İş Değerlendirme Yöntemleri

Transkript

1 İşlerin nispi önemlerini belirlemeye yönelik iki yaklaşım bulunmaktadır. Birinci yaklaşım işi bir bütün olarak ele almaktadır. Analitik olmayan iş değerlendirme yöntemleri, bu yaklaşıma dayanmaktadır. İkinci yaklaşım ise işi öğelerine veya faktörlerine ayırmaktadır. Analitik iş değerlendirme yöntemleri de bu yaklaşıma dayanmaktadır. Analitik olmayan yöntemler Sıralama yöntemi Sınıflandırma yöntemi Analitik yöntemler Puanlama yöntemi Faktör karşılaştırma yöntemi

2 Sıralama Yöntemi Sıralama yöntemi, en eski, kolay, hızlı ve ucuz olan bir iş değerlendirme yöntemidir. Özellikle küçük ya da iş sayısının az olduğu işletmelerde yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir. Sıralama yönteminde, ele alınan işler o iş yeri ve işler için tespit edilen faktörlere göre öncelik sırasına yerleştirilir ve sıra numaraları toplanarak işler derecelendirilir. Bu yöntemde işler; işin yapılma güçlüğü, sorumluluk düzeyi ve gerektirdiği çaba açısından, kendi aralarında karşılaştırma yapmak suretiyle sıralanır. Böylece en önemli ve en önemsiz işler ortaya çıkarılır. Diğer işler de bu ikisi arasında yer alır.

3 Sıralama Yöntemi Sıralama yönteminde, kart sıralama ve ikili karşılaştırma teknikleri kullanılmaktadır. Kart sıralamada, her işle ilgili iş tanımı ve iş gerekleri bilgilerinin incelenerek, işlerin önem derecesine göre sıralanması söz konusudur. Böylece, her işle ilgili bir kart hazırlanarak, bütün işlerin en önemliden, en az önemliye doğru sıralanması sağlanmış olmaktadır. İkili karşılaştırma tekniğinde, yine iş tanımlarından yararlanılarak, işler tek tek değerlendirilir ve diğer işlerle karşılaştırılması yapılır. İki işin karşılaştırılmasında, bir işin değeri diğerinden fazla ise 2, değerleri eşit ise 1, değeri diğer işten az ise 0 değeri yazılır.

4 Sıralama Yöntemi Sıralama yöntemi ile yapılmış bir iş değerlendirme uygulaması İşler A B C D E Toplam A B C D E

5 Sınıflandırma Yöntemi Sınıflandırma yöntemi; işlerin, sorumluluk, beceri gibi yönlerini dikkate alarak iş sınıflarının belirlenmesini içermektedir. Sınıflandırma yöntemiyle iş değerlendirmede birinci aşama iş sınıflarının belirlenmesi ve tanımlanmasıdır. İş sınıflarının sayısı iş değerlendirme kapsamına alınan işlerin gereklerine bağlıdır. İş sınıfları sayısını etkileyen en önemli etken, organizasyonun büyüklüğü ve organizasyonda ki birbirinden farklı iş sayısıdır.

6 Sınıflandırma Yöntemi İş sınıflarının sayısı belirlendikten sonra, her iş sınıfı tanımlanır. İş sınıfları, işlerin genel nitelikleri dikkate alınarak tanımlanmalıdır. Temel ölçütler ve işlerin belirgin nitelikleri not edildikten sonra ilk sınıfın tanımı yapılır ve diğerleri buna göre saptanır. İş tanımları ve iş gerekleri, iş sınıf tanımları ile karşılaştırılarak işlerin hangi sınıflara girdiği belirlenir. Sınıflar kendi aralarında önemlerine göre sıralandığı için işler de doğrudan önemlerine göre sıralanırlar.

7 Sınıflandırma Yöntemi İşletmedeki işlerin sayısı ve türleri ne kadar artarsa, işlerin sınıflandırılmasında o kadar subjektif kararların alınması söz konusu olacaktır. Dolayısıyla yöntemin uygulanmasındaki en önemli güçlük, nesnel ve kapsamlı sınıf tanımlarının geliştirilmesidir.

8 Büro işleri için görev ve iş bilgisine göre örnek iş sınıfı tanımları İş Sınıfları A B C D E Tanımları Çoğunlukla getirip götürme, temizlik işleri, boş zamanlarda tasnif işleri veya Arasıra yapılan basit makine işleri Az sayıda, iyice tanımlanmış belli kurallara haiz, dosyalama, liste çıkarma veya basit hesap işleri Açıklanmış olmakla beraber çok sayıda kuralları olan, anasıra amirin yardımını gerektiren işler Belli bir alanda özel bilgi gerektiren, işin uygulanmasında genel kuralların geçerli olduğu ve genellikle bir üst dereceye yükselmenin mümkün olduğu işler Mesleki veya teknik eğitimi gerektiren, diğer çalışanların işlerinin kontrolü ve yönetimini gerektiren işler

9 Fabrika işleri için beceri ve bu becerinin kazanılması için gerekli süreye göre örnek iş sınıfları tanımları İş Sınıfları Tanımları 1 Beceri istemeyen veya fazla beceri gerektirmeyen düz işçilik işleri 2 Çok az beceri gerektiren, çalışma koşulları veya şekli yönünden ağır sayılabilecek düz işçilik işleri 3 İşin gerektirdiği becerinin 3 ayda kazanılabileceği, az beceri gerektiren işler 4 Orta derecede becerinin gerekli olduğu ve işin gerektirdiği becerinin 6 ayda kazanılabileceği işler 5 İleri derecede becerinin gerekli olduğu ve işin gerektirdiği becerinin 1 yılda kazanılabileceği işler 6 İleri derecede becerinin gerekli olduğu ve işin gerektirdiği becerinin 1 yıldan fazla bir sürede kazanılabileceği, özel uzmanlık işleri için alt kademe nezaretçilik, basit işler için üst kademe nezaretçilik 7 Sorumluluk gerektiren, hassas, güç ve karışık işlerin yapıldığı kısım için üst kademe nezaretçilik

10 Puanlama Yöntemi Puanlama yöntemi, iş değerlendirme çalışmalarında en sık kullanılan yöntemdir. Puanlama yöntemiyle işin değeri, bir çok faktör yardımıyla ve her bir faktöre belli bir sistem içinde sayısal puan değerleri verilmesiyle elde edilen toplam puan aracılığıyla belirlenir. Aşamaları: 1. İş değerlendirme grubunun oluşturulması 2. Çalışma planının hazırlanması 3. Ön etütler 4. Eğitim çalışmaları 5. İş analizi çalışmaları 6. İş değerlendirme puan planının tespiti 7. Faktör değerlerinin saptanması 8. İşlerin puanlanması

11 Puanlama Yöntemi 1. İş değerlendirme grubunun oluşturulması: İş değerlendirme çalışmasını yürütecek olan grup, işletme bünyesinden, işletme dışından veya işletme dışından bir uzman ile işletme bünyesinden bir grubun birlikte çalışması şeklinde oluşturulabilir. İşletme bünyesinden oluşturulacak grubun tarafların temsilcilerinden veya dürüstlüğü herkesçe kabul edilmiş kişi ve kuruluşlardan oluşturulması önem taşımaktadır.

12 Puanlama Yöntemi 2. Çalışma planının hazırlanması: Çalışma grubu, çalışmanın amacını, yapılacak işlerin yapılma zaman ve sürelerini, koordinasyon yapılacak kişileri, yararlanılacak çalışmaları da gösteren çalışma planını hazırlar.

13 Puanlama Yöntemi 3. Ön etütler: Çalışmalara başlanırken yapılacak ön etütler çok önemlidir. Bu etütler organizasyon etüdü (organizasyon birimlerinin tanınması, benzer organizasyonların incelenmesi), değerlendirme yapılacak işlerin tayini, iş değerlendirme programının geliştirilmesi (nasıl yapılacak, nerede yapılacak), iş unvanlarının ve sınıflamalarının yapılması, eğer grup gerek görürse kilit işlerin tayin edilmesi şeklindedir.

14 Puanlama Yöntemi 4. Eğitim çalışmaları: Eğitim programları öncelikle iş değerlendirme grubunun eğitimi, sonra nezaretçi personel ve/veya tarafların temsilcilerinin eğitimi, son olarak da tüm personelin eğitimi ve bilgilendirilmesi şeklinde üç aşamalı olarak yürütülür.

15 Puanlama Yöntemi 5. İş analizi çalışmaları: İş analizi çalışmaları için öncelikle analiz programı hazırlanır. Analiz teknikleri, tek tek, çift çift veya birlikte kullanılabilir. İş yerinin çalışma şartlarına ve işin niteliğine uygun anket formları hazırlanır. Bu formlarla iş sistemi ve işin durumu tanıtıcı olacak şekilde, işi tanıtıcı genel bilgi kısmı, görevler bölümü, iş şartları bölümü, kontrol bölümleri bulunmaktadır. Gözlem sonuçları, anket ve görüşme sonuçları işin unvanı, işin tanımı, işin akışı ve işin gerekleri aynı tip formlara yazılır. Bu formlar kontrol sorumlularına imzalattırılıp son şekline getirilir.

16 Puanlama Yöntemi 6. İş değerlendirme puan planının tespiti: Bu işlemin yapılabilmesi için öncelikle faktörlerin ve alt faktörlerin seçimi ve tanımlanması yapılmalıdır. Faktörlerin seçiminde aşağıdaki hususlara özen gösterilmelidir: Her faktöre gereğinden fazla ağırlık vermemek için aynı anlamı taşıyan iki faktörün seçilmemesine dikkat edilmelidir, Faktör ve alt faktör sayısı optimal seviyede tutulmalıdır. Faktör sayısı en çok beş, alt faktör sayısı ise 4 ve 6 arasında olmalıdır, Seçilen faktörler ve alt faktörler çalışan ve işverenlere benimsetilmelidir, Faktör ve alt faktör tanımları basit, açık, kolay anlaşılabilir nitelikte olmalıdır.

17 Puanlama Yöntemi 6. İş değerlendirme puan planının tespiti: İkinci işlem, faktörlerin ve alt faktörlerin derecelere ayrılması ve derecelerin tanımlanması işlemidir. Üçüncü işlem, faktör ve alt faktörlerin ve derecelerin ağırlıklandırılması ve puanlanması işlemidir. Faktör derecelerinin puanlaması yapılırken faktör toplamlarının 100 veya 1000 olduğu kabul edilmelidir. Derece puanları aritmetik veya geometrik dizi yaklaşımıyla verilebilir. Dördüncü işlem, puan planının hazırlanması ve faktör puan-plan çizelgesinin oluşturulmasıdır. Puan planı iş yerine ve işlerin niteliğine uygun olmalıdır.

18 Faktörler ve Alt faktörler Puan % Faktör Dereceleri Puanlama Yöntemi 6. İş değerlendirme puan planının tespiti: 1. USTALIK I II III IV V Öğrenim Deneyim Beceri 75 7, İnsiyatif ve Muhakeme 75 7, SORUMLULUK Makine Tak. Ve Don. Sor Malzeme ve Ürün Sor Örnek Faktör Puan Planı Üretim Sorumluluğu Başkalarının İş Güv. Sor ÇABA Zihinsel Çaba Bedensel Çaba İŞ KOŞULLARI İşin Doğurabileceği Tehlikeler Çalışma Koşulları TOPLAM

19 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: Faktörlerin puan değerlerinin saptanması, faktör ağırlıklaması olarak bilinir. Ağırlıklama çalışmalarında önce faktörlerin göreli ağırlığı belirlenir. Daha sonra her faktörün ağırlığı derecelerine paylaştırılır. Puan planı için seçilen her faktör eşit öneme sahip değildir. Faktör ağırlıklamayı tam duyarlılıkla yapabilen herhangi bir teknik geliştirilmemiştir. Birçok işletme tarafından kullanılan en basit yol diğer planların ağırlıklarının incelenmesi ve bünyeye uyarlanmasından ibarettir.

20 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: Ağırlıkları belirledikten sonra bu ağırlıkların derecelere paylaştırılmasında başlıca üç yöntem vardır. Minimum ağırlıklandırma Maximum ağırlıklandırma Dengeli ağırlıklandırma

21 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: Minimum ağırlıklama: İlk dereceye göre ağırlıklamadır. Bu yöntemde her faktör için yüzde olarak bulunan ağırlıklar en düşük derecelerin puanları olarak kabul edilir ve diğer derecelere verilecek puanlar aritmetik, geometrik veya düzensiz bir seri şeklinde hesaplanarak tespit edilir. Aritmetik diziye göre dağıtımda ( a+k, a+2k, a+3k ) derecelerin puanları arasındaki farklar eşittir. Bu sistem basitliği nedeniyle birçok planda uygulanır.

22 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: Minimum ağırlıklama: Faktör Ağırlıklar Ustalık Sorumluluk Çaba İş koşulları

23 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: Maksimum ağırlıklama: Bu yöntemde her faktör için yüzde olarak bulunan ağırlıklar en yüksek derecelerin puanları olarak kabul edilir. Diğer derecelerin puanları ise yine aritmetik dizi, geometrik dizi ve düzensiz dizi esasına göre yapılmaktadır.

24 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: Maksimum ağırlıklama: Faktör Ağırlıklar Ustalık Sorumluluk Çaba İş koşulları

25 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: Dengeli ağırlıklama: En düşük ve en yüksek dereceler arasında bir denge sağlamak amacı ile geliştirilen bu yöntemde önce yüzde faktör ağırlıkları en düşük derecenin puanı olarak kabul edilir, sonra bu minimum planların her biri 3, 5, 10 gibi tesadüfi seçilen bir sayı ile çarpılır. Çarpım sonuçları faktörlerin en yüksek derecelerinin puanları olur. Ara değerlerin puanları kullanılan dizi cinsine göre ayrı bir formülle hesaplanır.

26 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: 5 çarpanıyla dengeli ağırlıklama aritmetik diziye göre artış Derece farkı= (max puan-min puan) / derece sayısı-1 Faktör Ağırlıklar Ustalık Sorumluluk Çaba İş koşulları

27 Puanlama Yöntemi 7. Faktör değerlerinin saptanması: 5 çarpanıyla dengeli ağırlıklama geometrik diziye göre artış Dizi çarpanı r = n 1 ( P max/ P min) Faktör Ağırlıklar Ustalık Sorumluluk Çaba İş koşulları

28 Puanlama Yöntemi 8. İşlerin puanlanması: Puanlama yöntemiyle iş değerlemesinde son aşama, işlerin puanlanmasıdır. İşlerin puanlanması aşağıda verilen adımlar ile gerçekleştirilir. Değerlendirilecek işlere ait iş tanım ve iş gereklerinin incelenmesi, İşlerin faktör, alt faktör ve alt faktör derece tanımlarıyla karşılaştırılması, İşe uygun gelen alt faktör derecelerinin seçilmesi ve faktör derece puanlarının toplanması, İşlerin toplam puanlarına göre sıralanması.

29 Puanlama Yöntemi İşleri puanlandırarak belirli bir öncelik değeri veren puanlama tekniğinin bazı yarar ve sakıncaları vardır. Yararları: İstatistiksel tekniklerin kullanılması nedeniyle güvenilir bir tekniktir, İş tanımlarının iş gereklerine uygun olması güvenilirliğini artırır, İşler arasındaki puan farklılığı, toplam puan derecelerinin kolayca belirlenmesini sağlar, Ücretler kolay ve sağlıklı bir şekilde belirlenebilir, Sübjektif hatalar en aza indirilebilir, Tekniğin işçi ve işçi sendikaları tarafından anlaşılması kolaydır, Değişiklik ve yeniliklerin sisteme adaptasyonu kolaydır.

30 Puanlama Yöntemi Sakıncaları: Puan planının hazırlanmasında zaman kaybı çok olur, Faktör, alt faktör ve derece tanımları ile sayılarının tespitinde zorluklar vardır, Yüksek düzeyde uzmanlık ve yetişmiş eleman gerektirir, Kaliteli ve sürekli eğitime ihtiyaç gösterir.

31 Faktör karşılaştırma yöntemi Faktör karşılaştırma yöntemi, puanlama yönteminden türetilmiştir. Bu yöntemde de, puanlama yönteminde olduğu gibi işler bütün olarak ele alınmamakta, belirli faktörlere göre değerlendirilmektedir. Değerlendirmede kilit işleri kullanması, işleri karşılaştırma biçimi ve faktörlere parasal değerler vermesi açısından puanlama yönteminden ayrılmaktadır. Bu yöntemde işler parasal karşılıkları belirlenmiş olan çeşitli faktörlere göre değerlendirilmektedir. Bu nedenle değerlendirilen işlerin doğrudan ana (kök) ücreti belirlenmektedir. Aşamaları: 1. Faktörlerin seçilmesi ve tanımlanması 2. Kilit işlerin seçilmesi 3. Faktörlere göre anahtar işlerin sıralanması 4. Kilit işlerin ücretlerinin faktörlere dağıtılması 5. Diğer İşlerin Sıralanması

32 Faktör karşılaştırma yöntemi 1. Faktörlerin seçilmesi ve tanımlanması: Faktör karşılaştırma yöntemiyle iş değerlendirmede ilk aşama, değerlendirmede kullanılacak faktörlerin belirlenmesi ve tanımlanmasıdır. Faktörlerin seçim ve tanımlanması işlemi, puanlama yöntemiyle aynıdır. Ancak faktör karşılaştırma yönteminde daha az sayıda faktör kullanılmaktadır.

33 Faktör karşılaştırma yöntemi 1. Faktörlerin seçilmesi ve tanımlanması: Faktör karşılaştırma yönteminde kullanılması önerilen faktörler Fabrika İşleri Düşünsel gerekler Beceri gerekleri Fiziksel gerekler Sorumluluk Çalışma koşulları Büro İşleri Düşünsel gerekler Beceri gerekleri Fiziksel faktörler Gözetim sorumluluğu

34 Faktör karşılaştırma yöntemi 2. Kilit işlerin seçilmesi: Kilit işlerin seçilmesi işlemi, tüm iş değerlendirme yöntemleri için büyük önem taşımakla birlikte, sonuçlarının güvenilirliği büyük ölçüde bu işleme bağlı olduğu için faktör karşılaştırma yönteminde daha fazla önem taşımaktadır. Kilit işlerin şu özellikleri taşıması gereklidir: Kilit işler, seçilen faktörlere göre analiz edilebilir ve tanımlanabilir olmalıdır, Kilit işler, iş ve yönetim hiyerarşisini temsil edebilmelidir, Kilit işler, hem organizasyon içi hem de organizasyon dışında ödenen ücretler yönünden adil bir nitelik göstermeli ve adil olduğu personel tarafından benimsenmelidir, Kilit işler, organizasyonun yer aldığı endüstri dalında yaygın işler olmalıdır, Kilit işler, organizasyondaki ücret zincirini veya basamaklarını gösterecek biçimde en düşükten en yükseğe kadar değişebilmelidir.

35 Faktör karşılaştırma yöntemi 3. Faktörlere göre anahtar işlerin sıralanması: İş değerlendirmede kullanılacak faktörler belirlendikten ve kilit işler seçildikten sonra, kilit işler her faktöre göre sıralanır. İşlerin seçilen faktörlere göre sıralanması bir kurul tarafından yerine getiriliyorsa, şu üç durum ile çözüme gidilebilir: Her kurul üyesinin bireysel yargılarına göre yaptıkları iş sıralamalarının ortalaması alınarak sonuca ulaşılabilir, Karar tüm üyelerin katılması ile toplu olarak alınır. Farklı görüşler tartışılarak sonuca ulaşılır, Önce bir kurul üyesi tarafından ön çalışma yapılır, sonra bu çalışma kurul üyelerinin tümünün katılımı ile yapılan bir toplantıda gözden geçirilerek karara bağlanır.

36 Faktör karşılaştırma yöntemi 3. Faktörlere göre anahtar işlerin sıralanması: İşler Faktörler Beceri Zihinsel Çaba Bedensel Çaba Sorumluluk Çalışma Koşulları Makinist Tornacı Kalıpçı Temizlikçi Sekreter

37 Faktör karşılaştırma yöntemi 4. Kilit işlerin ücretlerinin faktörlere dağıtılması: Kilit işler, seçilen faktörlere göre sıralandıktan sonra, işlerin özellikleri ve seçilen faktörlerin bu işlerdeki katkısı ve önemi dikkate alınarak, her işe ödenen ücretin ne kadarının hangi faktöre ödenmesi (dağıtılması) gerektiği saptanır.

38 Faktör karşılaştırma yöntemi 4. Kilit işlerin ücretlerinin faktörlere dağıtılması:

39 Faktör karşılaştırma yöntemi 5. Diğer İşlerin Sıralanması: Kilit işlerin sıralanması tamamlandıktan sonra, son aşama olarak kilit işlerin dışında kalan işlerin sıralanmasına geçilir. Faktör karşılaştırma tablosu seçilen kilit işlere göre düzenlenmiştir. Değerlendirilecek diğer işlerle ilgili iş tanımları ve iş gerekleri hazırlandıktan sonra, her iş ayrı ayrı ele alınarak tabloda bulunan işlerle karşılaştırılır. Ancak bu karşılaştırma, her faktör açısından ayrı ayrı yapılır. Değerlendirilen işin ücreti, her faktörde işin ismi karşısındaki para değerlerinin toplanması ile bulunur.

40 Faktör karşılaştırma yöntemi 5. Diğer İşlerin Sıralanması:

41 Faktör karşılaştırma yöntemi Faktör karşılaştırma yöntemi de bazı yarar ve sakıncalara sahiptir. Yararları: İşlerin daha sistematik biçimde değerlendirilmesine olanak sağlar, Organizasyonun kendi yapısına ve özelliklerine uygun bir değerlendirme sistemini geliştirmesini sağlar, Esnektir, işler değiştikçe veya yeni işler ortaya çıktıkça teknik kolayca uygulanabilir, Faktör karşılaştırma tekniği puanlama tekniğine göre daha yalındır, Faktör karşılaştırma tablosu, parasal birimlerle düzenlendiğinden, ücret belirlemek için ek bir çalışma gerektirmez, Teknik kolay anlaşılır olduğundan, personel ve sendikaları ikna etmek daha kolaydır.

42 Faktör karşılaştırma yöntemi Faktör karşılaştırma yöntemi de bazı yarar ve sakıncalara sahiptir. Sakıncaları: Değerlendirme ölçeğinin geliştirilmesinde kullanılan kilit işlerin ücretlerinin adaletli belirlenmemesi durumunda, iş değerlendirme sonuçları da adaletsiz olur, Kilit işlerin ücretlerindeki ve içeriğindeki değişmeler tüm değerlendirme sonuçlarını etkiler, Yöntemin uygulanması zaman alıcı ve pahalıdır, İş değerlendirme sonuçlarının güvenilirliği büyük ölçüde değerlendiricilerin bilgi ve uzmanlıklarına dayanmaktadır.