EKONOMETRİK SERİLERDE UZUN DÖNEM EŞBÜTÜNLEŞME VE KISA DÖNEM NEDENSELLİK İLİŞKİLERİ Eviews ve STATA Uygulamaları

Transkript

1 EKONOMETRİK SERİLERDE UZUN DÖNEM EŞBÜTÜNLEŞME VE KISA DÖNEM NEDENSELLİK İLİŞKİLERİ Eviews ve STATA Uygulamaları

2

3 EKONOMETRİK SERİLERDE UZUN DÖNEM EŞBÜTÜNLEŞME VE KISA DÖNEM NEDENSELLİK İLİŞKİLERİ Eviews ve STATA Uygulamaları Dr. Pınar GÖKTAŞ Dr. Aytaç PEKMEZCİ Dr. Kurtuluş BOZKURT

4 ISBN : Baskı : Ağustos 2018 Sayfa Düzeni / Kapak Tasarımı Özlem Nur KALEÖZÜ Gazi Kitabevi Tic. Ltd. Şti. Bu kitabın Türkiye deki her türlü yayın hakkı Gazi Kitabevi Tic. Ltd. Şti ne aittir, tüm hakları saklıdır. Kitabın tamamı veya bir kısmı 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre, kitabı yayınlayan firmanın ve yazarlarının önceden izni olmadan elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılamaz, yayınlanamaz, depolanamaz. Merkez Mağaza 53. Sok. No: 29 Dögol Caddesi No: 49/B Bahçelievler / ANKARA Beşevler / ANKARA Tel: (0312) Tel: (0 312) Faks: (0 312) Faks: (0 312) info@gazikitabevi.com.tr Baskı Vadi Grafik Tasarım Reklam Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi Sitesi Oto Bölge Sk. No: 101 Ostim / ANKARA Tel: (0312) Sertifika No: 33748

5 Ailelerimize

6 VI Ekonemetrik Serilerde Uzun Dönem Eşbütünleşme ve Kısa Dönem Nedensellik İlişkileri

7 Dr. Pınar GÖKTAŞ & Dr. Aytaç PEKMEZCİ & Dr. Kurtuluş BOZKURT VII ÖN SÖZ Ekonomik araştırmaların pek çoğunun kısa ve uzun dönem dinamikler temelinde yürütüldüğü bilinmektedir. Örneğin; araştırmada finansal vb. göstergeler ele alınıyorsa çoğunlukla kısa dönem, denge durumu üzerinde duruluyorsa uzun dönem öngörüler ön plana çıkmaktadır. Bilindiği gibi bu uğraşın temelinde uygulanan politikaların ve teorilerin test edilmesi arzusu yatmaktadır. Ekonomi politikalarının uzun vadede geçerliliği değişkenler arasındaki gerçek bir uzun dönemli ilişki olmasına bağlıdır. Zamana bağlı değişkenlik yaratmayan bir yapı ve tahmin edilen ilişki yapısının güvenilirliği değişkenler arasında uzun dönemli gerçek bir ilişkiyle mümkün olmaktadır. Bu da değişkenlerin durağan olması yani zamana göre değişkenlik sergilememesiyle yakından alakalıdır. Diğer taraftan ekonomik göstergelerin pek çoğunun durağan olmadığı bilinmekte, bu durum serilerin durağan olması varsayımına dayalı yöntemlerin uygulama alanını daraltmaktadır. Aynı zamanda serileri durağanlaştırmak için yapılan fark alma işlemleri de uzun dönem ilişi yapısıyla ilgili bilgi kaybına yol açmakta, sadece kısa dönem dinamiklerin yorumlanmasına olanak sağlamaktadır. Zaman serileri analizinin en temel varsayımı serinin zaman içerisinde seyrinin durağan olmasıdır. Sözü edilen varsayımın sağlanamaması araştırılan değişkenlerin ilişki yapısı hakkında yanıltıcı sonuçlara sebep olmakta, tahminler güvenilirliğini kaybetmektedir. Bu nedenle analize başlamadan önce serilerin durağanlığının ortaya koyulması, durağanlığı bozabilecek yapısal kırılma, mevsimsellik, trend gibi etkiler araştırılarak varsa modellemeye geçmeden ya da esnasında gerekli düzeltmelerin yapılması oldukça önemlidir. Ayrıca serilerin bütünleşme derecelerinin bilinmesi değişkenlere ilişkin uzun ve kısa dönem yapının anlaşılabilmesi için hangi yöntemlerin tercih edilmesi noktasında önem kazanmaktadır. Araştırmalarda ortaya çıkan bu kısıtlar kullanılan yöntemlerin eksik yanları da dikkate alınarak zaman içerisinde çeşitlenmesine yol açmıştır. Araştırılan değişkenlerin durağan olup olmamasına, durağan değil ise aynı seviyede bütünleşik (entegre) olup olmamasına, aynı sevide bütünleşik olmakla birlikte eşbütünleşik olup olmamasına ve hatta farklı düzeylerde bütünleşik olsalar bile eş bütünleşik (kointegre) olma durumlarına göre yöntemlerin uygulama süreçleri çeşitlilik göstermektedir. Dolayısıyla nedensellik araştırmaları temelinde ilk metodolojik yaklaşım Granger nedensellik (1969) testinin geliştirildiği tarihten bu yana durağan olmayan seriler arasında uzun dönemli bir

8 VIII Ekonemetrik Serilerde Uzun Dönem Eşbütünleşme ve Kısa Dönem Nedensellik İlişkileri ilişki olabileceği yani eşbütünleşme kavramının da dâhil olmasıyla teori ve uygulamalarda farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda kitapta bahsedilen durumlar için hem temel teorik bilgiler sunulmakta hem de pratikte sıklıkla kullanılan testler ele alınarak çeşitli boyutlarıyla analiz aşamaları izah edilmektedir. Sözü edilen aşamalar büyük oranda aynı kalsa da kullanılan verilerin farklılaşmasına bağlı olarak analiz aşamasında ortaya çıkan detaylar da farklılık gösterecektir. Unutulmamalıdır ki ekonometrik analizlerde her veri setinin kendi doğasına uygun analiz süreci ve değerlendirilmesi gereken ayrıntıları bulunmaktadır. Örneğin mevsimsel bir seri ile çalışırken araştırmacının çalışmada mevsimsellik hususunu dikkatli bir şekilde ele alması gerekmektedir. Çeyreklik veya aylık bir seriye uygulanan mevsimsel bir düzeltme sonucunda etki ortadan kaldırılabiliyor ve serinin güncel değeri ile çalışma zorunluğu bulunmuyorsa araştırmacının seride mevsimsel düzeltmeye gitmesi iyi bir seçenek olabilmektedir. Ancak serinin oynaklık yapısının incelendiği bir çalışmada düzeltme yapmak araştırılan konuyla ilgili bilgi kaybına yol açabilmektedir. Aynı zamanda mevsimselliğin deterministik veya stokastik (rassal) olup olmamasına göre de araştırmanın seyri değişmekte, yanlış belirleme modelde de spesifikasyon hatalarına yol açabilmektedir. Bu nedenle daha önce de ifade edildiği gibi daha araştırmaya başlamadan bile araştırmacı için çok sayıda çözülmesi gereken ve her çalışma için değişiklik gösteren özel durum söz konusu olmaktadır. Kitapta uygulamalarda karşılaşılan pek çok özel durumu ele alan nispeten geniş kapsamlı örnekler seçilmesine ve aşamalarının hem teorik hem de görsel ayrıntılandırılmasına özen gösterilmiştir. Daha önce de ifade edildiği gibi başka bir veri seti ile çalışıldığı ya da başlangıçta değişik yollar izlendiği takdirde anlatılan süreçler farklılaşabilecektir. Bundan ötürü ilgili anlatımlarında yöntemler büyük oranda ayrıntılarıyla ve görsel olarak her bir aşaması verilerek araştırmacılara fikir vermenin amaçlandığı hatırlanmalıdır.

9 İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ... VII BÖLÜM 1 Durağanlık Kavramı ve Araştırmalarda Kullanılan Birim Kök Testleri Durağanlık Kavramı ve Durağan Zaman Serileri Durağanlaştırma Yöntemleri Durağanlığın Tespitinde Kullanılan Yöntemler Birim Kök Kavramı Birim Kök Testleri Dickey - Fuller (DF) Testi Genişletilmiş Dickey - Fuller (ADF) Testi Phillips - Perron (PP) Testi DF GLS (ERS) Testi Ng - Perron Testi KPSS Testi Quandt Andrews Yapısal Kırılma Testi BÖLÜM 1 UYGULAMA BÖLÜM 2 Eşbütünleşme Analizi Eşbütünleşme Analizi İle İlgili Temel Açıklamalar Tek Değişkenli Durumda (Engle - Granger) Eşbütünleşme Analizi Çok Değişkenli Durumda (Johansen) Eşbütünleşme Analizi BÖLÜM 2 UYGULAMA BÖLÜM 3 Nedensellik ve Araştırmalarda Kullanılan Nedensellik Testleri Nedensellik ve Korelasyon Geleneksel Granger Nedensellik Testi Toda-Yamamoto Genişletilmiş Granger Nedensellik Testi BÖLÜM 3 UYGULAMA... 63

10 X Ekonemetrik Serilerde Uzun Dönem Eşbütünleşme ve Kısa Dönem Nedensellik İlişkileri BÖLÜM 4 Otoregresif Gecikmesi Dağıtılmış (Autoregressive Distributed Lag-ARDL) Modeller Giriş ARDL Yöntemi Uygulama Aşamaları BÖLÜM 4 UYGULAMA BÖLÜM 5 Panel Birim Kök Testleri Giriş Birinci Nesil Panel Birim Kök Testleri Levin, Lin & Chu Testi (LLC) Varsayımlar; Im, Pesaran & Shin (IPS) Testi Maddala & Wu Testi Hadri Testi İkinci Nesil Panel Birim Kök Testleri O Connell Panel Birim Kök Testi Taylor & Sarno (1998) MADF Testi Breuer vd. (2002) SURADF Testi Peseran (2006) CADF Testi Carrion-i Silvestre vd. (2005a; 2005b) Panel KPSS Testi BÖLÜM 5 UYGULAMA BÖLÜM 5 EK BÖLÜM 6 Panel Eşbütünleşme Testleri Giriş Panel Eşbütünleşme İstatistikleri Pedroni Panel Eşbütünleşme Testi Grup içi test istatistikleri Gruplar arası test istatistikleri Kao Panel Eşbütünleşme Testi:

11 Dr. Pınar GÖKTAŞ & Dr. Aytaç PEKMEZCİ & Dr. Kurtuluş BOZKURT XI Larson, Lyhagen ve Löthgren Panel Eşbütünleşme Testi: Westerlund Panel Eşbütünleşme Testi: Kısa ve Uzun Dönem İlişkilerin Tahmini BÖLÜM 6 UYGULAMA KAYNAKÇA

12 XII Ekonemetrik Serilerde Uzun Dönem Eşbütünleşme ve Kısa Dönem Nedensellik İlişkileri