OLUMLU ERGEN GELÝÞÝMÝNDE EBEVEYN/AKRAN ÝLÝÞKÝLERÝNÝN ÖNEMÝ

Transkript

1 OLUMLU ERGEN GELÝÞÝMÝNDE EBEVEYN/AKRAN ÝLÝÞKÝLERÝNÝN ÖNEMÝ Fatih Bayraktar* ÖZET Amaç: Psikoloji yazýný incelendiðinde, ergen davranýþlarýyla ilgili araþtýrmalarýn çoðunlukla olumsuz sosyal davranýþlara yoðunlaþtýðý, olumlu sosyal davranýþlarýn ve bu davranýþlarý ortaya çýkaran etmenlerin görece ihmal edildiði görülmektedir. Ergenlerin çoðu bu geçiþ sürecini mutluluk, huzur ve güven duygularý içinde geçirmektedir. Bu noktada geçiþ sürecini baþarýyla atlatan ergenleri, bu dönemde sýklýkla zorluklar yaþayan ergenlerden ayýran önemli bir özellik ergenlerin hem ebeveynleriyle hem de akranlarýyla oluþturduklarý iliþkilerin niteliðidir. Bu gözden geçirme çalýþmasýnda olumlu ergen geliþimine katkýda bulunan etmenlere (özellikle ebeveyn/akran iliþkilerine) ve bu etmenler arasýndaki aracý/yönlendirici iliþkilere deðinilmektedir. Yöntem: Ergenlerin olumlu geliþimini ele alan yurtiçi ve yurtdýþý veri tabanlarý (ULAKBÝM, ISI-WEB, SCIENCE DIRECT, EBSCOHOST, PSYCH-INFO) taranmýþtýr. Sonuçlar: Ergen-ebeveyn/akran iliþkileri ve olumlu ergen geliþimi arasýndaki iliþki, çok boyutlu ve çok yönlü olarak ele alýnmýþtýr. Gözden geçirilen araþtýrma sonuçlarý olumlu ergen geliþiminde güvenli ebeveyn ve akran iliþkilerinin önemini göstermektedir. Tartýþma: Gözden geçirilen çalýþmalarýn çoðunda ergen-ebeveyn/akran iliþkilerinin doðasý araþtýrmacýlar tarafýndan iki yönlü tanýmlanmasýna karþýn genellikle tek yönlü incelenmektedir. Ayrýca çoðu araþtýrmada ebeveynlerin her çocuða benzer þekilde davrandýðý farz edilmekte ve ebeveynliðin geliþimsel bir süreç olduðu göz ardý edilmektedir. Dahasý, her ne kadar demokratik ebeveynlik stilinin evrensel olarak avantajlarý ortaya konmuþsa da özellikle yetkeci ebeveynliðin kültüre ve duruma özgü biçimde iþlevsel olabileceði unutulmamalýdýr. Anahtar sözcükler: Ergen, Ebeveyn, Akran Grubu, Geliþim SUMMARY: THE IMPORTANCE OF PARENT/PEER RELATIONSHIPS IN POSITIVE ADOLESCENT DEVELOPMENT Objective: When the psychology literature had been examined, it was seen that the studies about adolescent social behaviors were mainly stressing anti-social behaviors rather than the prosocial ones. Most of the adolescents live this transmission period with feelings of happiness, comfort and confidence. A critical difference between the adolescents who had overcomed this transition period and who had experienced difficulties, was the quality of the relationships between adolescents and their parents/peers. In this review, various factors which contribute to positive adolescent development and the moderator/mediator relationships between these factors were discussed. Method: National and international data bases (ULAKBÝM, ISI-WEB, SCIENCE DIRECT, EBSCOHOST, PSYCH-INFO) was reviewed about positive adolescent development. Results: The relationship between adolescents and their parents/peers has been handled as multi-dimensional and multi-directional. The study results which have been reviewed indicated that secure adolescent/peer relationships were critical for positive adolescent development. Discussion: Although in many of the reviewed studies the nature of relationships between adolescents and their parents/peers had been defined as reciprocal, they had usually been studied as unidirectional. Besides, parents had been supposed to behave similarly to each offspring and the developmental nature of parental process had been ignored. Furthermore, albeit the advantages of authoritative parenthood had been manifested, it has to be recognized that authoritarian parenthood could have been functional depending on cultural and contextual variables. Key words: Adolescent, Parents, Peer Group, Development GÝRÝÞ Psikoloji yazýný incelendiðinde, ergen davranýþlarýyla ilgili araþtýrmalarýn çoðunlukla olumsuz sosyal davranýþlara yoðunlaþtýðý, olumlu sosyal davranýþlarýn ve bu davranýþlarý ortaya çýkaran etmenlerin görece ihmal edildiði görülmektedir (Carlo ve Randall 2001). Ancak son yýllarda bu durumun deðiþmeye baþladýðý, artan sayýda *Arþ. Gör., Ankara Üniv. Dil Tarih Coðrafya Fak., Psikoloji Bölümü,Ankara. araþtýrmacý ve kuramcýnýn olumlu sosyal davranýþlar ve iliþkili deðiþkenleri ayrýntýlý olarak incelemeye baþladýðý da dikkat çekmektedir. Ergenliðin stresli-fýrtýnalý bir dönem olduðu savý artýk kabul görmemesine karþýn, ergenliðin çoðunlukla biliþsel, biyolojik ve sosyal deðiþimlerin meydana geldiði bir geçiþ süreci olduðu görüþü hala geçerliðini sürdürmektedir (Elliot Çocuk ve Gençlik Ruh Saðlýðý Dergisi : 14 (3)

2 BAYRAKTAR ve Feldman 1990). Bu noktada geçiþ sürecini baþarýyla atlatan ergenleri, bu dönemde sýklýkla zorluklar yaþayan ergenlerden ayýran önemli bir özellik ergenlerin hem ebeveynleriyle hem de akranlarýyla oluþturduklarý iliþkilerin niteliðidir. Ergenlik döneminde çocuklar baðlanma figürleri olarak ebeveynlerden akranlara ve romantik partnerlere kaymaktadýr (Allen ve Land 1999, Carlo ve ark. 1999, Fraley ve Davis 1997). Ancak ebeveynlere duyulan baðýmlýlýðýn azalmasý ergenin davranýþsal sonuçlarý açýsýndan ebeveynlerin daha az önemli olduðu anlamýna gelmemektedir. Ebeveynlerle olan güvenli baðlanma ergenlikte hatta genç yetiþkinlikte psikolojik saðlýðýn en önemli yordayýcýlarýndan biri olmaya devam etmektedir (Fraley ve Davis 1997). Bu nedenle, ebeveynlerin ergenlerin yaþamlarýnda önemli birer sosyalleþme aracý olduðu bilinmektedir (Bugental ve Goodnow 1998). Ancak 1970'li yýllara kadar psikoloji yazýný ebeveyn-ergen çatýþmasýnýn doðal ve iþlevsel olduðunu, çatýþma olmaksýzýn ergenin ebeveynlerden duygusal olarak özerkleþemeyeceðini savunmaktaydý. Ebeveynlere, ergenlerden muhalefet beklemeleri, bunun olmamasý durumunda kaygýlanmalarý gerektiði salýk veriliyordu. Diðer bir deyiþle çatýþma ergenin saðlýklý bir yetiþkin olmasý için gerekliydi. Bu görüþ kendini uç noktalarda Anna Freud'un (1958) yazýlarýnda, daha liberal bir biçimde ise Erikson'un (1968) "Kimlik Çatýþmasý" ve Blos'un (1967) "Bireyselleþme" kavramlarýnda göstermiþtir (Aktaran Steinberg 2001). 1960'larýn sonu, 1970'lerin baþý ise bu görüþe karþý çýkan bir dizi görgül çalýþmanýn yayýnlandýðý yýllar olmuþtur. Örneklemini klinik ortamlardan deðil okullardan seçen bu çalýþmalar, ergenlerin yaklaþýk %75'inin ebeveynleriyle mutlu ve huzurlu iliþkileri olduðunu göstermiþtir. Bu örneklemlerde kimlik çatýþmasý ya da bireyselleþme yaþansa bile bu, aile dinamiklerini sarsacak nitelikte bulunmamýþtýr (Douvan ve Adelson 1966, Offer 1969). Rutter ve ark. (1976) ise, geriye kalan %25'lik dilimdeki ailelerin, zorluklarý ergenlik öncesinde yaþamaya baþladýðýný bulmuþ ve böylece ergenliðe özgü olduðu söylenen "fýrtýnalý-stresli" sýfatlarýnýn yaþamýn genelinde olabileceðini göstermiþlerdir. Ýlerleyen zamanlarda Baumrind'in (1971) demokratik ebeveyn stiliyle iliþkili olumlu ergen geliþiminin vurgulanmasý ve daha sonra bu boyutun sýcaklýk, sýnýr koyma, psikolojik özerklik gibi alt-boyutlara ayrýþtýrýlmasýyla olumlu ergen geliþimi ve ebeveyn davranýþlarý arasýndaki iliþki daha indirgemeci bir yaklaþýmla ele alýnmaya baþlamýþtýr (Gray ve Steinberg 1999). Steinberg'e (2001) göre demokratik ebeveynliðin olumlu ergen geliþimindeki önemli rolü üç temel özelliðe dayanmaktadýr: Ebeveynlerin ergenin yaþamýna aktif olarak dahil olmalarý ergeni ebeveyn etkisine daha açýk hale getirmekte ve daha etkili bir sosyalleþme saðlamaktadýr; Hem destek hem de sýnýrlamanýn eþ zamanlý uygulanmasý kendini düzenleme becerilerinin geliþimini kolaylaþtýrmakta ve böylece ergenin sorumlu, kendine yeterli bir birey olarak yaþamýný sürdürmesine yardýmcý olmaktadýr. Son olarak ebeveyn-ergen arasýndaki olumlu etkileþim ergenin biliþsel ve sosyal yeterliðini geliþtirmekte ve ergenin aile dýþýnda da etkili þekilde var olmasýný saðlamaktadýr. Bu noktada önemli bir soru, demokratik ebeveynliðin getirilerinin belirli bir etnik köken, sosyo-ekonomik durum ve evlilik durumuna (ör: tek ebeveynli aile, anne-babalý aile, parçalanmýþ aile vs.) özgü olup olmadýðýdýr (Steinberg ve ark 1991). Steinberg (1990) farklý Amerikalý örneklemleri ele aldýðý çalýþmasýnda, ergenlerin hangi köken, sosyo-ekonomik durum ya da evlilik durumundan geliyor olursa olsun demokratik ebeveynlikten faydalandýðýný belirtmiþtir. Deðiþik deðer sistemlerine sahip Çin, Pakistan, Hong Kong, Ýskoçya, Avustralya ve Arjantin gibi ülkelerde yapýlan çalýþmalar da benzer sonuçlar ortaya koymuþtur (Feldman ve ark. 1991, Shek 1996, Shucksmith ve ark. 1995, Stewart ve ark. 1999). Bu sonuçlar evrensel olarak olumlu ergen geliþimine katkýda bulunan tek ebeveynlik stilinin demokratik ebeveynlik olduðu anlamýna gelmemektedir. Steinberg ve arkadaþlarý (1992), demokratik ebeveynliðin Afrika kökenli Amerikalý ve Asya kökenli Amerikalý öðrencilerin okul baþarýsýna katkýda bulunmadýðýný belirtmiþ, diðer çalýþmalar da sözü geçen bu azýnlýk gruplarýnýn yetkeci ebeveynlikten Avrupa kökenli Amerikalýlar kadar zarar görmediðini göstermiþtir (Baldwin ve Baldwin 1989). 158

3 Olumlu Ergen Geliþimi Baumrind'in (1971) ebeveyn stilleri (yetkeci, demokratik ve izin verici ebeveynlik) yakýn zamanlý çalýþmalarda ebeveyn davranýþ boyutlarý þeklinde incelenmeye baþlanmýþ ve ebeveynergen iliþkileri de bu baðlamda ele alýnmýþtýr. Burada amaç ebeveyn stilleri modelinin kavramsal olarak indirgenmesi ve altta yatan mekanizmalarýn keþfedilmesidir. Bu noktada ebeveyn stilleri ebeveynlerin çocuk ya da ergen için yarattýðý duygusal ortam; ebeveyn davranýþ boyutlarý ise ergenin davranýþlarýný þekillendirme ve deðiþtirmeye yönelik amaçlý davranýþlar olarak tanýmlanmaktadýr. Ebeveyn davranýþlarýnýn ne kadar etkili olacaðý, yaratýlan duygusal ortama da baðlýdýr çünkü duygusal ortam çocuðu ebeveyn pratiklerine duyarlý hale getirmektedir. Steinberg ve Silk (2002) bu baðlamda ebeveynlik boyutlarýný üçe ayýrmaktadýr; uyum, özerklik ve çatýþma. Uyum, ebeveynlerle ergenler arasýndaki olumlu duygular içeren iliþki biçimlerini tanýmlamaktadýr. Özerklik, ergenlere sýnýr koyma yanýnda büyüme ve baðýmsýzlýk arasýnda bir denge yaratma çabasýdýr. Çatýþma ise ergenlerle ebeveynler arasýndaki genel bir gerilime iþaret etmektedir. Vazsonyi ve arkadaþlarý (2003) ise bu boyutlarý açmýþ ve yakýnlýk-iletiþim altboyutlarýný uyum boyutu altýna, izleme-akran onayý-destekleme alt-boyutlarýný özerklik boyutuna ve anlaþmazlýk-çatýþma alt-boyutlarýný da çatýþma boyutu altýna yerleþtirmiþlerdir. Bazý araþtýrmacýlar tarafýndan kabul etme, sýcaklýk ve duyarlýk alt-boyutlarýnýn da eklendiði uyum boyutu sýklýkla sosyal yeterlikle olumlu yönde, içselleþtirilmiþ (ör: depresyon, kaygý) ve dýþsallaþtýrýlmýþ (ör: saldýrganlýk) problem davranýþlarýyla ise olumsuz yönde iliþkili bulunmuþtur. Özerkliðin geliþimsel sonuçlarý ise daha çok özerkliðin olmadýðý durumlar üzerinden, diðer bir deyiþle tersinden tanýmlanmaktadýr. Görgül çalýþmalar psikolojik açýdan baský altýndaki ergenlerin içselleþtirilmiþ sorun davranýþlar sergilemeye daha yatkýn olduklarýný, davranýþlarý aþýrý kontrol edilen ergenlerin ise dýþsallaþtýrýlmýþ sorun davranýþlar açýsýndan daha büyük risk altýnda olduðunu belirtmektedir (Holden ve Miller 1999, Rothbaum ve Weisz 1994). Çatýþmanýn ergen geliþimindeki rolü ise ortama baðlýdýr. Diðer bir deyiþle genel olarak uyumlu bir ortamdaki çatýþma, ergenin bireyselleþmesinin iþlevsel ve olumlu bir parçasýyken, kontrol edici ve baskýcý bir ortamdaki çatýþma olumsuz geliþimsel sonuçlara neden olabilmektedir (Steinberg ve Silk 2002). Bu noktada alan yazýnda gözlemlenen bir soruna iþaret etmek yararlý olacaktýr. Görgül çalýþmalarda ebeveyn stilleriyle pratikleri arasýndaki ayrýþma net deðildir. Bazý durumlarda önceden ebeveyn stillerini ölçmek için kullanýlan ayný ölçekler yalnýzca stil yerine pratik kelimesi getirilerek kullanýlmýþtýr (Averevolli ve ark. 1999). Bazý durumlarda ise ebeveyn pratiklerini ölçmek için kullanýlan maddeler stilleri ölçmek için kullanýlan maddelerle ya ayný ya da çok benzer olmaktadýr (Brown ve ark 1993). Bu nedenle ölçeklere bakýp hangisinin ebeveyn stillerini hangisinin ebeveyn pratiklerini ölçtüðünü anlamak zor olmaktadýr. Olumlu sosyal davranýþlarýn tutarlý bir biçimde sýcak ve duyarlý ebeveynlikle ama ayný zamanda sýnýr koyma, yönlendirme gibi disiplin yöntemleriyle de iliþkili olduðu bilinmektedir (Hoffman 1983, Maccoby ve Martin 1983). Ancak ebeveyn tutum ve davranýþlarýnýn ergenlerin davranýþýný etkilemesinin altýnda yatan süreçler yeterli düzeyde incelenmemiþtir. Sosyal-Biliþsel kurama göre benzer davranýþlarýn benzer sonuçlar doðuracaðý düþüncesi davranýþlarý þekillendirmektedir (Bandura 1986). Davranýþ repertuarýnýn ve buna baðlý sonuçlarýn artmasýyla bireyler belirli davranýþlarýn olasý sonuçlarýný formüle etmeye baþlamaktadýr. Araþtýrmalar da çocuk ve ergenlerin bir davranýþý ortaya koymadan önce olasý sonuçlarýný deðerlendirdiðini iþaret etmektedir (Crick ve Dodge 1994, Nelson ve Crick 1999). Bu noktada ebeveynler çocuk ve ergenin davranýþlarýný þekillendirirken diðer yandan çocuk ve ergenler de aktif biçimde ebeveyn davranýþlarýný etkilemektedir. Zaman içinde çocuk ve ergenler bir davranýþý seçmeden önce ebeveynlerinin o davranýþa gösterecekleri tepkileri tahmin etmeyi öðrenmektedir. Crick ve Dodge'un (1994) sosyal bilgi iþleme modeline göre çocuklar bir eylemi gerçekleþtirmeden önce, ebeveynlerinin olasý tepkilerini deðerlendirmektedir. Çok az sayýda çalýþma, ebeveynlerin açýk beklentilerinin ve bunlarýn çocuklar tarafýndan algýlanmasýnýn çocuklarda olumlu 159

4 BAYRAKTAR sosyal davranýþlarla iliþkili olduðunu göstermiþtir (Eisenberg ve Fabes 1998). Sosyal-biliþsel etmenlere ek olarak Grusec ve Goodnow (1994), ebeveyn davranýþlarýnýn çocuklar tarafýndan kabul edilebilir ve uygun müdahaleler olarak algýlanmasýnýn çocuklarýn deðerleri içselleþtirmesi açýsýndan önemli olduðunu belirtmektedir. Araþtýrmacýlar bu noktada çocuklarýn disiplin eyleminin içerdiði mesajý anlamalarýnýn yanýnda, bu mesajý kabul etmelerinin de içselleþtirmeyi saðladýðýný savunmaktadýr. Çocuklarýn mesajý kabul etmelerindeki önemli bir etmen de uygulanan disiplin yönteminin çocuk tarafýndan uygun olarak algýlanmasýdýr. Ebeveynlerinin, kendi olumlu ya da olumsuz sosyal davranýþlarýna uygun tepkiler verdiðini algýlayan ergenler, davranýþlarýna uygun tepki verilmediðini algýlayan ergenlerden daha fazla ebeveyn deðerlerini içselleþtirmeye yatkýn olmaktadýr (Wyatt ve Carlo 2002). Dahasý ebeveynlerinin olumlu ve olumsuz sosyal davranýþlarýna uygun tepkilerde bulunduðunu algýlayan ergenlerde olumlu sosyal davranýþlar artmakta, olumsuz sosyal davranýþlar azalmaktadýr. Bu örüntü derinlemesine incelendiðinde, olumsuz sosyal davranýþlarýna uygun tepki gösterildiðini algýlayan ergenlerin daha fazla olumlu sosyal davranýþ göstermeye yöneldikleri görülmektedir. Bu sonuç hem ebeveynlerden hem de ergenlerden alýnan verilerde deðiþmemektedir. Ergenlerdeki olumlu geliþimle iliþkili bir baþka etmen de güvenli baðlanmadýr. Bowlby (1973, 1982) baðlanmayý bebekle birincil bakým veren kiþi (genellikle anne) arasýndaki güçlü duygusal bað olarak tanýmlamýþtýr. Ancak yakýn zamanda baðlanma tekrar kavramsallaþtýrýlmýþ ve yaþam boyunca oluþan tüm anlamlý iliþkileri (ör, akranlarý, romantik partnerleri) içine alacak þekilde geniþletilmiþtir (Armsden ve Greenberg 1987, Hazan ve Shaver 1987, Kobak ve Cole, 1994). Baðlanma kuramýnýn bebeklik döneminin ötesinde tüm yaþam boyu geliþim dönemlerine uygulanmasýyla, ebeveynlerin ergenlik döneminde de etkinliðini sürdürdüðü savý desteklenmiþtir. Araþtýrmalar, ebeveynlerine daha güvenli þekilde baðlanan ergenlerin daha yüksek benlik-saygýsýna, yaþam doyumuna, okul baþarýsýna ve daha az psikolojik gerilime sahip olduðunu göstermiþtir (Armsden ve Greenberg, 1987; Blain ve ark. 1993, Bradford ve Lyddon 1993; Lapsley ve ark. 1990). Akranlarla güvenli baðlanma da olumlu ergen geliþiminde rol oynamaktadýr. Araþtýrmalar akranlarla olan güçlü iliþkilerin benlik deðerinin, bakýþ açýsý alma becerisinin ve olumlu sosyal davranýþlarýn artmasýyla (Azmitia ve Perlmutter 1989, Eisenberg ve Fabes 1998), diðer yandan duygusal-davranýþsal sorunlarýn azalmasýyla iliþkili olduðunu göstermiþtir (Diekstra ve Garreski 1996, Coie ve Dodge 1998). Burada cevaplanmasý gereken bir soru akranlarýn ve ebeveynlerin ergen geliþiminde birbirine benzer mi yoksa birbirinden farklý roller mi üstlendiðidir. Bazý kuramcýlar akran iliþkilerinin ebeveyn iliþkilerinden farklý olduðunu çünkü ebeveyn iliþkilerinin daha çok tek taraflý bir güç içerdiðini, bundan farklý olarak ise akran iliþkilerinin daha çok karþýlýklýlýk ve paylaþým ilkelerine dayandýðýný savunmuþlardýr (Piaget 1965, Youniss 1985). Diðerleri ise ebeveyn-ergen iliþkilerinin hem yatay hem de dikey güç iliþkilerinin bir karýþýmý olduðunu, diðer bir deyiþle hem arkadaþlýk hem de otoriterlik iliþkilerine sahip olduðunu belirtmiþlerdir (Laursen ve Collins 1994). Araþtýrmalar da ebeveyn ve akran iliþkilerinin birçok noktada örtüþtüðünü göstermiþtir. Bir çalýþmada, ergenler duygusal destek ve yakýnlýk figürlerini belirtmeleri istendiðinde, ebeveynler ve akranlar eþit sayýda aday gösterilmiþlerdir (Freeman 1997). Laible ve arkadaþlarý (2004) da çalýþmalarýnda örneklemlerini dört baðlanma grubuna ayýrmýþ (hem ebeveynlere hem de akranlara güvenli baðlanan, ebeveynlere ve akranlara güvensiz baðlanan, ebeveynlere güvenli baðlanýp akranlara güvensiz baðlanan, akranlara güvenli baðlanýp ebeveynlere güvensiz baðlanan) ve hem ebeveynlere hem de akranlara güvenli baðlanan ve çoðunluðunu kýzlarýn oluþturduðu grubun, depresyon ve saldýrganlýkta düþük, sempati düzeyinde ise en yüksek puanlarý aldýðýný belirtmiþlerdir. Diðer taraftan, ebeveynlere ve akranlara güvenli biçimde baðlanamayan grup çoðunlukla erkeklerden oluþmuþ, bu grup depresyon ve saldýrganlýkta en yüksek, sempatide ise en düþük puanlarý almýþlardýr. Diðer iki grup ise anlamlý olarak birbirlerinden farklýlaþmamýþtýr. Bu sonuçlar da ergenlikte ebeveynakran iliþkilerinin birçok açýdan örtüþtüðünü göstermektedir. Bu noktada tartýþýlan önemli bir konu, ebeveynlere ve akranlara olan çoklu baðlanma iliþki- 160

5 Olumlu Ergen Geliþimi lerinin çocuðun içsel Çalýþan Modelleri'nde nasýl birleþtirildiðidir. Bowlby (1982) baðlanma iliþkilerinin zihindeki temsillerini Çalýþan Modeller olarak adlandýrmýþtýr çünkü bu temsilleri yeni bilgi giriþlerine açýk, ortam ve iliþkiler deðiþtikçe þekillenen modeller olarak deðerlendirmektedir. Baðlanma kuramýnýn bu özelliði çocuklarýn ebeveynleri, akranlarý ve diðer önemli kiþilerle olan iliþkilerini ve bu iliþkilerin kendi aralarýndaki dinamikleri anlamamýza yardýmcý olmaktadýr. Bretherton (1985), bu baðlamda hiyerarþik organizasyon kavramýný savunmuþ ve çocuk için en önemli baðlanma figürünün (çoðunlukla annenin) geliþimsel sonuçlar açýsýndan en etkili ve yordayýcý etmen olduðunu savunmuþtur. Van Ijeendoorn ve arkadaþlarý (1992) tüm iliþkilerin eþit deðere sahip olduðunu ve bu yüzden tek bir iliþki örüntüsü içinde toplandýklarýný belirtmiþ, Suess ve arkadaþlarý (1992) ise çoklu baðlanma iliþkilerinin baðýmsýz içsel modeller oluþturduðunu ve farklý geliþimsel alanlarda etkin olduðunu savunmuþtur. Bu baðlamdaki çalýþmalar farklý sonuçlar verdiðinden, çoklu baðlaným iliþkilerinin çocuk ve ergenlerde nasýl içsel modeller oluþturduðu açýk deðildir. Kumru ve arkadaþlarý (2004) Türk ergenlerde ebeveyne baðlýlýðýn olumlu sosyal davranýþlarý yordamadýðýný, bunun tersine akran baðlýlýðý gösteren ergenlerde duygusal, itaatkar ve gizli olumlu sosyal davranýþlarýn daha sýk görüldüðünü belirtmiþtir. Dayanýklýlýkla ilgili yazýnda yakýn zamanlý çalýþmalar da olumlu akran iliþkilerinin koruyucu bir etmen olduðunu ortaya koymuþtur. 138 ailenin boylamsal olarak incelendiði bir çalýþmada Gauze ve arkadaþlarý (1996) aileye baðlýlýðýn az olduðu ergenlerde sosyal beceri ve benlik-saygýsý puanlarýnýn düþtüðünü bulmuþtur. Ancak bu negatif iliþki karþýlýklý ve nitelikli arkadaþlýk (akranlarýn birbirini desteklediði ve yakýnlýk içeren arkadaþlýklar) yaþayan ergenler için anlamlý deðildir. Benzer þekilde, Bolger ve arkadaþlarý (1998) da çocuk istismarý ve düþük benlik saygýsý arasýndaki iliþkinin, karþýlýklý iyi bir arkadaþlýða sahip olanlarda anlamsýz olduðunu belirtmiþtir. Schwartz ve arkadaþlarý (2000) birbirinden baðýmsýz iki grupta cezalandýrýcý bir aile ortamýnda yaþamanýn, az arkadaþý olan ya da hiç arkadaþý olmayan çocuklarda kurban statüsünde bulunmayla iliþkili olduðunu ancak bu iliþkinin geniþ bir arkadaþ çevresi olan çocuklar için geçersiz olduðunu bulmuþtur. Lansford ve arkadaþlarý (2003) da olumsuz ebeveynliðin saldýrganlýk gibi dýþsallaþtýrýlmýþ sorun davranýþlarýyla iliþkili olacaðýný ama yüksek nitelikteki arkadaþlýklara sahip ergenlerde bu iliþkinin anlamsýz olacaðýný savunmuþlardýr. Ancak burada kritik olan nokta belirtilen arkadaþlýklarýn anti-sosyal nitelikler taþýmayan arkadaþlýklar olmasýdýr. Burada olumlu arkadaþlýkla, olumlu sosyal davranýþlarýn sergilendiði ve paylaþýldýðý arkadaþlýklar kastedilmektedir. Tüm bu çalýþmalar sorunlu aile ortamlarýnýn yarattýðý risklerin nitelikli arkadaþlýklar ve geniþ akran grubu tarafýndan telafi edilebileceðini düþündürmektedir. Ancak olumlu ergen geliþiminde ebeveyn baðlýlýðýnýn akran baðlýlýðýndan daha kritik olduðunu savunan çalýþmalar da mevcuttur (Barrera ve Garison-Jones 1992). Diðer bir deyiþle ergenlerde olumlu sosyal davranýþlarýn geliþiminde hangi kaynaklarýn daha belirleyici olduðu hala tartýþýlmakta olan bir konudur. TARTIÞMA VE SONUÇ Ergen-akran, ergen-ebeveyn iliþkileri iki yönlü iliþkilerdir. Diðer bir deyiþle ergenler yaþamlarýndaki önemli insanlardan etkilenmenin yanýnda, o insanlarla birlikteliði seçen ve ayný zamanda o insanlarýn tepkilerini/davranýþlarýný þekillendiren aktif bireylerdir. Ancak ergenebeveyn/akran iliþkilerinin doðasý araþtýrmacýlar tarafýndan iki yönlü tanýmlanmasýna karþýn genellikle tek yönlü incelenmektedir. Ýliþki, bir örüntü olarak ele alýndýðýnda, örüntünün yalnýzca yarýsýnýn deðerlendirilmesi, diðer yarýsýnýn deðerlendirilmesini, dolayýsýyla iki yönlü bir iliþki örüntüsünün ortaya çýkarýlmasýný olanaksýz kýlmaktadýr (Steinberg ve ark. 1994). Bu þekildeki araþtýrma desenlerinin sýklýkla kullanýlmasý da potansiyel iki yönlü iliþkilere karþý bilimsel bir ilgisizliðin olduðunu düþündürmektedir. Çok yönlü iliþkilere olan bu görece ilgisizlik baðlanmayla ilgili yazýnda da kendini göstermektedir. Baðlanma modeli ebeveyn iliþkilerini genellikle diðer iliþki örüntülerinden ayrý olarak ele almaktadýr. Anne ve babayla, kardeþlerle, akrabalarla, akranlarla ve romantik partnerle olan baðlanma iliþkilerinin birbirleriyle nasýl etkileþtiði, zaman içinde birbirlerini nasýl þekillendirdiði henüz yeterince incelenmemiþ bir 161

6 BAYRAKTAR konudur. Ayrýca çoðunlukla baðlanma iliþkileri tek yönlü çalýþýlmýþ, baðlanma sorunlarý çocuk psikopatolojisinin önemli yordayýcýlarýndan biri olarak deðerlendirilmiþtir (Greenberg 1999). Örneðin güvensiz baðlanmanýn mý çocukta antisosyal davranýþlarý yordadýðý yoksa çocuklarýnýn sürekli biçimde anti-sosyal davranýþlar sergilediðini gören ebeveynlerin çocuktan duygusal olarak uzaklaþýp, güvensiz bir baðlanma ortamý mý oluþturduklarý bilinmemektedir. Diðer bir tartýþýlmasý gereken konu da, çoðu araþtýrmada ebeveynlerin her çocuða benzer þekilde davrandýðýnýn farz edilmesidir. Ebeveynliðin geliþimsel bir süreç olduðu, her çocukta neyin iþe yarayýp yaramadýðýnýn zaman içinde öðrenildiði, geliþimin mutlaka olumlu yönde olmadýðý, sorunlu bir çocuk tarafýndan sürekli engellenen ebeveynlerin istenmeyen ebeveyn davranýþlarý da geliþtirebileceði göz ardý edilmektedir. Ergenlerde uyumlu davranýþlarýn ebeveynlerin çocuklarýný izlemesiyle iliþkili olduðu bilinmektedir (Kerr ve ark. 2003). Ancak alan yazýn incelendiðinde bir eylem olan izlemenin, ergen hakkýnda bilgi edinme þeklinde iþe vuruklaþtýrýldýðý, bunun da aslýnda bir eylem deðil eylemlerin sonucu olduðu görülmektedir. Yazýnda görece deðinilmeyen baþka bir nokta da ebeveynlerin ergenlerle ilgili bilgisinin neden önemli olduðu ve neden daha az problem davranýþla ve genelde daha fazla olumlu davranýþla iliþkili olduðudur. Stattin ve Kerr (2000) ebeveyn izlemesinin iþe vuruk tanýmýný deðiþtirerek, izlemeyi bilgi sahibi olmak anlamýnýn dýþýnda kullanmýþ ve ebeveynlerin aktif olarak bilgi arama davranýþlarýnýn bilgi edinmeyle zayýf þekilde iliþkili olduðunu bulmuþlardýr. Diðer taraftan ebeveynlerin ergenlerle ilgili günlük bilgilerinin çoðunu, ergenlerin doðal ve kendiliðinden bilgi paylaþtýklarý anlardan elde ettiklerini belirtmiþlerdir. Baþka bir çalýþmada da ebeveynleri tarafýndan kontrol edilen çocuklarýn deðil, günlük aktiviteleri hakkýnda ebeveynlerine çokça bilgi veren çocuklarýn birçok yönden daha uyumlu olduklarý bulunmuþtur (Kerr ve ark 1999). Bu bulgular ebeveyn bilgisiyle ergen uyumu arasýnda öngörülen baðlantýnýn (en azýndan bazý kültürlerde) olmayabileceðini düþündürmektedir. Ancak bu, ebeveyn bilgisinin ya da izlemesinin önemli olmadýðý anlamýna gelmemektedir. Stattin ve Kerr'e (2000) göre bilgi önemlidir ancak bu, ergenin ne zaman kontrol edileceði ya da ergene ne zaman müdahale edileceðini belirleyen bilgi deðildir. Tam tersine güven duygusuyla örülmüþ bir bilgi iþlevsel olmaktadýr. Çünkü güven, ebeveyn ve çocuklarýn birbirleriyle etkileþtikleri karmaþýk, süreðen ve iki yönlü aile süreçlerinin önemli bir parçasýdýr. Son olarak, ergenin akranlarýyla ve ebeveynleriyle iliþkileri yalnýzca ergen uyumuyla iliþkili olarak ele alýnmamalýdýr. Bu iliþkilerin kendileri de uyum sürecinin deðiþik formlarýdýr. Diðer bir deyiþle ebeveyn davranýþlarý ve akran iliþkileri uyumu ortaya çýkarmanýn ötesinde uyumun sonuçlarý olarak da deðerlendirilmelidir (Kerr ve ark. 2003). Kýsaca söylemek gerekirse, ergen-ebeveyn/ akran iliþkileri ve olumlu ergen geliþimi arasýndaki iliþki çok boyutlu ve çok yönlü ele alýndýðýnda yeterli düzeyde anlaþýlabilmektedir. Bu da ancak görece daha ileri ve daha karmaþýk istatistiksel yöntemlerin ve deðiþik araþtýrma desenlerinin kullanýlmasýyla mümkün olabilecektir. Ayrýca her ne kadar demokratik ebeveynlik stilinin ve bu stilin altýna giren davranýþ boyutlarýnýn evrensel olarak avantajlarý ortaya konmuþsa da özellikle yetkeci ebeveynliðin kültüre ve duruma özgü biçimde iþlevsel olabileceði unutulmamalýdýr. Bu nedenle kültürler arasý çalýþmalarýn yalnýzca karþýlaþtýrma amaçlý deðil kültüre özgü iþlevsel olabilecek ebeveyn davranýþlarýnýn ortaya çýkarýlmasýný da amaçlayarak uygulanmasý alan yazýný ileriye götürebilecektir. Örneðin Türk toplumu toplulukçu deðerlerin yüksek olduðu, aile ve akraba baðlarýnýn ve kiþilerarasý iliþkilerin önemsendiði bir toplum olarak tanýmlanmaktadýr (Göregenli 1997). Böyle bir toplumda batý normlarýna göre tanýmlanmýþ yetkeci ebeveynlik tarzý ergenin bu davranýþlarý baðlama uygun tepkiler olarak algýlamasýyla iþlevsel olabilmektedir. Bu baðlamda özellikle okullardaki þiddetin dramatik boyutlara ulaþtýðý günümüzde ergenlerin nasýl yetiþtirileceðine dair tartýþmalar da yoðunlaþmýþtýr. Bazýlarý soruna din eðitiminin hem ailede hem de örgün eðitimde özendirilmesi, gençlerin sýký bir biçimde kontrol edilmesi gibi muhafazakar çözümler ararken, diðer yandan olaylarý ergenlik döneminin doðal sonuçlarý olarak da yorumlayanlar vardýr. 162

7 Olumlu Ergen Geliþimi Bilimsel bir bakýþ açýsýndan bakýldýðýnda ise ülkemizde ergenlerle özdeþleþmeye baþlayan olumsuzluklarýn geliþimsel zamandan ziyade tarihsel zamana, ve bu zamanýn getirdiði çevresel þartlara baðlý olduðu söylenebilir. Diðer bir deyiþle söz konusu þiddet ise þiddetin ergenlere özgü olmadýðý, toplumun her kesiminde yaygýnlaþmaya baþladýðý gözden kaçmamaktadýr. Þiddetin yaygýnlaþmasý ise kaçýnýlmaz olarak toplumun en büyük kesimini oluþturan ergenlere yansýmaktadýr. Burada sorunun olasý bir çözümü olumlu ergen geliþimini vurgulamak ve olumlu örneklerle eðitim vererek olumsuz olanlarýn etkisini zayýflatmaktýr. Bunun yaygýn biçimde uygulanma þekli ise örgün eðitimde yurttaþlýk eðitimini zorunlu hale getirmek, toplumun genel yaþantýsýnda ise ergenleri olumlu sosyal davranýþlarýn sergilendiði yardým kuruluþlarý, gönüllü aðabeylik/ablalýk gibi giriþimlere katmak olabilir. Yurttaþlýk eðitimi bu makalenin konusu olmamakla birlikte kýsaca çocuk ve ergenlere sorumlu bir yurttaþ olmanýn alt yapýsýný kazandýrmak olarak tanýmlanabilir. Bu alanda yapýlan çalýþmalar özellikle risk grubundaki ergenlerin (ör: alt sosyo-ekonomik düzeydeki ergenler, göç eden ergenler) etkin biçimde verilen yurttaþlýk eðitiminden sonra yakýn çevrelerinden baþlamak üzere sorun olarak algýladýklarý olaylara yapýcý bir biçimde müdahale ettiklerini ve böylece hem kendilerini hem de çevrelerini olumlu yönde yeniden yapýlandýrdýklarýný göstermektedir (Sherman 2002, Zeldin ve ark. 2003). Ülkemizde liseli gençlerle yapýlan bir çalýþmada da Akyel (1986) genel özgecilik puanlarý ile ahlaki muhakeme puanlarý arasýnda pozitif yönde bir iliþki bulmuþtur. Bu sonuç örgün eðitimle ahlaki muhakeme becerileri geliþtirilen ergenlerin olumlu sosyal davranýþlar sergilemeye daha yatkýn olduklarýný düþündürmektedir. Ayrýca araþtýrmalar, yaparak öðrenmenin önemini vurgulamakta, baþkalarýna yardým etmenin gelecekteki yardým etme davranýþýný artýrdýðýný iþaret etmektedir (Staub 2003). Bunlara ek olarak aile eðitim programlarýnýn, akran yardýmlaþma gruplarýnýn yaygýnlaþtýrýlmasý ergenin iki önemli baðlamýna olumlu yönde müdahale olasýlýðýný artýracaktýr. Özetle, alan yazýn deðiþik açýlarda ve boyutlarda ergenliðin kaçýnýlmaz biçimde sorunlu bir dönem olmadýðýný, ergenin çevresindeki düzenlemelerle bu geçiþ döneminin son derece baþarýlý ve olumlu biçimde atlatýlabileceðini göstermektedir. Türkiye'deki ruh saðlýðý çalýþanlarýnýn da bu noktada yapmasý gereken kanýmýzca ergenliðin olumlu yönlerini vurgulamak ve bu yöndeki gayretlere sonuna kadar destek vermektir. KAYNAKLAR Akyel H B (1986) Altruistic behavior and prosocial moral reasoning among Turkish high school students. Yayýnlanmamýþ doktora tezi, University of Maryland. Allen J, Land D (1999) Attachment in adolescence. Handbook of Attachment: Research, Theory, & Clinical Applications içinde Cassidy J ve Shaver P (ed) The Guilford Press, New York, s: Armsden G, Greenberg M (1987) The inventory of parent and peer attachment: Individual differences and their relationship to psychological well-being in adolescence. J Yth and Adoles 16: Averevolli S, Sessa FM, Steinberg L (1999) Family structure, parenting practices and adolescent adjustment: An ecological examination. Coping With Divorce, Single Parenting, and Remarriage: A Risk and Resiliency Perspective içinde Hetherington EM (ed) Mahwah NJ, Erlbaum, s: Azmitia M, Perlmutter M (1989) Social influences on children's cognition: State of the art and future directions. Advances in Child Development and Behavior, Vol. 22 içinde Reese HW (ed) Academic Press, New York. Baldwin C, Baldwin A (1989) The role of family interaction in the prediction of adolescent competence. Paper presented at the meeting of the Society for Research in Child Development, Kansas City, MO. Bandura A (1986) Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Barrera M, Garrison Jones C (1992) Family and peer social support as specific correlates of adolescent depressive symptoms. J Abnorm Child Psychol 20: Baumrind D (1971) Current patterns of parental authority. Dev Psychol 4(1): Blain M, Thompson J, Whiffen V (1993) Attachment and perceived social support in late adolescence: The interaction between working models of self and others. J Adolesc Res 8: Bolger KE, Patterson CJ, Kupersmidt JB (1998) Peer relationships and self-esteem among children who have been maltreated. Child Dev 69:

8 BAYRAKTAR Bowlby J (1973) Attachment and Loss, Vol. 2. Separation: Anxiety and Anger, Basic, New York. Bowlby J (1982) Attachment and loss, Vol. 1. Attachment, Basic, New York. Bradford E, Lyddon WJ (1993) Current parental attachment: Its relation to perceived psychological distress and relationship satisfaction in college students. J Coll Stud Dev 34: Bretherton I (1985) Attachment theory: Retrospect and prospect. Growing Points of Attachment Theory and Research. Monogr Soc Res Child Dev içinde Bretherton I ve Waters E (ed), 50: Brown BB, Mounts N, Lamborn SD ve ark (1993) Parenting practices and peer group affiliation in adolescence. Child Dev 64: Bugental DB, Goodnow JJ (1998) Socialization processes. Handbook of Child Psychology: Vol 3. Social, Emotional, and Personality Development, Damon W (Series Ed) ve Eisenberg N içinde (Vol. Ed.) (5th ed). Wiley, New York, s: Carlo G, Fabes R, Laible D ve ark (1999) Early adolescence and prosocial/moral behaviour II:The role of social and contextual influences. J Early Adolesc 19: Carlo G, Randall BA (2001) Are all prosocial behaviors equal? A socioecological developmental conception of prosocial behavior. Advances in Psychology Research, Volume II içinde Columbus F (ed). Nova Science, New Yorks, s: Coie J, Dodge K (1998) Aggression and antisocial behaviour. Handbook of Child Psychology (5th ed.), Vol. 3. Social, Emotional, and Personality Development içinde Damon W (ed), ( Eisenberg N Vol Ed) New York: Wiley. s: Crick N R, Dodge KA (1994) A review and reformulation of social information processing mechanisms in children's social adjustment. Psychol Bull 115: Diekstra R, Garreski N (1996) Perceived social support from family, school, and peers: Relationship with emotional and behavioral problems among adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiaty 35: Douvan E, Adelson J (1966) The Adolescent Experience. Wiley, New York. Eisenberg N, Fabes RA (1998) Prosocial development. Handbook of Child Psychology (5th ed.), Vol. 3. Social, Emotional, and Personality Development içinde Damon W (Ed.), ( Eisenberg N Vol Ed), Wileys, New York, s: Eliot G, Feldman S (1990) Capturing the adolescent experience. Children's Social Networks and Social Supports içinde Feldman S ve Eliot G (ed.) Wiley, New York, s: Feldman SS, Rosenthal DA, Mont-Reynaud, R ve ark. (1991) Ain't misbehavin': Adolescent values and family environments as correlates of misconduct in a crossnational study of Chinese, Australian, and American Youth. J Res Adolesc, 1: Fraley R, Davis K (1997) Attachment formation and transfer in young adults' close friendships and romantic relationships. Personal relationships 4: Freeman H (1997) Who do you turn to? Parents and peers as attachment figures during adolescence. Paper presented at Society for Research in Child Development, Washington, DC. Gauze C, Bukowski WM, Aquan-Assee J ve ark. (1996) Interactions between family environment and friendship and associations with self-perceived well-being during early adolescence. Child Dev 67: Göregenli M (1997) Individualist-collectivist tendencies in a Turkish sample. J Cross-Cult Psychol 28: Gray M, Steinberg L (1999) Unpacking authoritative parenting: Reassessing a multidimensional construct. J Marriage Fam 61: Greenberg MT (1999) Attachment and psychopathology in childhood. Handbook of Attachment: Theory, Research, and Clinical Applications içinde Cassidy J ve Shaver PR (ed). Guilford Press, New York, s: Grusec JE, Goodnow JJ (1994) Impact of parental discipline methods on the child's internalization of values: A reconceptualization of current points of view. Dev Psychol 30: Hazan C, Shaver P (1987) Romantic love conceptualized as an attachment process. J Pers Soc Psychol 52: Hoffman ML (1983) Affective and cognitive processes in moral internalization. Social Cognition and Social Development: A Sociocultural Perspective içinde Higgins ET, Ruble DN, ve Hartup WW (ed), Cambridge University Press, New York, s: Holden GW, Miller PC (1999) Enduring and different:ameta-analysis of the similarity inparents' child rearing. Psychol Bull 125: Kerr M., Stattin H., Biesecker G ve ark. (2003) Relationships with parents and peers in adolescence. Handbook of Psychology (Vol. 6) Developmental Psychology içinde, R. Lerner, Easterbrooks MA ve Mistry J. (Ed.), Willey, New York, s: Kerr M, Stattin H, Trost K (1999) To know you is to trust 164

9 Olumlu Ergen Geliþimi you: parents' trust is rooted in child disclosure of information. J Adolesc 22: Kobak RR, Cole H (1994) Disorders and dysfunctions of the self. Rochester Symposium on Developmental Psychopathology, Vol. 5. içinde Cicchetti D ve Toth S (ed), University of Rochester Press, Rochester, NY, s: Kumru A, Carlo G, Edwards CP (2004) Olumlu sosyal davranýþlarýn iliþkisel, kültürel, biliþsel ve duyuþsal bazý deðiþkenlerle iliþkisi. Turk J Psychol, 54: Laible DB, Carlo G, Roesch SC (2004) Pathways to selfesteem in late adolescence:the role of parent and peer attachment, empathy, and social behaviours. J Adolesc, 27: Lansford JE, Criss MM, Pettit GS ve ark. (2003) Friendship quality, peer group affiliation, and peer antisocial behavior as moderators of the link between negative parenting and adolescent externalizing behavior. J Res Adolesc 13: Lapsley D, Rice K, FitzGerald D (1990) Adolescent attachment, identity, and adjustment to college: Implications for the continuity of adaptation hypothesis. J Counsel Dev 68: Laursen B, Collins W (1994) Interpersonal conflict during adolescence. Psychol Bull 115: Maccoby EE, Martin JA (1983) Socialization in the context of the family: Parent-child interaction. Handbook of child psychology içinde Mussen PH (Series Ed.) ve Hetherington E M (Vol. Ed.), (Vol. 4). John Wiley, New York, s: Nelson DA, Crick NR (1999) Rose-colored glasses: Examining the social information processing of prosocial young adolescents. J Early Adolesc 19: Offer D (1969) The Psychological World of the Teenager. Basic, New York. Piaget J (1965) The Moral Judgment of the Child, Routledge ve Kegan Paul,Free press, New York Rothbaum F, Weisz JR (1994) Parental caregiving and child externalizing behavior in nonclinical samples: A meta-analysis. Psychol Bull 116: Rutter M, Graham P, Chadwick F ve ark. (1976) Adolescent turmoil: Fact or fiction. J Child Psychol Psychiatry 17: Schwartz D, Dodge K A, Pettit, GS ve ark. (2000) Friendship as a moderating factor in the pathway between early harsh home environment and later victimization in the peer group. Dev Psychol 36: Shek DT (1996) Mental health of chinese adolescents. Growing up the Chinese way içinde Lau S (ed) Chinese University Pres, Beijing. Sherman, RF. (2002) Building young people's lives: One foundation's strategy. Youth participation: Improving institutions and communities içinde Kirshner B, O'Donoghue JL ve McLaughlin M (ed), Jossey-Bass, San Francisco, s: Shucksmith J, Hendry L, Glendinning A (1995) Models of parenting: Implications of adolescent well-being within different types of family contexts. J Adolesc 18: Stattin H, Kerr M (2000) Parental monitoring: A reinterpretation. Child Dev 71: Staub E (2003) The psychology of good and evil: Why children, adults, and groups help and harm others. Cambridge University Pres, New York. Steinberg L (1990) Autonomy, conflict, and harmony in the family relationship. At The Treshold: The Developing Adolescent içinde Feldman S ve Eliot G (ed) Cambridge MA: Harvard University Pres, s: Steinberg L (2001) We know some things: Parent-adolescent relationships in retrospect and prospect. J Res Adolesc 11: Steinberg L, Dornbusch S, Brown B (1992) Ethnic differences in adolescent achievement: An ecological perspective. Am Psychol 47: Steinberg L, Lamborn S, Darling, N ve ark. (1994) Over time changes in adjustment and competence among adolescents from authoritative, authoritarian, indulgent, and neglectful families. Child Dev 65: Steinberg L, Mounts N, Lamborn S, ve ark. (1991) Authoritative parenting and adolescent adjustment across various ecological niches. J Res Adolesc 1: Steinberg L, Silk JS (2002) Parenting adolescents. Handbook of Parenting içinde Bornstein MH (ed), (Vol. 1). Mahwah, NJ: Erlbaum. s: Stewart S, Bond M, Zaman R ve ark. (1999) Perceptions of parents and adolescent outcomes in Pakistan. Unpublished Manuscript. Suess GJ, Grossman KE, Sroufe LA (1992) Effects of infant attachment to mother and father quality of adaptation in preschool: From dyadic to individual organization of self. Int J Behav Dev 15: Van Ijzendoorn MH, Sagi A, Lambermon MWE (1992) The multiple caretaker paradox: Data from Holland and Israel. Beyond the parent: The role of other adults 165

10 BAYRAKTAR in children's lives içinde Pianta RC (ed) (New Directions for Child Development Series, No. 57), Jossey-Bass, San Francisco, s: Vazsonyi AT, Hibbert JR, Snider JB (2003) Exotic enterprise no more? Adolescent reports of family and parenting processes from youth in four countries. J Res Adolesc 13: Youniss J (1985) Parents and Peers in Social Development: A Sullivan-Piaget Perspective. University of Chicago Press, Chicago. Wyatt JM, Carlo G (2002) What will my parents think? Relations among adolescents' expected parental reactions, prosocial moral reasoning, and prosocial and antisocial behaviors. J Adolesc Res 17: Zeldin S, Camino L, Calvert M (2003) Toward an understanding of youth in community governance. Social policy report, no. 17. Ann Arbor, MI: Society for Research in Child Development. 166