TÜRKİYE DE ERKEN ÇOCUKLUK GELİŞİM EKOLOJİLERİ ARAŞTIRMASI

Transkript

1 TÜRKİYE DE ERKEN ÇOCUKLUK GELİŞİM EKOLOJİLERİ ARAŞTIRMASI Proje No: 106K347 DOÇ DR. NAZLI BAYDAR DOÇ. DR. AYLİN KÜNTAY DOÇ.DR. FATOŞ GÖKŞEN YRD. DOÇ. DR. BİLGE YAĞMURLU YDR. DOÇ. DR. ZEYNEP CEMALCILAR ŞUBAT 2010

2 ÖNSÖZ Bu rapor TEÇGE araştırmasının 1. etabında tamamlanan çalışmaları özetlemektedir. 1. Etap araştırma pilot çalışma, 1. tur (3 yaş) ve 2. tur (4 yaş) verilerinin toplanması ve analizlerinin yapılmasından oluşmaktadır. TEÇGE araştırması TÜBİTAK desteği ile 2. etap çalışmasına başlayacaktır. Planlanan 2. etap çalışması aynı örneklemi 5, 6 ve 7 yaşlarda takip ederek okula geçiş sürecinin niceliksel ve bilimsel olarak incelenmesini sağlayacaktır. Erken çocukluk dönemi çocukların gelişim yörüngelerini belirlemek açısından kritik bir dönemdir. Bu dönemde dil ve motor becerilerinin gelişmesi ile birlikte çocuklar kendi sosyal ve materyal çevreleri ile bebeklik dönemine göre daha etkin bir ilişkiye girer. Bu etkileşim olumlu ise bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimi destekler. Bu bağlamda, TEÇGE (Türkiye de Erken Çocukluk Gelişim Ekolojileri) araştırmasının iki temel amacı vardır: (1) Türkiye de erken çocukluk gelişim yörüngeleri ve erken çocukluk gelişim ekolojileri üzerine nitel ve nicel veri toplanması; ve (2) toplanan verilerin analizi ile Türkiye de erken çocukluk gelişim ekolojilerinin erken çocukluk gelişim yörüngeleri üzerine etkilerinin saptanması. Toplanan nitel ve nicel verilerin kapsamı ve yapılan analizler ekolojik sistemler kuramı çerçevesinde belirlenmiştir. Araştırmanın örneklemi, Türkiye yi temsil edecek biçimde tabakalı örneklem yöntemi ile seçilmiş, araştırma protokolüne cevap verebilecek düzeyde Türkçe konuşan katılımcılardan oluşmaktadır. Bu araştırmada,19 il ve 24 farklı yerleşimde yaşayan toplam çocuk ve onların anneleri yer almıştır yılı ile tarihleri arasında, TÜBİTAK tarafından desteklenen bu çalışmanın tüm ölçekleri, dokümentasyonu, kılavuzları ve verileri internet ortamında talep eden araştırmacılarla paylaşılmaktadır. ii

3 İÇİNDEKİLER ÖZET... 1 SUMMARY Giriş Literatür Taraması Mikrosistem Mezosistem ve eksosistem Çocuğun, annenin ve ailenin özellikleri Anne-çocuk, aile-çocuk ekolojileri ve çocuk gelişimi Aile-anne ekolojisi ve çocuk gelişimi Anaokulu ve mahalle ekolojileri ve çocuk gelişimi Çocuk gelişiminde kültürel ve sosyo-ekonomik bağlam Araştırma, Yöntem ve Ölçüm Araçları Örneklem Tasarımı Pilot verilerinin betimleyici ve yordayıcı analizleri Asıl saha çalışması için anketör eğitimi Asıl saha çalışmasının örneklemi Elde edilen örneklemin istatistiksel gücü Nitel ve nicel verilerin toplanması Asıl saha çalışmasında kullanılan ölçekler AÇEP Kelime Bilgisi Testi Aileden Anneye Gelen Destek Envanteri Annenin Çocuğuna Dair Genel Sağlık Algısı Annenin Genel Sağlık Algısı Anneye Arkadaşlarından Gelen Destek Envanteri iii

4 Corsi İz Sürme Testi-TR Çocuklar için Kısa Mizaç Ölçeği Çocuk Yetiştirme Anketi TR Ebeveyn Amaçları Anketi Evliliğin Niteliği Ölçeği Eyberg Çocuk Davranışı Envanteri - TR İşleyen Bellek - Anne Kısa Semptom Envanteri Mahalle Ekolojileri Anketi TIFALDI Alıcı Dil Testi Uyumlu Sosyal Davranış Envanteri Ev Gözlem Ölçekleri TR Ebeveyn-Çocuk Etkileşimi Kodlama Sistemi Kurbağa Hikayesi Protokolü TEÇGE 4 Yaş çalışmasında kullanılan ek ölçekler Bulgular ve Tartışma Üç yaş (1. Tur) verilerinin betimleyici analizleri Ailelerin ve annelerin demografik ve sosyo-ekonomik özellikleri Annenin fiziksel sağlığı, psikolojik sağlığı, sosyal desteği ve bilişsel düzeyi Çocuğun fiziksel sağlığı, davranış problemleri, sosyal, bilişsel ve dil gelişimi Mahalle özellikleri iv

5 Anne-çocuk etkileşimi yaş verilerinin ekonomik düzey ve annenin eğitim düzeyi dikkate alınarak yapılan karşılaştırmalı analizi Yaş ve 4-Yaş görüşmeleri arasındaki örneklem kaybının değerlendirilmesi Demografik ve sosyo-ekonomik göstergeler Annenin sağlığı, psikolojik sağlığı ve bilişsel düzeyi Çocuğun sağlığı, psikolojik sağlığı ve bilişsel düzeyi Annenin sosyal desteği ve ebeveynlik davranışları yaş ( 1.Tur) verilerinin kavramsal model çerçevesindeki analizleri Çocuklarda davranış problemlerinin çevresel etkenlerle ilişkisi Çocuklarda dil bilgisinin çevresel etkenlerle ilişkisi Ebeveynlik davranışlarının çevresel etkenlerle ilişkisi Gözleme dayanan verilerle ebeveynlik davranışlarının çocuğa olan etkisi Ailenin Ekonomik Düzeyi ve Annenin Psikolojik Sağlığının Düzenleyici Etkileri:Okul Öncesi Çağındaki Çocuklarda Dil Gelişimi Çocukların Alıcı Dil Becerisini Destekleyen Etkenler: Anne Eğitim Durumu, Anne Anlatı Becerileri, Dil Gelişimi için Uyarma Yaş ve 4 Yaş Verilerinin Boylamsal Ön Analizleri Sonuç Kaynakça v

6 TABLO VE ŞEKİL LİSTELERİ Tablo 1. TEÇGE 3-yaş örnekleminin illere göre dağılımı Tablo 2. Teçge 1. ve 2. turda kullanılan ölçeklerin listesi Tablo 3. 3-Yaş Esas Saha Çalışmasında Kullanılan Ölçeklerin Özellikleri ve İç Güvenirlik Bilgileri Tablo 4. Hanede bulunmayan varlıklar, evin fiziksel koşulları ve kişi başı hane gideri (Örneklem büyüklüğü 1051) Tablo 5. Annenin eğitim düzeyi ile ekonomik düzey (Örneklem büyüklüğü 1051) Tablo 6. Ailelerin ekonomik seviyesi ve aile yapısı (Örneklem büyüklüğü 1051) Tablo 7. Anne ve çocuğun sağlığı ve ekonomik düzey/eğitim seviyesi ilişkisi (Örneklem büyüklüğü 1051) Tablo 8. Çocuğa ev içinde sağlanan olanaklar ve ekonomik düzey/eğitim seviyesi ilişkisi (Örneklem büyüklüğü 1051) Tablo 9. 3-Yaş ve 4-yaş görüşmeleri arasındaki örneklem kaybının niteliği Tablo 10. Dışsallaştırma Davranışlarının Çevresel Etkenlerle İlişkisi Tablo 11. Alıcı Dil Gelişiminin Çevresel Etkenlerle İlişkisi Tablo 12. TEÇGE araştırması 3 yaş örnekleminin özellikleri Tablo 13. Ekonomik statü ve depresif belirti düzeyine göre tanımlanmış dört grup annenin kavramsal modelde göz önüne alınan özellikleri Tablo 14. YEM nin toplam uyum iyiliği ile birlikte en belirgin sonuçları: standart olan ve olmayan etki tahminleri (standart katsayılar parantez içindedir) Tablo 15. Anne Eğitim, Anne Anlatı Becerisi, Dil Gelişimi için Uyarma ve Çocukların Alıcı Dil Becerileri arasındaki korelasyonlar Tablo ve 4 Yaş gelişim değerlendirmelerinin aile, çocuk ve ev ortamı özelliklerine göre farklılaşması Tablo 17. Alıcı dil bilgisinde farklı gelişim yörüngeleri gösteren çocukların özellikleri. Tablo 18. Dışsallaştırma davranışlarında farklı değişim yörüngeleri gösteren çocukların özellikleri. vi

7 Tablo 19. Uyumlu sosyal davranışlarında farklı gelişim yörüngeleri gösteren çocukların özellikleri. Şekiller Şekil 1. Şekil 2. Şekil 3. Şekil 4. Önerilen kavramsal model Yaşanılan yer ve sosyo-ekonomik durumun annenin psikolojik sağlığı üzerine etkisi Tifaldi Alıcı dil bilgisi test puanlarındaki gelişimin annenin eğitim düzeyine göre farklılaşması Eyberg dışsallaştırma davranışları envanteri puanlarındaki değişimin annenin eğitim düzeyine göre farklılaşması vii

8 ÖZET Türkiye de Erken Çocukluk Gelişim Ekolojileri (TEÇGE) Çalışması Bu çalışma, gelişim ekolojilerine ve bu ekolojilerin gelişim sürecine olan etkilerine odaklanmaktadır. Gelişim ekolojileri, aile, geniş aile, okul ve mahalle çevreleri ve bu çevrelerin birbirleriyle olan ilişkileri olarak tanımlanmaktadır. Gelişim ekolojileri çocuğun erken dönemdeki bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimine etki eden hemen hemen tüm sosyal-çevresel unsurları içerir. Çocukların değişik alanlardaki gelişim düzeyi ve gelişim ekolojileri etkileşim içindedir. Bu etkileşim sürecinin anlaşılması hem gelişim bilimin temel bir sorusudur, hem de etkin eğitim ve müdahale programlarının oluşturulması için gereklidir. Bu etkileşim süreci ancak boylamsal bir tasarım ile (yani bir grup çocuğu zaman içerisinde izleyerek) çalışılabilir. Özellikle gelişmekte olan toplumlarda kısıtlı maddi kaynaklar, kişilerin potansiyellerine erişmesini sağlamak için iyi değerlendirilmelidir. Türkiye de gelişim bilimin en önemli amaçlarından biri, bu sosyo-kültürel bağlamda çocukların gelişimlerinin optimum düzeye getirilebilmesine yönelik politikaları bilgilendirmektir. Bu çalışma, Türkiye de gelişim ekolojilerinin gelişim yörüngelerine (yani bir çocuğun gelişim düzeyinde zaman içinde ortaya çıkan değişimlere) olan etkisine odaklanarak bu amaca katkıda bulunmaktadır. Bu boylamsal çalışma, ülkemizde benzer konulara katkı yapan araştırmalardan farklı olarak ulusal düzeyde yürütülmüştür. Çalışmanın amaçları: Bilimsel olarak belirlenmiş ulusal bir örneklemden Türkiye deki tüm çocuklara istatistiksel olarak genellenebilecek veri toplamak. Büyük bir örneklemi boylamsal olarak takip ederek gelişim yörüngelerini ve bu yörüngelerdeki çeşitliliği saptamak. Gelişim yörüngelerini etkileyebilecek olan hem aile düzeyindeki hem de mahalle düzeyindeki faktörleri ölçmek ve bu yolla erken çocuklukta gelişimin toplumsal bağlamda kavramsallaştırılmasını sağlamak. 1

9 TEÇGE çalışmasının tüm verilerini, ölçümlerini ve belgelerini, isteyen tüm araştırmacılara açmak ve internet üzerinden sunmak. Böylece, tüm araştırmacılara araştırma olanakları sağlayarak Türkiye de gelişim bilimin gelişmesi için bir altyapı oluşturmaktır. Bu çalışma, çocukların aylıktan 7 yaşın sonuna kadar izleneceği 5 yıllık boylamsal bir araştırmanın pilot çalışma ve ilk iki yıllık veri toplama ve analiz aşamalarından oluşmaktadır. Katılımcılar, Türkiye yi temsil eden tabakalı örneklem yöntemi ile seçilmiş 19 il, 33 mahalle ve bu mahallelerde oturan çocuk ve ailelerinden oluşmaktadır. Aynı aileler yaklaşık %9 luk bir kayıpla (örneklem 917 kişi), çocukları dört yaşına geldiğinde de takip edilmiştir. TEÇGE çalışması, gelişim kuramları ışığında belirlenen ve gelişime etki yapması beklenen anne-çocuk, aile-çocuk, anne-aile, yuva/anaokulu ve mahalle düzeyinde etkileşimleri kültüre duyarlı olarak detaylı bir şekilde ölçmektedir. Çocukların gelişim düzeyi ve gelişim ekolojilerinin niteliksel ve niceliksel ölçümü bir arada yürütülmüş ve böylece varolan kuramsal çerçevenin sorgulanması sağlanmıştır. Toplanan verilerin analizleri 3 yaş verileri elde edildiğinde gelişim düzeylerinin yordayıcılarına odaklanmıştır. 4 yaş verilerinin elde edilmesi ile odak gelişim düzeylerindeki değişimler olmuştur. TEÇGE çalışması birçok açıdan Türkiye de ve uluslararası düzeyde gelişim bilime katkıda bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Gelişim psikolojisi, aile sosyolojisi, gelişim ekolojileri, bilişsel gelişim, sosyo-duygusal gelişim 2

10 SUMMARY The Study of Early Childhood Developmental Ecologies in Turkey This study focuses on the developmental ecologies and their influence on the developmental processes of children in Turkey. Developmental ecologies are defined as the nuclear family, the extended family, the school and the community contexts of the child, as well as the interactions of these contexts with each other. They contain all social-environmental factors that influence the cognitive, social, and emotional development of children during early childhood. Developmental levels of children in different domains interact with the developmental ecologies. Understanding this interactive process is the prevailing goal of development science and such an understanding is necessary for the formulation of effective educational policies and intervention programs. This developmental process can only be studied using a longitudinal design (i.e., by following the development of a sample of children over time). The limited resources available in developing societies must be wisely invested to support the development of individuals to reach their full potential. In Turkey, one of the most important aims of the developmental science is to inform policies that are designed to support the optimum development of children in this particular socio-cultural context. The present study has contributed to this aim by studying the influence of the development ecologies on the developmental trajectories of children (i.e., the pattern of changes in individual children s level of development) in preschool ages. Distinct from the previous studies of early childhood development conducted in Turkey, this longitudinal study is designed to be nationally representative. This study addressed the

11 following goals: To collect data from a scientifically designed nationally representative sample of families in order to generalize the findings to all children in Turkey; To identify the developmental trajectories and the variability in these trajectories by following a large national sample longitudinally; To conceptualize early childhood development in its social and cultural context and to measure family and community level ecological factors that may influence the developmental trajectories of children; and, To share all data, assessments, and documentation of the proposed study with all interested researchers via the Internet, thereby creating an infrastructure for furthering the advancement of developmental science in Turkey. The present study consists of the pilot study, and the first two-years of data collection and analysis phases of the planned 5-year longitudinal study. The completed longitudinal study will follow children from months of age till 7 years. The baseline sample consists of 1,052 children and their families obtained from a stratified clustered sample from 19 provinces and 33 communities designed to be nationally representative. This study uses culturally sensitive and detailed measures of mother-child, family-child, mother-family, preschool and community ecologies. Children s developmental level and developmental ecologies were assessed by quantitative and qualitative methods, allowing the questioning of the existing conceptual frameworks regarding the influences of developmental ecologies on developmental outcomes. After the baseline age 3 data collection, the analyses focused on the developmental level and its predictors. When age 4 data became available the analyses have focused on the patterns of change in developmental levels. The present study contributes to the advancement of developmental science at the national as well as international levels. Keywords: Developmental psychology, family sociology, developmental ecologies, cognitive development, socio-emotional development 4

12 1. Giriş Türkiye de Erken Çocukluk Gelişim Ekolojileri (TEÇGE) çalışması erken çocukluk döneminde gelişim sürecini ve bu süreci etkileyen ekolojik faktörleri belirlemek için tasarlanmıştır. Bu amaçla Türkiye deki tüm aylık çocukları temsil eden aileden oluşan bir örneklem, boylamlamasına, nicel ve nitel olarak incelenmiştir. Bu örneklemin 3 yaş ve 4 yaş görüşmeleri tamamlanmıştır. Bu saha çalışmalarından elde edilen 3 yaş nicel ve nitel verilerinin pek çok analizi tamamlanmış, bu analizlerden elde edilen sonuçlar makaleler ve yüksek lisans tezlerinde raporlanmıştır. TEÇGE çalışmasının veri tabanının büyüklüğü ve elde edilen verilerin çeşitliliğinden dolayı verilerin tamamının analizi pek çok araştırmacının yıllar içerisinde devam edeceği bir uğraştır. TEÇGE 4 yaş verilerinin analizlerine henüz başlanmış olup, boylamsal ön analizlerin sonuçları bu raporda sunulmaktadır. TEÇGE çalışmasının iki bilimsel amacı vardır: 1. Türkiye de erken çocukluk gelişim yörüngelerinin1 (gelişim düzeylerindeki değişimlerin) belirlenmesi, ve 2. Bu yörüngelerin gelişim ekolojileri ile olan etkileşiminin anlaşılması. Erken çocukluk dönemi çocukların gelişim yörüngelerini belirlemek açısından kritik bir dönemdir. Bu döneminin belirleyici olmasından ötürü pek çok gelişimi destekleyici müdahale programı 3-5 yaşlarındaki çocukları hedefler. Bu dönemde gelişimi destekleme doğrudan 1 Bu öneride gelişim yörüngesi terimi erken çocukluk dönemi süresince gelişim düzeyindeki değişimleri anlatmak için kullanılmaktadır. Örneğin davranış problemlerinin giderek arttığı, davranış problemlerinin sabit olduğu, veya davranış problemlerinin azaldığı gelişim yörüngeleri düşünülebilir. 5

13 öğretme yolu ile değil, gelişim ekolojisini daha yararlı hale getirilerek yapılır. Uygulama açısından erken çocukluk döneminde gelişim ekolojisinin hangi özelliklerinin daha etkin olarak gelişimi destekleyici, hangi özelliklerinin de gelişime zararlı olduğunun belirlenmesi çok önemlidir. Bu da kısa vadede erişilen gelişim düzeyi değil, uzun vadeli gelişim yörüngesine odaklanarak yapılabilir. Erken çocukluk döneminin ekolojisinin gelişim yörüngelerine olan etkileri hakkında bilinen hemen hemen herşey ABD de yapılan araştırmalardan kaynaklanmaktadır. Bu araştırmalar kısmen diğer Avrupa kökenli örneklemlerde tekrarlanmış ve bulguların geçerlilikleri saptanmıştır. Fakat bu bulguların kültürler arası geçerliliği bilinmemektedir. Son yıllarda yapılan araştırmalar bazı bilinen gerçek lerin kültürler arası geçerliliğini şüpheye düşürmüştür. Örneğin bazı ebeveyn disiplin yöntemleri bazı kültürlerde zararlı bazi kültürlerde zararsız bulunmuştur (McLoyd ve Smith, 2002). Anne ve babanın aile içinde göreli gücü bazı kültürlerde çocukların gelişimini etkilemekte, bazı kültürlerde ise etkilememektedir (Kosterman, Haggerty, Spoth ve Redmond, 2004). Kültürler arası farklılaşmalar, erken çocukluk gelişimine yapılan müdahalelerin her kültürde başarılı olamamasının nedenlerinden biri olabilir. Türkiye de aile yapısı ABD veya diğer Anglo-Avrupa lı kültürlerdeki aile yapısından belirgin bir şekilde farklılaşmaktadır. Örneğin: Türkiye de erken çocuklukta annelerin %85 kadarı çalışmamaktadır. Türkiye de çocukların tahminen %90 kadarı erken çocuklukta okul öncesi eğitimi görmemektedir. Türkiye de ailelerin çoğunluğu çekirdek aile düzeninde yaşamaktadır, fakat işlevsel olarak geniş aile düzenindedir ve geniş aile ilişkileri öneml, bir sosyal destek kaynağı oluşturur. Türkiye de boşanma oranları düşük olduğundan ve evlilik öncesi doğumlar az olduğundan, çocukların hemen hemen tümü evli olan ve bir arada yaşayan anne ve babalarıyla birlikte oturmaktadır. 6

14 Türkiye deki ailelerin mahalle içi bağları kuvvetlidir ve çoğu zaman mahalle içi sosyal ağlar ile geniş aile ağşarı örtüşür. Bu da annelerin çocul bakımı deneyimlerini ve yaklaşımlarını önemli ölçüde etkiler. Türkiye de ebeveynler toplulukçu bir kültür içinde bağlılığı yüksek bir ekolojide ABD ve Avrupa ülkelerine göre daha kontrolcü bir yaklaşıma sahiptirler. Bu ve benzeri pek çok gözlem, aile yapısının, aile içi süreçlerin ve aile ilişkilerinin Türkiye ve ABD arasında önemli farklılar gösterebileceğini vurgulamaktadır. TEÇGE çalışması, erken çocukluk dönemi gelişimi ve bu gelişim ekolojisinin özellikleri arasındaki ilişkinin Türkiye de incelenmesi amacı ile yapılmıştır. 2. Literatür Taraması Erken çocukluk dönemi çocukların gelişim yörüngelerini belirlemek açısından kritik bir dönemdir. Bu dönemde dil ve motor becerilerinin gelişmesi ile birlikte çocuklar kendi sosyal ve materyal çevreleri ile bebeklik dönemine göre daha etkin bir ilişkiye girer. Bu etkileşim olumlu ise, bilişsel ve sosyo-duygusal gelişimi destekler. Örneğin ebeveyn-çocuk ilişkileri, ebeveynin disiplin yöntemleri, çocuğa sağlanan bilişsel uyarı olanakları, erken çocukluk döneminde gelişimi destekleyen ekolojik faktörler olarak bilinmektedir. Bu araştırma, Bronfenbrenner in (1979) ekolojik sistemler kuramına dayanmaktadır. Bu kuram kısaca çocuğun değişik düzeylerdeki ve kendisine değişik yakınlıktaki bağlamlardan etkilendiğini ve kendisinin de bu bağlamları etkilediğini öne sürer. Bu kuram herhangi bir kültürel ekolojinin unsurlarını temsil edebilecek düzeyde genel olduğundan TEÇGE çalışmasının amaçlarına uygundur. Ekolojik sistemler kuramı gelişim ekolojilerinin sistematik bir şekilde incelenebilmesini sağlayacaktır. Bu kurama dayanan, önerdiğimiz modele göre bir çocuğun zaman içerisinde gelişimi çocuğun doğrudan ilişkisi olan ekolojilerden ve bu ekolojilerin 7

15 birbirleriyle olan ilişkilerinden etkilenir. TEÇGE, okul öncesi çağı için 5 türlü gelişim ekolojisini göz önüne almaktadır: 1. annenin çocuğa sunduğu gelişimi destekleyici kaynaklar, 2. ebeveynlik davranışları ve çocukla ilişkisi, 3. baba ve diğer aile fertlerinin çocuğa verdiği kaynaklar ve çocukla ilişkisi, 4. annenin diğer aile fertleri ile olan ilişkisi, 5. mahalle düzeyinde var olan gelişimi destekleyici kaynaklar ve stres kaynakları; ve anaokulunda çocuğa sunulan gelişimi destekleyici kaynaklar. Bu ekolojik etkilerin yanı sıra çocuğun gelişimini biyolojik yapısı ve mizacı, ailenin özellikleri ve annenin kişisel özellikleri etkileyecektir. Tüm bu etkenler göz önüne alınarak Şekil 1 deki genel kavramsal model TEÇGE çerçevesinde yapılacak analizlerini yönlendirmek için geliştirilmiştir Mikrosistem Gelişim yörüngesini en yakından etkileyen ekolojiler çocuğun doğrudan ilişkide olduğu ekolojilerdir. Bunlar anne-çocuk ekolojisi, aile-çocuk ekolojisi ve anaokulu ekolojisidir. Türkiye de anaokuluna giden çocuk oranı çok düşük olduğundan diğer iki ekoloji daha ağırlıklı olarak etkindir. Anne-çocuk ve aile-çocuk ilişkileri dahilinde incelenecek olan etkenler şunlardır: 1. Annenin veya ailenin diğer bireylerinin sunduğu bilişsel gelişmeyi destekleyici davranışlar, materyaller ve etkinlikler; 2. Annenin ve diğer aile bireylerinin disiplin, olumlu tepki ve sosyalizasyona yönelik davranışları ve ebeveynlik hedefleri; ve 3. Annenin veya diğer aile bireylerinin çocuğa verdikleri duygusal destek ve çocuğun duygusal denetimini yönlendirme çabaları. 8

16 Annenin Özellikleri Kişilik özellikleri Bilişsel kapasite Sağlık Psikolojik sağlık Çocuğun Özellikleri Mizaç özellikleri Sağlık Ailenin Özellikleri Sosyo-ekonomik düzey Demografik özellikler Aile-Anne Ekolojisi Ailenin anneye duygusal ve enstrümental desteği Anne-baba ilişkisinin niteliği Mahalle Ekolojisi Ailenin mahalledeki sosyal kapitali Mahalle düzeyinde ekonomik ve sosyal refah Anne-Çocuk Ekolojisi Annenin sunduğu kaynaklar Ebeveynlik tutum ve davranışları Anne-çocuk ilişkisi Aile-Çocuk Ekolojisi Ailenin sunduğu kaynaklar Ebeveynliktutum ve davranışları Aile-çocuk ilişkisi Anaokulu Ekolojisi Anaokulunun sunduğu kaynaklar Çocuğun Gelişim Düzeyi ve Gelişim Yörüngesi Sosyal ve duygusal gelişim Bilişsel ve dil gelişimi Şekil 1. Önerilen kavramsal model Türkiye ailelerinde geleneksel ve cinsiyete dayalı işbölümü yaygın olduğu için çocuk ile en fazla ilişki içinde olan kişinin anne olduğu varsayılmaktadır. Bunun için erken çocuklukta anne-çocuk ilişkisinin gelişim yörüngesine olan etkisinin diğer ekolojilerden daha kuvvetli olması beklenmektedir. Bireyci toplumlarda yapılan çalışmalarda, aile-çocuk ilişkilerinin etkisinin küçük olduğu varsayılarak gelişim modellerinin dışında bırakılmaktadır. Sadece birkaç araştırma baba-çocuk ilişkisini de modellerine katmıştır ve bu araştırmalar genellikle ergenlerle yapılmıştır (Kosterman, Haggerty, Spoth ve Redmond, 2004; Mak, 1994). Anaokulu ekolojisinin etkisinin anaokulunun niteliklerinden kaynaklanması beklenmektedir. Anaokulundaki yetişkinlerin eğitim düzeyi, 9

17 mesleki deneyimi, çocukların yetişkinlere oranı, okulda sunulan gelişimi destekleyici etkinlikler, okulda bulunan oyuncak ve diğer materyaller, incelenecek nitelikler arasındadır Mezosistem ve eksosistem Gelişim yörüngesini ikincil olarak etkilemesi beklenen ekolojiler aile-anne ekolojisi ve mahalle ekolojisidir. Bu ekolojilerin etkileri iki yoldan işleyecektir: çocuğun gelişimine doğrudan etkileri ve mikrosisteme olan etkilerinden kaynaklanan dolaylı etkileri. İşlevsel geniş aile bağlamında aile-anne ilişkisinin çocuğun gelişim yörüngesine olan etkisinin kuvvetli olması beklenmektedir. Anglo-Amerikan ailesinde bu ekoloji anne-baba ilişkisinden ibaret olarak kavramlaştırılmıştır. Türkiye de diğer aile bireylerinin anneyle olan ilişkisinin Anglo Amerikan ailesine göre daha önemli olması beklenmektedir. Ayrıca, annelerin yaklaşık %80 i çalışmadığından, annenin sosyal ilişkilerinin çok büyük bir bölümü aile bireyleriyledir ve aile annenin en önemli ya da tek sosyal destek kaynağıdır. Bu durumda, baba dışındaki aile-anne ilişkilerinin hemen hemen baba-anne ilişkileri kadar önemli olması beklenmektedir. Bu ilişkilerin destekleyici niteliği hem çocuğun gelişimini doğrudan etkiler, hem de anne-çocuk ve aile-çocuk ekolojilerini etkiler. Mahalle ekolojisinin de çocuk gelişimine olan etkilerinin Anglo-Amerikan kültüründen daha kuvvetli olması beklenmektedir. Orta ve düşük gelir düzeyli ailelerde çalışmayan anne ve çocuğun günlük yaşamı mahalle ile sınırlıdır. İşlevsel geniş aile genellikle aynı mahalle içinde oturur. Ailenin tüm gereksinimleri mahalle sınırları içinde karşılanabilir. Bu bağlamda mahalledeki kaynaklar, sosyal hizmetler, mahallenin sosyal yapısı, mahalledeki güvenlik ve bireyler arası sosyal destek, hem anneyi hem de ailenin diğer bireylerini etkileyecektir. Bu yüzden mahalle düzeyindeki etkenler hem çocuğu doğrudan etkileyecektir, hem de çocuğun anne ve aile ile olan ilişkilerini etkileyecektir. 10

18 2.3. Çocuğun, annenin ve ailenin özellikleri Çocukların gelişim düzeylerini ve yörüngelerini doğrudan ve dolaylı yoldan belirleyecek etkenler arasında annenin, çocuğun ve ailenin bir takım özellikleri de yer almaktadır. Etkileşimsel (transactional) gelişim modellerinde çocuğun bireysel özellikleri ve çocuğu çevreleyen ekolojilerin özellikleri karşılıklı olarak birbirlerini etkileyerek zaman içinde bir takım gelişim sonuçları doğururlar. Örneğin, çocuğun doğum ağırlığı, prematüre olup olmaması, önemli bir hastalık geçirip geçirmediği, bu bireysel özellikler arasındadır. Bu tür fiziksel sağlık göstergeleri aile-çocuk ekolojisiyle karşılıklı olarak etkileşerek çocuğun gelişim düzeylerine etkide bulunabilirler. Yine aile-çocuk ekolojisini değiştirebilecek çocuğun bireysel özellikleri arasında çocuğun mizacı bulunmaktadır. Zor ve kızgınlığa yatkın olan çocuklar çevrelerinden aldıkları tepkilerden dolayı davranışsal ve psikolojik problemler gösterme konusunda göreceli olarak daha çok gelişim riski taşımaktadırlar (Collins, Maccoby, Steinberh, Hetheringon ve Bornstein, 2000). Fakat, mizaç özellikleri gelişimsel risk faktörü oluşturup oluşturmama konusunda kültürler arası farklılıklar gösterebilir. Özellikle çok düşük sosyo-ekonomik düzeyli ailelerde çocuğun zor ve talepkar olması çocuğa verilen kaynakların ve ilginin arttırılmasını sağlayabilir. Çocukla en çok vakit geçiren aile bireyi olarak annenin bireysel özellikleri hem genetik olarak da hem de çevresel etkenlere katkıda bulunarak çocuğun gelişim göstergelerini etkileyecektir. Annenin bu bağlamda dikkate alınacak özellikleri arasında fiziksel ve psikolojik sağlığı, bilişsel kapasitesi ve kişilik özellikleri bulunmaktadır. Türkiye de çocuklar okul öncesi çağlarda günün büyük bir bölümünü aileleriyle geçirmektedir. Dolayısıyla ailenin özellikleri yukarıda bahsedilen tüm ekolojilerin niteliklerini belirleyici bir rol oynamaktadır. Çocuk gelişimi süreçlerini etkileyen en önemli aile özelliği sosyo-ekonomik düzeydir. Hane halkı gelir miktarı ve bireylerinin eğitim düzeyleri yüksek olan 11

19 aileler çocuklarına daha fazla maddi ve sosyal kaynak ayırabilirler. Buna karşılık, düşük sosyoekonomik düzeyli ailerle yaşayan çocuklar gelişimsel risk taşımaktadırlar (Brooks-Gunn ve Duncan, 1997). Ailenin sosyo-ekonomik düzeyi, yaşanan konutun ve mahallenin özellikleri, sağlık hizmetlerine ulaşım gibi faktörleri etkileyecektir. Aile bireylerinin eğitim düzeyi çocukla iletişim kurarken kullanacağı kaynakları ve davranışları da etkileyecektir. Çocuğun gelişim yörüngesini ve katıldığı ekolojilerin niteliklerini etkileyecek bir diğer faktör de ailenin demografik özellikleridir. Bu özelliklerin en önemlileri çocukla beraber yaşayan yetişkinlerin ve diğer çocukların sayısı, yaşları, cinsiyetleri, çocukla ilişkilerinin nitelikleridir. Ayrıca ailenin oturduğu mahalleye nereden, ne zaman ve neden gelmiş oldukları bilgileri de ailenin sosyo-ekonomik statüsü ve sosyal destek ağları konusunda aydınlatıcı olacaktır. Evde konuşulan diller hem ailenin eksosistemle olan ilişkisini anlama, hem de çocuğun bilişsel ve dil gelişimini değerlendirme açısından önemlidir. Okul öncesi dönemdeki çocukların sosyal, bilişsel ve dil gelişimine etki eden faktörler birçok araştırma tarafından incelenmiştir (Borkowski, Ramey ve Bristol-Power, 2002). Bu araştırmaların büyük bir kısmı ebeveyn davranışlarının çocuğun gelişimi üzerine olan etkisini incelemiştir Anne-çocuk, aile-çocuk ekolojileri ve çocuk gelişimi Ebeveynlerin çocuk gelişimine etkisi çok boyutludur. Örneğin, ebeveynlik uygulamaları ve çocuğun bilişsel gelişimi arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmalar ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkinin niteliğinin bilişsel gelişim üzerinde önemli etkileri olduğunu göstermiştir (Tamis-LeMonda, Bornstein, Baumwell ve Damast, 1996; Estrada, William, Roberts ve Holloway, 1987; Landry ve Smith, 2001; NICHD, 2005). İlgili, sıcak, çocuğa sözel uyarıcılar sağlayan ebeveynlik uygulamalarının, çocukta zihinsel becerilerin (örn., sözcük bilgisi ve 12

20 matematiksel kavram bilgisinde yetkinlik) gelişimini desteklediği ortaya konmuştur (Estrada ve ark., 1987; Huttenlocher, Haight, Bryk, Seltzer ve Lyons, 1991). Ebeveynin çocuğa verdiği sözel geri bildirim (Laosa, 1982; 1984; Slobin, 1972; Snow, 1991; 1993) ve ebeveyn-çocuk arasındaki akıl yürütme içeren sözel alışveriş (örn., kitap okuma, masal anlatma, yaşanan olayların konuşulması) (Snow, 1991, 1994; Whitehurst ve ark., 1998) ile çocuğun dil gelişimi arasında olumlu yönde bir ilişki olduğu bulgulanmıştır. Rogoff (2003) bir araştırmasında A.B.D ndeki etnik azınlık gruplarından gelen çocukların okuldaki bilişsel performans düşüklüğü ile evdeki okuryazarlığa dayalı uyarıcı yoksunluğu (örn., basılı medyaya aşinalık, sözcük kullanımındaki çeşitlilik, dünya olaylarına ilişkin bilgi vb.) arasında bir ilişki olduğunu bulgulamıştır. Annelerin öğretme stillerinin de çocuğun bilişsel gelişimi ile ilişkili olduğu ortaya konan araştırma sonuçlarından biridir (Bornstein, 1985). Bu araştırmaya göre, anneleri daha didaktik bir öğretme yöntemi (örn., çocuğun ilgisini fiziksel veya sözlü olarak nesne ve olaylara çekme) kullanan çocukların zeka puanlarının diğer çocuklara göre daha yüksek olduğu bulunmuştur. Meins ve ark. (2002) akıl yürütme yöntemini kullanan, olayların neden ve sonuçlarını irdeleyen annelerin çocuklarında zihin kuramı (diğer insanların düşünce, kanı ve arzu gibi zihinsel durumlarını simgeleme yeteneği) yeteneğinin daha ileri olduğunu göstermiştir. Ebeveynlerin açıklama içermeyen cezalandırma davranışları ise, yetersiz uyarıma neden olarak, çocuğun zihin kuramı gelişimini olumsuz etkilemektedir (Ruffman, Perner ve Parkin, 1999). Dunn, Brown ve Beardsall ın (1991) çalışmasında da, aile içi konuşmalarda zihinsel durumlara (örn., istek, dilek) daha çok atıfta bulunan annelerin çocuklarının, başkalarının duygularını daha iyi anladıkları bulunmuştur. 13