M L L Î F O L K L O R

Transkript

1 M L L Î F O L K L O R Üç Ayl k Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi International and Quarterly Journal of Folklore Revue Internationale et Trimestrielle des Arts et Traditions Populaires Türkiye de ilk halkbilimi enstitüsü 1966 y l nda bu adla kuruldu. Cilt/Volume/Tome: 9 Y l/year/année: 17 Say /Number/Nombre: 67 Güz/Autumn/Automne: 2005 ISSN Ç NDEK LER / Contents / Sommaire Hakem Kurulu /Editorial Board / Comité d'experts...3 Birkaç Söz/Foreword/ Par l'éditeur...4 M. Öcal O UZ Yeni Köy e Eski Adet : Masal Anlatan Dizi Ekmek Teknesi/ Old Wines in the New Bottles : Ekmek Teknesi, A Series Telling Folk Tales/ Vieux vins dans de nouvelles bouteilles Ekmek Teknesi, des séries de contes populaires...5 Neslihan DEM RKOL Sine-masal Bir Yolculuk: Tunç Okan n Otobüs ü ve Anlat larda Evden Uzaklaflma Motifi / A Cinematic Journey: Tunc Okan s The Bus (Otobus) and the Leaving Home Theme /Une excursion cinématique: le bus de Tunç Okan et le thème du départ...10 Erkan ERG NC Eflk ya Öyküleri ve Soylu Eflk ya Tipinin Modern Bir Filmde Yans malar /Reflections Of Bandit Stories And The Social Bandit Character In A Modern Movie/Reflexion des histories des bandits et le caractère social des bandits dans un film moderne...15 Burcu fiafak Battal Gazi Destan Adl Filme Alayc Dönüfltürüm Ba lam nda Bir Yaklafl m/an approach to The Epic of Battal Ghazi in the Context of Grotesque Transformation/Une Approche de l épopée de Battal Ghazi dans le contexte de la transformation grotesque...20 Senem T MURO LU Kalp Gözü, Efsane ve kincil Sözlü Kültür/ Kalp Gözü, Legend and Secondary Oral Culture / Kalp Gözü, légende et culture orale secondaire...23 Gökhan TUNÇ Masal Masal çinde, Masal Fantastik çinde/tale within the Tale, Tale within the Fantastic/Un conte dans un conte: Le conte dans le fantastique...29 Tu ba YILDIRIM Kent Efsaneleri Zaman Elbisesini Giymifl Anlat lar m d r?/are Urban Legends Narratives that wear the clothes of time?/les légendes citadines mettent-elles les vêtements du temps?...33 Selcan GÜRÇAYIR Mistik Erginleme Törenlerinin Gizlili i Üzerine/Secret Initiation Rituals/Les rituels initiatiques secrets...40 Sema DEM R Kel Ata dan Kelo lan a Hilebaz Dönüflüm/The Tricky Transformation of the Turkish trickster, the Bald Boy, Kelo lan...47 Evrim ÖLÇER ÖZÜNEL UFO Anlat lar /UFO Narratives/Les narrations UFO...53 Yeliz ÖZAY Anket: Üniversite Ö rencileri ve Atasözleri/A Questionnaire: University Students And Proverbs/Enquête: Les ètudiants et les proverbes...63 Asl UÇAR Arzu AYGÜN Türk Atasözlerindeki Öteki lefltirme E ilimi/the Tendency of Otherization in the Turkish Proverbs/ La tendance de la représentation de l autre dans les proverbes turcs...70 Baflak B NGÖL Ça dafl Kentte Sözel Anlat Kal plar n n Parodiye Dönüflümü/Transformation of Oral Narration Patterns into Parody in Modern City/Transformation des formes de la narration orale en parodie dans la cité moderne...74 Gökflen BU RA Dar Alanda K sa Paslaflmalar: Futbol Deyimleri/Short Passes Within A Limited Field: Idioms Of Football/ Passes courtes dans un champs limité: les expressions idiomatiques du football...78 Güney ONGUN Atasözlerinde Kad n Güzelli i Anlay fl n n Dönüflümü/Transformation of Understanding of Female Beauty in Proverbs/La transformation de la perception de la beauté féminine dans les proverbes...82 Ruken ALP SELV 1

2 K salt lm fl Sözel Anlat Kal plar : Atasözleri ve Deyimler/Shortened Verbal Narretive Forms: Proverbs and Idioms/Formes narratives verbales abrégées: Proverbes et expressions idiomatiques...86 Emine TU CU Elektronik Ortamla Halk Bilgisine Yeni Bir Aç l m: Bir Sözel Anlat Kal b Olarak Magma /Electronic Environment Breaking New Ground in Folklore: Magma As An Oral Formula/Environnement eléctronique isolant un nouveau domaine dans le folklore: Magma comme formule orale...89 Nilüfer YEfi L Sözlü Kültürden Yaz l Kültüre F kra n n Pazarlama Sektöründe Dönüflümü ve Fonksiyonlar /From Orality to Literacy: Functions and Transformation of Anectodes in Marketing/De l oral à l écrit: Fonctions et transformation des anecdotes en secteur de marketing...94 Gökflen BU RA Doktor F kralar /Doctor Jokes/Les anecdotes du docteur...98 Sevim KEBEL ngiliz-frans z-alman Sözel Anlat Kal b ndaki F kralar ve Etnik Mizah/Jokes In Englishman-Frenchman And German Verbal Narrative Form And Ethnic Humor/Anecdotes et humour ethnique dans la narration verbale du type anglais-français-allemand Asl UÇAR F kralarda Dinsel ktidar Örüntüsünün K r lmas /The Cracking of Religious Power Patterns in Jokes/ Effritement des motifs du pouvoir religieux dans les anecdotes M. Fatih USLU Sözlü Kompozisyondan Listeye, Listeden Stand-Up a F kran n Dönüflümü: Türkleri Anlama K lavuzu na Elefltirel Bir Bak fl/the Transformation Of Jokes From Oral Compositions To Lists And Stand-Ups: A Critical Outlook On Türkleri Anlama K lavuzu/transformation des anecdotes de la composition orale au liste, du liste à stand-ups: Un regard critique sur Türkleri Anlama K lavuzu Nilüfer YEfi L Karfl t-kahramanl Karfl t-epik Bir Anlat : Pusulu K talar Atlas /An Anti-Epic Story with an Anti-Hero: Puslu K talar Atlas /Une histoire anti-épique avec un anti-héros: Puslu K talar Atlas Neslihan DEM RKOL Halk Hikâyesi Anlat c s ve Romanc liflkisi Ba lam nda Murat Serto lu nun Battal Gazi Roman /Murat Serto lu s Novel Battal Gazi in Connection with the Relation of Orality and Literacy/Le roman Battal Gazi de Murat Serto lu et le rapport de l oral à l écrit Erkan ERG NC Kesik Bafllar, Bafls z Gövdeler: Kara Kitap/ Cut-Heads and Headless Bodies : Kara Kitap/Têtes coupées et troncs décapités: Kara Kitap Arzu EREKL Yerel ve Özgün Bir Roman: T flî Efendi/An Original and Local Novel: T flî Efendi/Un roman local et original: T flî Efendi Gökhan TUNÇ Yeralt Edebiyat nda Sözel Anlat Kal plar n n Dönüflümü/The Transformation of Verbal Narrative Patterns in the Underground Literature/La transformation des formes de la narration verbale dans la litterature souterraine M. Fatih USLU Efrâsiyâb n Hikâyeleri ndeki Hikâye Anlat c l /Storytelling in the Stories of Efrâsiyâb/La relation des histoires dans les histoires de Efrâsiyâb Tu ba YILDIRIM ÇEV R LER / TRANSLATIONS /TRADUCTIONS Çocuk Oyunlar nda Ebenin Rolü Yazanlar: Paul V. GUMP -Brian SUTTON-SM TH Çeviren: Ahmet ASLAN Festival Yazan: Beverly J. STOELTJE Çeviren: Petek ERSOY Folklor Üzerine Bir nceleme Yazan: Max MÜLLER Çeviren: Tu çe IfiIKHAN Yugoslav Epik Halk fiiiri Yazan: Albert B. LORD Çeviren: Figen KARABO A Yemek Judith GOODE Çeviren: Fatih MORMENEKfiE HABERLER Asvalt Ovalarda Yürüyen Abdal Behçet Necatigil Sempozyumu nun Ard ndan Gökflen BU RA Millî Folklor-Uluslararas Halkbilimi Dergisi Yay n lkeleri /The Publication Principles/ Principes de publication

3 HAKEM KURULU Editorial Board/Comité d'experts Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU Prof. Dr. Ali Berat ALPTEK N Prof. Dr. Erman ARTUN Prof. Dr. Ensar ASLAN Prof. Dr. Sarah G. Moment ATIS Prof. Dr. Pakize AYTAÇ Prof. Dr. Muhan BAL Prof. Dr. lhan BAfiGÖZ Prof. Dr. Hendrik BOESCHOTEN Prof. Dr. Mustafa CEM LO LU Prof. Dr. Ali ÇEL K Prof. Dr. George DEDES Prof. Dr. Ahmet DO AN Prof. Dr. Ali DUYMAZ Prof. Dr. Metin EK C Prof. Dr. fiükrü ELÇ N Prof. Dr. Gürbüz ERG NER Prof. Dr. Henry GLASSIE Prof. Dr. smail GÖRKEM Prof. Dr. Nevzat GÖZAYDIN Prof. Dr. Umay GÜNAY Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL Prof. Dr. Abdulhamid HÉN A Prof. Dr. fiakir BRAYEV Prof. Dr. Metin KARADA Prof. Dr. Muharrem KASIMLI Prof. Dr. Töre M RZAYEV Prof. Dr. Kamil V. NER MANO LU Prof. Dr. James P. LEARY Prof. Dr. Hasan ÖZDEM R Prof. Dr. Karl REICHL Prof. Dr. Bengisu RONA Prof. Dr. Saim SAKAO LU Prof. Dr. Uli SCHAMILOGLU Prof. Dr. Bilge SEY DO LU Prof. Dr. Esma fi MfiEK Prof. Dr. Abdeljelil TEM M Prof. Dr. Ali TORUN Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Prof. Dr. Kemal YÜCE Doç. Dr. Mehmet AÇA Doç. Dr. smet ÇET N Doç. Dr. Ayfle YÜCEL ÇET N Doç. Dr. Metin ERGUN Doç. Dr. fieyma GÜNGÖR Doç. Dr. Aynur KOÇAK Doç. Dr. Nerin KÖSE Doç. Dr. Nebi ÖZDEM R Doç. Dr. Hayrettin RAYMAN Doç. Dr. Naciye YILDIZ Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Selçuk Üniversitesi (Türkiye) Çukurova Üniversitesi (Türkiye) Dicle Üniversitesi (Türkiye) University of Madison-Wisconsin (ABD) Gazi Üniversitesi (Türkiye) stanbul Kültür Üniversitesi (Türkiye) Indiana Üniv. (ABD) 100. Y l Üniv. (Türkiye) Johannes Gutenberg Üniversitesi (Almanya) Uluda Üniversitesi (Türkiye) Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) School of Oriental and African ( ngiltere) Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) Bal kesir Üniversitesi (Türkiye) Ege Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Ankara Üniversitesi (Türkiye) Indiana Üniversitesi (ABD) Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Ankara Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Baflkent Üniversitesi (Türkiye) Tunus Bir Üniversitesi (Tunuseli) Ahmet Yesevî Türk-Kazak Üniv. (Kazakistan) Dokuz Eylül Üniversitesi (Türkiye) Azerbaycan Devlet Üniversitesi (Azerbaycan) Bilimler Akademisi (Özbekistan) Azerbaycan Devlet Üniversitesi (Azerbaycan) University of Madison-Wisconsin (ABD) Ankara Üniversitesi (Türkiye) University of Bonn (Almanya) School of Oriental and African ( ngiltere) Selçuk Üniversitesi (Türkiye) University of Madison-Wisconsin (ABD) Atatürk Üniversitesi (Türkiye) F rat Üniversitesi (Türkiye) Temimi Vakf (Tunuseli) K. Dumlup nar Üniversitesi (Türkiye) Ege Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi (Türkiye) Bal kesir Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) stanbul Üniversitesi (Türkiye) Kocaeli Üniversitesi (Türkiye) Ege Üniversitesi (Türkiye) Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) Erciyes Üniversitesi (Türkiye) Gazi Üniversitesi (Türkiye) 3

4 B RKAÇ SÖZ Foreward Par l éditeur Merhaba Sevgili Okur, Her y l oldu u gibi bu y l da Güz say m z, halkbiliminin ilkyaz çiçeklerine ay rd k. Prof. Dr. Talât S. Halman n Halk Sözünün Dehas bafll kl görkemli yaz s yla bafllatt m z bu gelenek, elinizdeki say daki yaz lardan da izleyece- iniz gibi, genç ve güçlü araflt rmac lar - n yetifltirdi. Halkbilimi alan n n birçok yetkin ismi, bu yaz lar n özgünlü ü ve bilimselli i konusunda takdirlerini belirttiler ve yeni kufla n baflar s n övdüler. Millî Folklor halkbiliminin yeni kufla n n böylesine özgün ve baflar l yaz - lar ndan oluflan yeni dosyalarla karfl n - za ç kmaktan halkbilimi çal flmalar n n gelece i ad na büyük sevinç ve gurur duyuyor. DOSYALARIMIZ Bu say da alt dosyam z var. Birinci dosya Diziler-Filmler. Bu dosyada kimi dizileri ve sinema filmlerini halkbilimcilerin yeniden izleme denemelerini bulacaks n z. kinci dosyan n ad Mit-Efsane. Bu dosyada erken dönem mitlerinden uzay anlat lar na kadar kimi konular irdelendi. Üçüncü dosya Deyim-Atasözü ad n tafl maktad r. Bu dosyada deyim ve atasözlerinin günümüz insan n n hayat ndaki yeri, dönüflümü ve yeni üretimleri incelendi. Dördüncü dosyam z F kra oluflturdu. Bu dosyada f kran n kentsel alandaki de iflim ve dönüflümü ele al nd. Beflinci dosya Metinler Aras ad n tafl maktad r. Edebi eserlerde halkbilimi ürünlerinin yer al fl ve bu ürünlerden yazarlar n yararlanma biçimleri bu dosyada sorguland. Alt nc dosyam zda Çeviriler yer ald y l nda Prof. Dr. Umay Günay n dan flmanl nda bafllatt m z Çeviri Projesi bu say da Türk Halkbilimi araflt rmac lar na uluslararas alandan yeni pencereler sunmaktad r. ABDURRAHMAN GÜZEL ARMA ANI Daha önce duyurdu umuz gibi 68. say m z Prof. Dr. Abdurrahman Güzel Arma an olarak yay mlanacakt r. Bu say için yaz gönderme süresi 1 Eylül 2005 tarihinde dolmufltur. Abdurrahman Güzel in akademik hayat n ve çal flmalar n de erlendiren yaz lar ise 15 Ekim e kadar gönderilebilir. Dergimiz burada yer alan duyurular n d fl nda baflka bir yöntemle yaz talep etmemektedir. TEfiEKKÜR Dergimizin Yabanc Dil Dan flmalar ndan say n David Selim Sayers, yeni ifli gere i Ankara dan ayr ld için görevini 68. say dan geçerli olmak üzere b - rakm flt r. Bu say dahil olmak üzere bugüne kadar dergimize sa lad katk için kendisine teflekkür ediyor, bundan sonraki yaflam nda baflar lar ve mutluluklar diliyoruz. Bu say ya sa lad klar katk için Tunus Kartaca Üniversitesi Ö retim Üyesi Doç. Dr. M. Fadhel Beachraui ve Gazi Üniversitesi Türk Halk Edebiyat Doktora ö rencisi Evrim Ölçer Özünel e teflekkür ediyoruz. GÖREV DE fi KL Dergimizin kuruluflundan bugüne kadar yaz iflleri müdürlü ünü yürüten M. Öcal O uz bu görevinden ayr lm flt r. Bu say dan bafllayarak dergimizin yaz iflleri müdürlü ü görevini Tuba Salt k Özkan üstlenmifltir. Genç halkbilimcilerinin yaz lar n n yer ald bu say da dergimizin yaz iflleri müdürlü ünü bir genç halkbilimcinin üstlenmesi anlaml bir rastlant oldu. Kendisine üstün baflar lar diliyoruz. Abdurrahman Güzel Arma an nda buluflmak dile iyle... M. Öcal O UZ Yay n Yönetmeni 4

5 YEN KÖY E ESK ADET : MASAL ANLATAN D Z EKMEK TEKNES Old Wines in the New Bottles : Ekmek Teknesi, A Series Telling Folk Tales Vieux vins dans de nouvelles bouteilles Ekmek Teknesi, des séries de contes populaires Neslihan DEM RKOL* ÖZET Bu yaz da, Water J. Ong tan al nan birincil sözlü kültür ve ikincil sözlü kültür kavramlar çerçevesinde ilk döneme ait özeliklerin ikinci döneme ait ürünlerdeki kullan mlar irdelenmeye çal fl lmaktad r. Bu çerçevede ikincil sözlü kültürün bir ürünü olan Ekmek Teknesi adl dizi ile önemli bir halk anlat s alan masallar ve masal anlat c lar aras nda bir karfl laflt rma yap lm flt r. Bu karfl laflt rma, bizi dizide öne ç kan masal anlat c s karakter Heredot Cevdet in ötesinde dizinin kendisinin bir masal oldu u ve birincil sözlü dönemdeki masal n ifllevini üstlendi ini sonucuna götürmüfltür. Birçok aç dan hâlâ sözlü kültüre ait bir toplum görüntüsü çizen Türk toplumunun henüz tam olarak benimseyemedi i kent kültürü içinde kendisine eski âdetlerini kendilerine hat rlatacak bir masal anlat c s na ihtiyaç duydu u görülmektedir. Yaz n n sav na göre ikincil sözlü kültürün ürünlerinden biri olan Ekmek Teknesi bu ihtiyaca cevap vermektedir. Anahtar Kelimeler birincil sözlü kültür, ikincil sözlü kültürler, masal, masal anlat c s, televizyon dizisi. ABSTRACT This article aims to analyze the usage of oral culture in the era of electronic mass communication. Water J. Ong s primary oral culture and secondary oral culture terms was the basis of this study. In this frame a television series, called Ekmek Teknesi which is chosen as a representative of secondary oral culture, characteristics and functions of folk tales and storyteller are compared and contrasted. The result of this comparison lead us to the conclusion that not only outstanding character of the series Heredot Cevdet the storyteller but the series, itself, has the characteristics and functions of a folk tale similar to the ones in the primary oral culture. This article claims that Turkish society which has still got most of the characteristics of a primary oral culture society and which has not exactly adapted to the urban life yet, need a story teller to remind its old traditions. As a result, one of the products of secondary oral literature, Ekmek Teknesi, meets this need of the society. Key Words primary oral culture, secondary oral culture, folk tale, storyteller, television series. Bu yaz da, ekranlar n alaturka dizisi Ekmek Teknesi nde, birincil sözlü kültürün her türlü ürününün ikincil sözlü kültürdeki yans malar saptanmaya ve böyle bir kullan m n nedeni aç klanmaya çal fl lacakt r. Birincil ve ikincil sözlü kültür terimleri Walter J. Ong a aittir. Ong, Sözlü ve Yaz l Kültür adl kitab nda yaz ve matbaa kavramlar n n varl n bile bilmeyen, iletiflimin yaln z konuflma dilinden olufltu u kültürleri birincil sözlü kültür (23) olarak nitelendirirken, sözlü özelliklere sahip televizyon, radyo, telefon gibi elektronik araçlar, üretim süreçleri bafllang çlar n yaz ve metinden al p sonunda konuflma diline dönüfltü ü için bunlar da ikincil sözlü kültür (24) olarak adland r r. Ong a göre, ikincil sözlü kültür ile birincil sözlü kül- * Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyat Bölümü Yüksek Lisans Ö rencisi 5

6 tür aras nda benzer yönler oldu u kadar, farkl l klar da bulunmaktad r. Ortak özelliklerden ilki her iki sözlü kültürün de bir dinleyici toplulu una sahip olmas d r; ancak ikincil sözlü kültürün dinleyici toplulu u birinci sözlü kültürün dinleyici toplulu uyla k yas kabul etmeyecek büyüklüktedir. Her iki kültürde de sonuçta ortaya konan ürün sözlü olmas na ra men, birincil sözlü kültürde konuflma öncesinde herhangi bir yaz l haz rl k hatta herhangi bir haz rl k yap lmamas na ra men, ikincil sözlü kültürde konuflmadan önce hep yaz vard r. En kendili inden mifl gibi görünen ya da öyle olmas amaçlanan konuflma bile öncesinde bir haz rl k gerektirir. Dolay s yla konuflma, ikincil sözlü kültürün izin verdi i ölçülerde do- allaflabilir ( ). Bu yaz n n konusunu oluflturan Ekmek Teknesi adl dizi 2002 y l nda ATV kanal nda yay nlanmaya bafllad. Dizinin ana karakteri, üç kuflakt r ayn mahallede ekmek pifliren bir usta-ç rak zincirinin son halkas olan f r nc Nusrettin dir. ATV nin Internet sitesinde Nusrettin karakterinin, Nasrettin Hoca n n bir yans mas oldu u ve dizinin bu gelenekten beslendi i ifade edilir. Dizideki olaylar n merkezinde -mahallelinin deyifliyle- Nusret Baba, kar s, befl k z ve kay nbiraderi yer almaktad r. Diziyi inceleme konusu olarak seçerken amac m, dizide birincil sözlü kültüre ait ürün ve özelliklerinin yans malar n saptamak ve bunlar n ikincil sözlü kültüre aktar l rken geçirdikleri dönüflümleri göstermekti. Oysa diziyi irdelemeye bafllad mda, ilginç bir manzarayla karfl laflt m. Dizideki birincil sözlü kültür özelliklerinin - özellik sözcü ünü, halk hikâyesi, destan, mani, türkü gibi sadece sözlü edebiyat ürünlerini de- il, birincil sözlü gelene e ait düflünce ve davran fl biçimlerine ait her türlü ö eyi kapsayacak biçimde kullan yorumizini takip edip s ralamaya bafllad mda listenin sonu gelmeyecekmifl gibi göründü. Aç k göndermeler halinde rastlad m birincil sözlü kültür özelliklerini kabaca flöyle s ralayabilirim. Dizinin ana karakteri olan Nusret Baba, ATV - nin Internet sitesinde Tanr yla sözleflmesini teslimiyet üstüne yapm fl, sözüne sonsuz sad k, herkesi oldu u gibi kabul eden, kimseyi yarg lamayan, muhtaca bonkör, sahtekara ac mas z, hayat n f - r lda na mütevekkel, ama hamurlu ellerinden düflmeyen f r nc küre iyle fele- in çemberini bildi i gibi döndüren, severken de döverken de silah zeka ve mizah olan f r nc olarak nitelendirilmektedir. Bafll bafl na bu tan m bile bize Nusret Baba karakterinin yaz l kültürden ne kadar kopuk oldu unu göstermektedir. Güçlü bir yaz l kültür gelene- i içinden gelen, iflinde yükselme, birey, hak, elefltiri gibi kavramlarla yetiflen birinin yukar da s ralanan özellikleri tafl - mas mümkün görünmemektedir. Yukar daki tan m, sözlü kültürün genel olarak olumlad özellikleri tafl yan bir destan, masal ya da halk anlat s kiflisini ça r flt rmaktad r. Dizide ad verme gelene inin tipik bir uygulamas görülür. Erkek evlat babas olmay isteyen Nusrettin, üç k z na içinde son sözcü ü geçen adlar koyar: Songül, Sonay, Sonnur. Ayr ca dizideki di er karakterlerin adlar kiflilikleriyle örtüflmektedir. Örne in, Celal öfkeli dir. Heredot Cevdet t pk ad gibi hem Heredot un hem de Ahmet Cevdet Pafla n n tarihini / hikâyelerini anlatmaktad r. Medet, asl nda yard m n, iyili in kayna d r. Dizide meslek ve terbiye edinmede hâlâ usta-ç rak iliflkisi geçerlidir. Naim, Nusret Baba n n; Bican, kahvecinin; (dizinin ilk döneminde) Korkut ise Ölü nün (berberin) ç ra d r. Dizide ustas z kalanlar ise bir iflin ucundan da tutamamaktad r. Kirli, Cengiz, Celal, Süha gibi karakterlerin ustas yoktur, dolay s yla bunlar yönünü belirleyememifl su gibidir, nereye meyledeceklerini bilemedikleri gibi, bir türlü dikifl tutturamazlar. Öyle ki, dizinin ilk döneminde 6

7 yay nlanan bir bölümde Nusret baba, adam olsunlar diye bu ustas zlar n her birini bir ustaya teslim eder, ama bu da fayda etmez. Dizinin ilk yay n döneminde oyuncu kadrosu içinde yer alan, daha sonra Deli Dumrul hikâyesine benzer bir kurguyla (Azrail e Nusret Baba n n kar s n n yerine kendi can n vererek) öldürülen Vefa karakteri de ilginçtir. Vefa, folklor anlat lar nda s k s k rastlad - m z ermifl meczubu simgelemektedir. Hayat n bütün zevklerinden ve sorumluluklar ndan elini ete ini çekmifl, saç bafl, üstü bafl periflan nerede yaflad belirsiz biridir. Ayn zamanda mahallenin en yafll s olan Vefa n n de erinin fark nda olan tek kifli Nusret Baba d r. flin içinden ç kamad durumlarda Vefa yla konuflur. Bilgece ve kehanet niteli inde sözler sarf eden Vefa, örne in Cengiz in t marhaneye at ld ama mahallelinin onu ölü bildi i bölümde Nusret Baba ya flöyle der: Ölü bildi in diridir, ak ll bildi in delidir. Radyo, televizyon, hatta Internet gibi iletiflim araçlar n n art k herkesin eriflim alan içinde oldu u bir dönemde, mahalleli kahve milletinin insanlar olarak her akflam düzenli olarak kahveye gider ve daha ilginci bir hikâye anlat c s n dinler. Kahve, tam anlam yla bir sazs z âfl k kahvesi ya da köy odas niteli indedir. Barry Sanders, Öküzün A s adl kitab nda birincil sözlü kültür döneminde hikâye anlat c s n n, hikâyeyi de ifltirerek anlatt n, zaman n koflullar na uyarlayarak dinleyici ile hikâye aras nda ortak bir zemin oluflturdu unu belirtir. Benzer bir uyguma Ekmek Teknesi nin hikâye anlat c s olan Heredot Cevdet in üslubunda da görülmektedir. Örne in Heredot Cevdet e göre, 4. Murat tütünü de il, malbora, puro, pipo, tüm tekel ürünlerini ve viski, malibu gibi tüm keyif verici maddeleri yasaklam flt r. Dinleyici hikâyeye müdahale edebilir, soru sorabilir. K l n akl na tak lan her soru, Nusret Baba n n verece i cevapla çözüme kavuflur; çünkü Baba büyüktür. Baba hem manevi anlamda, hem yafl anlam nda büyüktür. Günümüz toplumunun gence verdi i önem bu dizide görülmez. Genç olman n, hatta üniversite okuman n bir anlam yoktur, çünkü birincil sözlü toplumlar tecrübeye ve yafll l a de er verirler. Dizinin ATV de yay nlanan bölümlerinde üniversite e itimi alan sadece iki karakter vard r. Bunlardan biri Nusret Baba n n k z Sonay ve onun sevgilisi olan Tolga d r. Ayr ca Sonay ile Tolga n n efllefltirilmesi davul bile dengi dengine görüflüne uygun görünmektedir. Fakat üniversiteli olmak ne Tolga ile mahallenin gençleri aras nda ne de Sonay ile k z kardeflleri aras nda önemli bir fark yarat r. Asl nda avukat olan Tolga da mahallenin bütün de erlerini kabul etmifl durumdad r. Sonay ise dizinin son dönemde yay na giren bölümlerinde (sevgilisi rolündeki karakterin de bir süreli ine dizinden ayr lmas n n da simgesel etkisiyle) hem kad nl ndan hem de okumufllu undan vazgeçerek k sac k kestirdi i saçlar yla babas n n ç ra, hatta o lu olur. Dolay s yla günümüzde yaz l kültürün egemen oldu u toplumlar n okur-yazarl a ve gençli e verdi i önem bu dizide görülmemektedir. Kutsal bilgi kayna olarak kendini tan mlayan ve bir tür serbest kürsü niteli indeki Ekfli Sözlük adl Internet sitesinde Ekmek Teknesi ni aratt n zda karfl n za tam 11 sayfa yorum ç kar. Bu yorumlar n birinin sahibi olan Pain takma adl yazar, dizi için flöyle bir saptamada bulunur: Cep telefonu, fast food, borsa, kariyer vs. vs. gibi günümüz h zl yaflam de erlerini ifllemeyen sade ve temiz bir dizi. Bu yazar n basit bir biçimde ifade etti i saptama, asl nda yukar da bahsetti imiz görece teknik terimler den habersiz herkesin fark nda oldu u bir durumdur. Bu metnin yazar ise, daha teknik bir ifadeyle, dizinin birincil sözlü kültür özelliklerinden yararlanmad n, asl nda bu dizinin ikincil sözlü kültürün en güçlü silah n n içine yerlefltirilmifl, etkili bir birincil sözlü 7

8 toplum mermisi oldu unu ileri sürmektedir. Fakat yaz n n bu noktada as l amac bu saptamay yap p bir kenara çekilmek de il, böyle üretimi zorunlu k - lan nedeni aç klamaya çal flmak olacakt r. Barry Sanders, Öküzün A s adl kitab nda, ABD toplumunda yaflanan - kendi deyimiyle- post-cehaletin nedenleri ve sonuçlar üzerinde durur. Sanders e göre, bugünün ABD gençli inin bir bölümünün hem sözlü hem de yaz l dili elinden al nm flt r (78). Bebek mamalar ve biberonlarla beslenen, 5 6 yafl na gelince krefllere, anaokullar na b rak - lan, daha sonra da örgün e itim sistemi içine dahil olan çocuklar n aile ve toplum içinde yeterince sözelleflemedi i için çocuk yaz ya ve yaz l kültüre de uyum sa lamakta güçlük çeker. Kendini sistemin d fl nda bulan çocuklar n bir bölümü, kimlik ve korunma peflinde bir araya gelerek üyelerinin birbirine ait olduklar n hissettikleri bir d flar dakiler grubu kurarlar (177). ABD için gruplar, çetelerden baflka bir fley de ildir. Çocu un dili konuflarak ö rendi ini, hatta özellikle düzeltmelere ve müdahalelere maruz kalmadan konufltu u zaman ö rendi ini (51) belirten Sanders, elektronik iletiflim araçlar n n sözelli e geçiflin önünde önemli bir engel oluflturdu unu belirtir. Sanders a göre: [Elektronik iletiflim araçlar ] konuflman n en önemli kural n çi ner: dinleyen, karfl s ndakinin sözünü kesemez. Oysa karfl s ndakinin sözünü kesme, tart flma, soru sorma, yineleme, insanlar n kontrolden ç k p sonra tekrar düzene girmesi sözelli in özünü oluflturur. Konuflma s ras nda kat l mc lar kurallar çi neyebilirler. [ ] Televizyon insan sesini öldürür. nsanlar ekranda gördükleri kiflilerle tart flamazlar. Televizyondaki görüntüler genç beyinlerin kavray p analiz edebilece inden çok daha büyük bir h zla geçer. (45) Benzer kayg lar Türk toplumunda da görülmektedir. Sürekli olarak toplumun kitaba karfl mesafeli duruflundan ve çocuklara okuma al flkanl n n kazand r lamamas ndan flikayet edilir. Hatta 23 Ekim 2004 tarihinde Haberx adl bir Internet sitesinde yer alan habere göre, Türkiye günde 4 saatle televizyon izleme oran nda ABD ile ilk s ray paylaflmaktad r. Kitap okuma oran aç - s ndan ise oldukça gerilerdedir. Habere göre bir Japon y lda 25 kitap okurken, 6 Türk e bir kitap düflmektedir. Sonuç ayn gibi görünmekle birlikte, iki toplumu bu noktaya getiren nedenler oldukça farkl d r. ABD de söz konusu olan, önce fazla yaz l kültür, sonra fazla elektronik iletiflim araçlar içinde kalan çocuklar n sözelleflme süreçlerini do ru biçimde yaflamad klar için ard ndan gelen süreçleri özümseyememeleridir. Dolay s yla bu çocuklar cahil kalmaktad rlar. Oysa günümüz Türk toplumuna bak ld nda durum farkl d r. Örne in, Sanders in bebeklerini haz r mamalar ve bebek bak m kitab yla büyüten annelerini toplumumuzda bulamay z. Günümüzde deneyimsiz anneler aç s ndan bebek bak m kitab n n yerini, hâlâ annelerin ve kay nvalidelerin tecrübesi doldurmakta, haz r mama ise bilinçli bir tercihten çok bir ekonomik imkân meselesi olarak görülmektedir. Dolay s yla bu yaz n n sav, günümüz Türk toplumunun hâlâ oldukça bask n bir birincil sözlü kültür içinde yaflad yönündedir. Toplum, bir biçimde hem yaz l kültür ö elerinin baz lar n kabullenmifl hem de birincil sözlü kültüre ait baz ö elerini de ikincil sözlü kültür araçlar na yerlefltirmeyi baflarm flt r. Ekmek Teknesi, bu ikili yaflam n birlikteli inden do mufl melez bir üründür. Barry Sanders, bir kabile için öykünün ve masalc n n öneminden bahsederken, öyküyü sözlü kültürlerin can damar, masalc y ise kabile ya da toplulu un yüre i (14) olarak tan mlar. Sanders e göre, anlat lan öyküler asl nda ana hatlar yla bilinen, insanlar n duy- 8

9 may bekledi i öykülerdir. Bu öykülerin en önemli ifllevi ise topluluk üyelerine kimliklerini, inançlar n hat rlatmas ve aralar ndaki ba lar güçlendirmesidir. Masalc, anlatt öykülerde birçok noktay ayn anda yakalamay baflar r: tarih, gerçek, kahramanl k, din, felsefe, ahlak, sevgi (15). Burada gözden kaç r lmamas gereken önemli bir ayr nt vard r. Masalc ve (dinleyici) kabilenin varl öykü anlatma ortam n n olmazsa olmaz ö eleridir. Öykü ne kadar ilginç olursa olsun, dikkatle dinlenmezse bir önemi kalmaz ve ifllevini yerine getiremez. Fakat dikkatle dinlemek sadece toplulu un de il, iyi bir masalc n n da özelliklerinden biridir. Masalc, anlatt öykünün herkes taraf ndan anlafl labilmesini sa lamal d r. Sanders in ifadesiyle sesi toplulu un kulaklar na eriflmeli, kimse d flar da kalmamal d r (17). Yukar daki ifadeler bizi do rudan do ruya ve aç k bir biçimde dizideki hikâyeci Heredot Cevdet karakterine götürmektedir. Ancak, bu yaz n n sav na göre, Ekmek Teknesi dizisinin bütünü asl nda, Sanders in tan m n yapt masalc n n ta kendisidir. Her yay nlan fl nda ekran bafl na toplanan o büyük kalabal k da kabileyi oluflturmaktad r. Bu dizinin müdavimi olan toplum asl nda, birincil sözlü kültür ö elerinin hâlâ bask n oldu u bir hayat sürdürmektedir. Ancak kent kültürü içinde masalc s dan yoksun kalm flt r. Dolay s yla kendisine duymak istedi i hikâyeyi anlatan bir masalc buldu unda -hangi ortamda olursa olsun- onu can kula yla dinlemektedir. Hasan Kaçan 5 Haziran 2003 tarihli Akflam Gazetesi nde yer alan söyleflisinde dizinin baflar s n özledi imiz bir fleylere dokunmas olarak aç klamaktad r: Evet, birilerinin özledi i bir fleyler var. Hissediyoruz ama elimizde yok. nsanlar ellerinde olan n k ymetini bilmezler, olmad zaman özlerler.[ ] Bütün bunlar bilmeyenler, daha önceden elinde olmayanlarsa bir yerlerde tad n ve kokusunu duymufltur bu duygular n. Ya anneannesinde, ya babaannesinde, ya dedesinde. Birisinde bu kokuya rastlam flt r. Bu ifadeler bizi ilginç bir sonuca götürmektedir. Dizinin içine masalc rolüyle yerlefltirilen Heredot Cevdet karakteri, üst kurmacay oluflturan ve bir anlat c a z ndan do rudan aktar lan masal-dizinin hikâyelerden sadece biridir. Asl nda Heredot Cevdet ve kahve milletinin insanlar, dizi ve seyircilerinin bir parodisinde ibarettir. Dizi bir masalc d r. Anlatt hikâyeyle kabilesine yol göstermekte, unutulan de erleri tazelemekte, art k ifllevini yitirenlerin yerine yenilerini yerlefltirmektedir. Kal plaflm fl ifadeleri ( Amman sabahlar olmas n, Acele etmemek laz m, Baba büyüksün vs.) ise, kabilesinin üyeleri aras nda a zdan a za dolaflmaktad r. Sonuç olarak, dizide yap lan sadece birincil sözlü kültür ürünlerinden yararlanmak de il, dizinin bütünü bir birincil sözlü kültür ö esine -bir masalc ya- dönüfltürmektir. KAYNAKÇA <29 Kas m 2004> <29 Kas m 2004> <29 Kas m 2004> <29 Kas m 2004> Ong, Walter J. Sözlü ve Yaz l Kültür, Sözün Teknolojileflmesi. stanbul: Metis Yay nlar, Sanders, Barry. Öküzün A s. stanbul: Ayr nt Yay nlar,

10 S NE-MASAL B R YOLCULUK: TUNÇ OKAN IN OTOBÜS Ü VE ANLATILARDA EVDEN UZAKLAfiMA MOT F A Cinematic Journey: Tunc Okan s The Bus (Otobus) and the Leaving Home Theme Une excursion cinématique: Le bus de Tunç Okan et le thème du départ Erkan ERG NC * ÖZET Günümüzün en popüler sanat dallar ndan biri olarak kabul edilebilecek olan sinema edebiyatla s k bir ba kurmufltur. Edebiyat eserleri de sözlü kültürün ürünleriyle ba lant içindedirler. Sinema anlat lar nda halk hikâyelerinin tümü için geçerli baz ö elerin bulunmas ilgi çekicidir. Propp un Masallar üzerine yapt çal flmalar sonucu ortaya koydu u yap sal özelliklerin baz lar n n sinema filmlerinde de görüldü ü dikkat çekmektedir. Tunç Okan n Otobüs bafll kl filmi masallar n kaç n lmaz motiflerinden biri olan yolculuk motifi üzerine kurulmufl bir senaryoya sahiptir. Bu çal flma yolculuk motifini s kl kla kullanan sineman n, bu seçiminin alt nda yatan nedenler üzerine yap lm fl bir çal flmad r. Anahtar Kelimeler yolculuk, masal, sinema ABSTRACT Cinema, which is one of the most popular branch of arts nowadays, has a firm relation with literature. Literary works have connections with oral works. In Cinema tales it is quite interesting to find out some motives and patterns, which are found in all folk tales. Movie director Tunc Okan s Otobus (The Bus) has a screenplay which is based on a journey, and this journey theme is essential in all folk tales. This essay is focusing on the reasons of the usage of journey in movies in connection with folk tales. Key Words journey, folk tale, cinema Tunç Okan n 1974 y l nda, ilk filmi olan Otobüs ü çekmesinin ard ndan filmle ilgili olumlu ve olumsuz yönde pek çok elefltiri kaleme al nd. Biz bu çal flmam zda Tunç Okan n filmini üzerine kurdu u evden uzaklaflma/yolculuk motifini merkeze alarak, halk anlat lar - n n modern anlat larla yeniden üretilmesi ba lam nda, film ve halk anlat s aras ndaki iliflkiden söz edece iz. Edebiyat n ve sineman n üretti i sanatsal ürünlerde yolculuk önemli bir yer tutar. Yazar, yönetmen ve senaristler yolculu u, evden uzaklaflmay bir maceran n bafllang c için gerekli temalardan biri olarak görürler. Don Kiflot ya da Denizler Alt nda Yirmi Bin Fersah ve bu anlat lara benzer say s z eser yolculuk temas üzerine oturtulmufl anlat lard r. Bu soy eserlerde yer alan karakterler yazar taraf ndan zorunlu bir yolculu a ç kar l rlar. Tolkien in kült eseri Yüzüklerin Efendisi nin ana karakteri Frodo nun, Voltaire in Candide i ve Con- * Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyat Bölümü Yüksek Lisans Ö rencisi 10

11 rad n Lord Jim iyle birlikte an labilmesini sa layan iflte bu zorunlu yolculuk, evden uzaklaflma motifidir. Bu zorunluluk bir Quest Literature (Aray fl Edebiyat ) örne i ortaya ç kard gibi, pek çok ayr nt yla zenginlefltirilmifl baflar l bir masal ya da sinema filmini da ortaya ç karabilir. Masallar üzerinde çal flan Vladimir Propp, inceledi i masallarda, elde etti i verilerle dayanarak, ortak olan 31 1 ifllev saptar. Bu ifllevlerin en baflta geleni ise kahraman n yolculu a ç kmas d r. Yolculuk, hikâyenin geçece i uzamlar, hikâyenin gerilimini de belirleyen kaç n lmaz bir ö edir. Bu önemli ö e sinema taraf ndan da kullan lm flt r. Senaryo yazarlar, filmin kahramanlar n s kl kla yolculu a ç kar rlar. Genelde bir maceran n yaflanmas aç s ndan ifllev tafl yan yolculuk motifi, kimi yönetmenler taraf ndan macera için gerekli olan arac de il maceran n kendisi haline dönüflür. Yolculuk bir araç olmaktan çok bir amaç halini al r. 2 ncelememizin merkezinde bulunan Otobüs filmi de edebiyat ve sinema tarihi aç s ndan önemli olan bu yolculuk temal filmlerden biridir. Tunç Okan nm çekti i ilk film olan Otobüs, ifl bulmak amac yla Türkiye den sveç in Stockholm flehrine giden dokuz yolcunun, kendilerini flehre ulaflt ran kifli taraf ndan doland r lmalar n n ard ndan geliflen olaylar anlat r. Bu dokuz kifli, pasaportlar n ve yanlar nda bulunan paralar n tamam n kendilerini getiren floföre teslim ederler. Pasaportlar ve paralar alan floför geri dönece ini söyleyerek içinde bulunduklar otobüsten ayr l r. Otobüste paralar n ve pasaportlar n kaydettirmeye gitti ini düflündükleri kiflinin dönmesini bekleyen yolcular bir süre sonra doland r ld klar - n anlarlar. Bu noktadan sonra yönetmen filmin en can al c bölümlerini izleyicinin gözleri önüne sermeye bafllar. çinde bulunduklar otobüsle, çok uzun ve zorlu bir yolculuktan sonra vard klar bu yabanc flehir, dili, insanlar, yaflay fl tarz ve so u uyla art k tehlikede olduklar n hissettirecek bir devler ülkesi ne dönüflür bu dokuz kifli için. Güvenli olan yer, bir bak ma ev leri say labilecek otobüsün içidir art k. Paralar olmayan kahramanlar m z, ki Okan karakterlerini tam anlam yla bir çaresiz bir zavall olarak biçimlendirerek bir tür tersine çevirim metodu uygular, kar nlar n doyurmak için çöplerden bulduklar n yemektedirler. Geldikleri yerde görmedikleri fleyler, ki bunlar s ras yla telefon kulübesinde seviflen çift, buz hokeyi k yafeti satan spor dükkan, pornografik yay nlar n sergilendi i bir vitrin, eflcinselliklerini aç kça belli eden erkekler, kahramanlar n yabanc l klar n dolay s yla korkular n daha da belirgin hale getirir. Bu noktada, gerek yaz l metinlerde gerekse halk anlat lar nda yolculuk motifinin ifllenifli ile ilgili baz aç klamalarda bulunarak, filmdeki izdüflümlerini belirlemeye çal flaca z Bülent Somay, Freudo Baggins in Mordor Yolculu u bafll kl makalesinde flu saptamada bulunuyor: [h]er yolculuk asl nda benzersizdir. Ancak onlar anlayabilmek için birbirlerine benzetmemiz, ortak yanlar n bulmam z, genellememiz gerekir (9). ncelemesinin merkezine fantezi edebiyat nda yolculuk temas n alan Somay, bu tür edebi ürünleri yad rgat c /estranging olarak niteliyor. Yad rgat c ak m tarih boyunca farkl biçimler alabilir, peri masal, halk öyküsü, ortaça romans, bilimkurgu ya 11

12 da fantezi fleklinde ortaya ç kabilir (Somay 10). Vladimir Propp da ola anüstü masallar, ki bunu Somay peri masal ifadesiyle karfl l yor, üzerine yapt Masallar n Yap s ve ncelenmesi bafll kl çal flmas nda, masallar anlayabilmek için onlar birbirlerine benzetiyor, aralar ndaki ortak yanlar buluyor ve genellemeler yoluna gidiyor. Propp, bu önemli çal flmas n n Metod ve Malzeme bafll kl bölümünde masal inceleme yönteminin nas l iflledi ini aç klar. nceledi imiz konu aç s ndan önemli olan bir bölümü buraya almakta fayda var: Afla daki vakalar birbirleri ile mukayese etmeye çal flal m. 1. Kral maiyetindeki yi itlerden birine bir kartal verir. Kartal bu yi idi bir baflka krall a götürür. 2. Büyük baba, Soutchenko (Suçenko) ya bir at verir. At Soutchenko yu bir baflka krall a götürür. 3. Büyücü, Ivan a bir kay k verir. Kay k Ivan bir baflka krall a götürür. 4. Kral n k z, Ivan a bir yüzük verir. Yüzük yard m ile ça r lan yi it kifliler, Ivan bir baflka krall a götürür. Bu çeflitli misaller, süreklilik arzeden de erler ile de iflkenlik arzeden de- erleri gösterir. Kahramanlar n adlar (ve özel nitelikleri) de ifliklik gösterir, fakat aksiyon ve fonksiyonlar de iflmez. (Propp 35) Propp un belirledi i bu de iflmeyen aksiyon ve fonksiyonlar n yer ald flu cümle bize baz aç l mlar sa layabilir: birisi, fakir kahramanlar m za bir otobüs verir ve bu otobüs kahramanlar m - z bir baflka ülkeye götürür. Masallarda flöyle bir özellik vard r: Bir masal oluflturan parçalar n hepsi hiçbir de iflikli e u rat lmadan baflka bir masala aktar labilir (Propp 17). Bu parçalar n hiçbir de iflikli e u rat lmadan baflka bir masala aktar lmas, ayn parçalar n romana ya da sinemaya aktar lmas na da cevaz verir niteliktedir. Masal kahramanlar maceralar na bir zorunlu yolculukla bafllarlar. Hiçbir masal kahraman evinin arka bahçesinde kendi dönüflümünü sa layacak bir maceraya at lamaz. Çok okuyan n de il çok gezenin bilgili oldu unu düflünen masal dinleyicisi, kahraman n evinden ç kmas n, yani güvenli oldu u uzamdan, kendisinin maceralar yaflamas na neden olacak tekinsiz yolculu a ç kmas - n bekler. Bu yolculuk kahraman dönüfltürür. ster karfl ki da n ard na, ister flu rma n ya da denizin ötesine, ister oradaki ma araya, isterse de kendi zihnimizin bilinmeyenine do ru yap ls n, yolculuk insan türü kadar eski. En az z dd ve tamamlay c s olan ev kadar ( Somay 10). Propp, Somay n da belirtti i bu görüflü, yukar da ad geçen eserinde, ola anüstü masallardaki fonksiyonlar s ralarken kan tlayacak baz verileri ortaya koyar. Masalda, bafllang ç durumunun ard ndan gelen ilk fonksiyon aile fertlerinden birinin evden uzaklaflmas d r. Propp bu fonksiyonu e sembolüyle gösterir ve e sembolünün kullan ld yerleri flu flekilde s ralar: Uzaklaflan kifli yafll kuflaktan olabilir. Ebeveynlerin çal flmaya gitmesi (Masal 64). Prens uzak bir yolculu a ç kmak ve kar s n yabanc ellere b rakmak zorundayd (Masal 148). Sat c bir gün yabanc memlekete gitti (Masal 115). Bilinen uzaklaflma flekilleri flunlard r: Çal flmaya gitme, Ormana gitme, Ticaret yapma, Savafla gitme. fl için gitme (44, vurgu bize ait. E. E.). Masal n kahraman n n ilk yapt ifl yolculu a ç kmakt r. Linda Degh 12

13 Halk Anlat s bafll kl makalesinde ola- anüstü masallar aç klarken flu ifadeleri kullan r: [Ola anüstü masallar] [s] radan bir insan n do aüstü insanlar n dünyas yla olan mücadelesini ve onun ola anüstü hareketleri yapmas n sa lamas n anlat rlar. Masal, asl nda tek kahramanl bir macera hikâyesidir. Kahraman, Kurt Ranke in söyledi i gibi, dünyalar n aras ndaki yolcu dur. Kahraman n kariyeri (baflkalar n nki gibi), gerçeklerin s k c ve berbat dünyas nda bafllar. Sonra birdenbire ola anüstü dünya onu da içine al r ve mutlulu a do ru uzun seferine bafllayan ölümüyle meydan okur. (103, vurgu bize ait. E. E.) Masal dinleyicisi s k c gerçeklikten uzaklaflmak bir maceraya tan kl k etmek ister. Roman okuyucusunun ya da sinema izleyicisinin durumu masal dinleyicisinden pek de farkl de ildir. Sözlü kültürün en önemli ürünlerinden biri olan masallar belli baz kurallar takip ederek, dinleyicinin de bildi i belirli sonlara ulafl rlar. Ancak, yaz l kültürün sofistike romanlar ya da filmleri bu belirli kurallar dönüfltürerek, bilinen hikâyeleri yeniden üretme yoluna gider, okuyucuyu ya da izleyiciyi beklemedi i bir sonla yüzlefltirmeyi amaçlarlar. Elbette, sözü edilen romanlar çok satan popüler romanlardan, filmler de popüler Hollywood sinemas n n yayg n örneklerinden farkl olmal d rlar, bu popüler örnekler yukar daki belirlemenin d fl nda tutulmal d r. Bu popüler ürünlerin masallarla ya da geleneksel halk hikâyeleriyle olan flafl rt c benzerlikleri ayr bir inceleme konusudur. Tunç Okan n filminin kahramanlar, bilindik bir anlat n n kahramanlar gibi yolculukla bafllarlar hikâyelerine. fioförün, filmin bafl nda söyledi i flark n n sözleri de bilindik sonu, yani mutlu sonu iflaret edecek sözler içerir: A lama de mez hayat bu göz yafllar na. Ancak yönetmen, yaratt duygu ve fl k ortam yla ifllerin tahmin edildi i gibi gitmeyece ini, otobüsün önünde yazan Allaha Emanet yaz s n n da son yolculu u oldu u bir süre sonra anlafl lacak otobüse pek bir yard m n n dokunmayaca n izleyiciye gösterecektir. Kendilerini doland ran adam n geri gelmeyece ini anlayan kahramanlar m z gece olunca tuvalet ihtiyaçlar n gidermek için otobüsten ç karlar. Girdikleri binada ilk gördükleri seviflen bir çifttir. Merakla etraflar n inceleyen yolculardan ikisi bir gezinti s ras nda kaybolurlar. Biri uyuyup dondu u bir su kenar nda, suya düflerek ölür. Di eri ise b çaklan r; izleyici bu kahraman n öldürülüp öldürülmedi ini ö renemez. B çaklanan kahraman o kadar açt r ki kendisine sald ran adamlar n tekmelerine, b çaklar na ald rmadan elinde tuttu u tavuk parças n yemeye çal flmaktad r. Otobüste hapis kalan di er kahramanlar noel e lenceleri yapan korkunç maskeler takm fl bir topluluk taraf ndan korkutulurlar. Kaç n lmaz son, yani yolcular n polisler taraf ndan otobüsten ç kar larak tutuklanmalar bu gerilim dolu anlar n sonunu getirecektir. Polisler taraf ndan bulunduktan sonra bile otobüsü terk etmek istemeyen yolcular n her biri otobüsten ç kt nda, yönetmen otobüsün imha ediliflini gösteren çok k sa bölümler koyar filmine. Bu imha ve tutuklanma, bir bak ma kurtulufl olur kahramanlar m z için. Masal n sonunda evine dönen mutlu kahraman n aksine, adlar sanlar 13

14 belli olmayan bu dokuz kifli (içlerinden yaln z birinin ad n n Mehmet oldu unu ö reniriz; ne ki bu kahraman, ad an l rken sahnede yer almaz) zaman geçtikçe fl n ve müzi in de etkisiyle ürkütücü bir uzam içinde resmedilirler. Okan, bu filmiyle yaln zca masal formunu de il bir Türkün dünyaya bedel oldu u ve buna benzer milliyetçi görüflleri de tersine çevirir. Türk Sinemas ve Göç Sorunu bafll kl yaz s nda Kurtulufl Kayal, k sa bir göç temal filmler tarihi verir. Kayal n n bu yaz s nda, inceledi imiz Otobüs filmi hakk nda flu bilgilere ulafl yoruz: Türkiye de Otobüs di er d fl göç filmlerine nazaran daha fazla yank yapm flt r.yank yapmas nda çarp c görüntülerin yo unlu unun bir ba lant s vard r. Hatta giderek elefltiriler Türk insan n n afla land noktas na kadar götürülmüfltür. Tart flma sadece sinema yönetmenleri ve sinema yazarlar aras nda de il, Türk edebiyat n n önde gelen yazarlar n n da kat l m yla cereyan etmifltir (692). Masal n belirledi i kurala uyarak kötü adam cezaland ran Okan, di er pek çok ö eyi tersine çevirmifltir. Oedipus ve Bin Bir Gece Masallar gibi dünyaca tan nm fl metinleri filme alan ünlü, ayk r yönetmen Pier Paolo Pasolini nin bir cinayete kurban gitmesinin ard nda yatan neden, yönetmenin hiçbir toplumsal ya da ahlâki de eri gözetmeyip, kendisine ait sanat eserini kendi dünya görüflü, alg lay fl do rultusunda ortaya koymas yd. Tunç Okan n da fliddetli tepkilerle karfl laflmas, kabul görmüfl de erlerin yeniden ele al n rken dönüfltürülmesinin toplumda pek de hofl karfl lanmad n n bir göstergesi olarak al nabilir. Oysa, bir sanat olarak sinema, masaldan pek de farkl de ildir. Sonuç itibariyle iki anlat türü de gerçek olmayan, kurmaca olan anlat rlar. Çünkü, gerçe i anlatan sinema, belgesel; gerçe i anlatan masal, üçüncü sayfa haberi olmaktan kurtulamaz. flte bu yüzden Otobüs filmi bir anlat, bir masal olarak kabul edilebilir, sine-masal bir anlat. NOTLAR 1 Bu say, farkl kaynaklarda 33 e kadar ç kar l r. 2 Bu filmlere örnek olarak Easy Rider, Badlands,Thelma and Louise, Motorcycle Diaries adl filmler gösterilebilir. KAYNAKLAR Degh, Linda. Halk Anlat s. Çev.Zerrin Karagülle. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklafl mlar. Haz. Gülin Ö üt Eker ve di er. Ankara: Millî Folklor Yay nlar, Kayal, Kurtulufl. Türk Sinemas nda Göç Sorunu. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi: Toplum ve Göç. Ankara: Sosyoloji Derne i Yay nlar, Propp, Vladimir Jakovlevitch. Masallar n Yap s ve ncelenmesi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl Yay nlar, Somay, Bülent. Freudo Baggins in Mordor Yolculu u: Bir Psikanaliz Metaforu Olarak Fantazi Edebiyat. Defter 39 (2000):

15 EfiKIYA ÖYKÜLER VE SOYLU EfiKIYA T P N N MODERN B R F LMDE YANSIMALARI Reflections Of Bandit Stories And The Social Bandit Character In A Modern Movie Reflexion des histories des bandits et le caractère social des bandits dans un film moderne Burcu fiafak* ÖZET Yavuz Turgul un 1996 y l nda senaryosunu yaz p yönetti i Eflk ya filmi, halk anlat lar ndaki eflk ya tipini günümüz metropollerinden birine, stanbul a tafl r. Bu çal flmada Eflk ya filminden hareketle, Eric J. Hobsbawm n soylu eflk ya (toplumsal eflk ya) kavram ve Berna Moran n eflk ya öykülerinin yap s nda saptad özellikler ele al nacakt r. Filmdeki eflk ya karakteri ile eflk ya öykülerinin yap s n n örtüflüp örtüflmedi i ve nas l bir dönüflüm geçirdi i de erlendirilecektir. Anahtar Kelimeler Hobsbawm n soylu eflk ya modeli, Moran n saptad eflk ya öykülerinin yap özellikleri, eflk ya öykülerinin dönüflümü ABSTRACT The Eskiya, which was written and directed by Yavuz Turgul in 1996 puts the bandits model of the folk narrations into stanbul, one of the modern metropolises. In this article, on the sample of The Eskiya, noble bandits concept which was used by Eric J. Hobsbawn and the features of the structure of bandit stories which was determined by Berna Moran will be disscussed. Moreover this study aims to determine if the bandit character in the film overlaps with the bandit in the folk tradition or not and the transformation of the character. Key Words Noblel bandits model of Hobsbawn, the structure of bandit stories determined by Berna Moran, the transformation of bandit stories. Yavuz Turgul un, senaryosunu yazd ve yönetti i 1996 yap m Eflk ya filmi, da larda yaflayan, yol kesip haraç alan eflk ya tipini günümüz stanbul una tafl r. Filmde otuz befl y l önce Cudi da lar nda bir grup eflk ya yakalanarak a r bir flekilde cezaland r l r. Otuz befl y l içinde çeflitli nedenlerle bir kifli d fl nda tüm eflk ya grubu cezaevlerinde ölür. Yaflayan tek flaki Baran d r (fiener fien) ve cezaevinden ç k nca otuz befl y l önce yakalanmas na neden olan kiflinin en yak n arkadafl Berfo (Kamuran Usluer) oldu unu ö renir. Berfo, eflk yan n çocukluk aflk Keje yi (Sermin fien) ailesinden sat n alarak stanbul a kaçm flt r. Baran, sevdi i kad n kaç ran ve kendisine ihanet eden arkadafl n n pefline düfler; stanbul a gitmek için yola ç kar. Yolculu u s ras nda Beyo lu nun arka sokaklar nda büyümüfl Cumali (U ur Yücel) ile tan fl r. Böylece, eski bir flakinin stanbul da, modern hayatta nas l bir konumda olaca da anlat l r. Bu çal flmada Eflk ya filmi, Eric J. Hobsbawm n soylu eflk ya (toplumsal eflk - ya) kavram ve Berna Moran n eflk ya öykülerinin yap s nda saptad özellik- * Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyat Bölümü Yüksek Lisans Ö rencisi 15

16 ler ba lam nda ele al nacakt r. Eflk ya karakteri ile eflk ya öykülerinin yap s - n n örtüflüp örtüflmedi i ve nas l bir de- iflim geçirdi i de erlendirilecektir. Eflk ya filminde Baran karakterinin eflk ya tipine uygunlu unu Hobsbawm n Haydutlar (Bandits) kitab ndan hareketle yorumlayabiliriz. Hobsbawm, toplu halk hareketlerinden çok bireysel halk hareketlerini merkeze ald eflk ya tan m n toplumsal eflk - ya (soylu eflk ya), ilkel direnme ya da gerilla gruplar, intikam alanlar ve haydutlar olmak üzere dört gruba ay - r r (9). Soylu eflk yay di er eflk ya s n fland rmalar ndan ay ran ise kamuoyunca adi suçlu görülme[meleri] ve halk taraf ndan kahraman, öç al c, adalet savaflç s olarak nitelenmeleridir (9). Baran karakteri, halk taraf ndan adi suçlu olarak görülmez. Baran hapisten ç k p köyüne geldi inde köyün delisi Ceren Ana yla karfl lafl r. Ceren Ana n n onun eflk ya olarak yaflad dönemden özlemle bahsetmesi, halk taraf ndan adi suçlu olarak nitelenmedi ini gösterir. Ayr ca, Cumali nin Baran n eflk ya oldu- unu ö rendikten sonra ona daha iyi davranmas da bu görüflü destekler. Baran n eflk ya oldu u için bir sayg nl k tafl mas n, soylu eflk ya tipinin özellikleri ba lam nda de erlendirebiliriz. Hobsbawm, soylu eflk yan n bafll ca dokuz nitelik tafl d n söyler. Bunlardan ilki soylu eflk ya[n n], yasad fl mesle ine bir suç iflleyerek de il, haks zl n kurban olarak ya da halk gelene inin de il, otoritenin suçlu buldu u bir hareket yüzünden zulüm görerek baflla[mas - d r] (34). Filmde, otelde annesi ve annesine kötü davranan dostuyla yaflayan çocuk karakter (Hakan), Baran a, hayat nda hiç eflk ya görüp görmedi ini sorar. Baran, bir baflkas ndan söz edermiflçesine çocu a kendini anlat r. Babas n n, afliret reisi taraf ndan tuzak kurularak öldürüldü ünü, bunun üzerine Baran n da a ç karak isyan etti ini ö reniriz. Baflka bir deyiflle Baran, Hobsbawm n ilk kural nda belirtti i gibi, bir suç iflleyerek de il, afliret reisinin yapt haks zl ktan ötürü flaki olmufltur. kinci nitelik, soylu eflk ya[n n] haks zl klar düzelt[mesidir] ve Hakan la yap lan konuflmada Baran n bu niteli e uydu u görülür. Baran çok gençken da a ç k p a an n (afliret reisinin) adamlar yla savaflt n ve onlar öldürdü ünü söyler. Bu sahnede Baran, hapisteyken a an n üstüne sald adamlar da öldürdü ünü ifade eder. Anlafl ld gibi, a a ölmemifltir ve haks zl k tam anlam yla ortadan kalkmam flt r; geçici bir çözüm de olsa Baran karakteri, soylu eflk ya tipinin bu maddesine uymaktad r. Hobsbawm n belirledi i ikinci niteli in Baran a uydu unu gösteren bir di er örnek ise onun, Ceren Ana yla geçen diyalo udur. Ceren Ana, Baran a sen mahpusa gittikten sonra düzen bozuldu eflk ya. Kötüler bu iflte galip geldi, ezilenler ezildi diyerek Baran n ezilenleri koruyan soylu bir eflk - ya oldu unu vurgular. Onun amac, afliret reisinin yapt haks zl klar düzeltmektir; amac n bir sonuca ulaflmay p yar m kalmas n n nedeni ise Baran n hapse girmesidir. Hobsbawm n belirledi i üçüncü nitelik, eflk yan n zenginden al p yoksula ver[mesidir] (34). Filmde, Baran n zenginden al p yoksula verdi ini gösteren kesin bir kan t göremeyiz. Bu ba lamda Baran karakterinin Hobsbawm n soylu eflk ya için belirledi- i üçüncü niteli e uymad görülmektedir. Soylu eflk yan n dördüncü niteli i [k]endini savunma ya da hakl yere öç alma d fl nda hiçbir zaman öldürme[mesidir] (34). Baran n eflk ya oldu u dö- 16

17 nemde afliret reisinin adamlar n öldürerek öç ald Cumali yle yapt konuflmadan anlafl l r. Ayr ca, Cumali mafya taraf ndan öldürüldükten sonra, Baran n, onun öcünü almak için mafya üyelerini öldürmesi de flehirdeki eflk - ya karakterinin dördüncü maddeye uygunlu unu gösterir. Ne var ki, Baran n kendini savunma, öç alma d fl nda birini öldürüp öldürmedi ini göremeyiz. Ancak böyle bir iflaretin olmay fl ndan, Baran n haks z yere kimseyi öldürmedi i sonucuna ulaflmak da yanl fl olmayacakt r; Baran karakteri, Hobsbawm n belirledi i dördüncü niteli e uymaktad r. Hobsbawm a göre, soylu eflk yan n tafl d beflinci nitelik flöyledir: [E] er yaflarsa onurlu bir vatandafl ve topluluk üyesi olarak halk na geri döner. Asl nda toplulu u hiç terk etmez (35). Baran, hapisten ç kt ktan sonra stanbul a gitmeye karar verir. Ancak, yaflad toplulu u asl nda terk etmemifltir, ettirilmifltir ; hapishanede geçirdi i otuz befl y l n ard ndan köyüne geri döner; ancak köy su alt nda kald için köy halk göç etmifltir. Almas gereken öç ve Keje yi bulmak istemesi onu stanbul a gitmeye yönlendirir. Görüldü ü gibi Baran, soylu eflk yan n bu niteli ine de uyar. Hobsbawm, soylu eflk ya için alt nc maddede halk ona hayranl k besler, yard m eder ve destek verir (35) der. Bu maddeyi filmde çok net göremeyiz; çünkü aradan geçen otuz befl y l ve köyün tahliye edilmesi nedeniyle birkaç karakter d fl nda halktan kimse görülmez. Geçmifl, geriye dönüfllerle sahnelerin gösterilmesiyle de il, kahramanlar n diyaloglar arac l yla anlat ld ndan yaln zca flimdiki zaman da yaflayanlar görebiliyoruz. Baran n halk n n ona hayranl k besledi ini, Ceren Ana n n onunla karfl laflt anki sayg dolu yüz ifadesinden, tepkisinden ç karabiliriz. Hobsbawm n soylu bir eflk yan n nitelikleri için sayd maddelerden yedincisinde, toplulu un hiçbir sayg n üyesi ona karfl otoriteyle iflbirli i yapmayaca na göre ancak ve her zaman ihanet yüzünden ölür (35) ifadesi yer al r. Bu ifadenin karfl l filmde tam olarak görülür. En yak n arkadafllar ndan biri olan Berfo, Baran n çocukluk aflk Keje yle evlenmek için Baran a ihanet eder; onu Mustafa ad nda bir köylüye para karfl l nda ihbar ettirir. Baran, jandarma taraf ndan yakalan r ve otuz befl y l hapis yatar. stanbul a Keje yi bulmak için giden Baran n, filmin sonunda silah eline alarak tekrar eflk yal a dönmesinin nedeni de Berfo nun ihanetidir. Berfo, Keje nin Baran la gitmemesi için Baran a para verir. Baran bu parayla Cumali nin hayat n kurtaracakt r. Berfo nun verdi i çekin karfl l ks z ç kmas yla eline tekrar silah alarak öç almaya bafllar ve sonunda polisler taraf ndan öldürülür. Baran n ölümünün - dolayl gibi görünse de- alt nda yatan neden, en yak n arkadafl n n ihanetidir. Hobsbawm, soylu eflk yan n sekizinci niteli inin en az ndan teoride, görülmez ve kurflun ifllemez (35) oldu unu söyler. Filmde bu niteli in karfl l, kurflunlardan koruyan bir muskad r. Muska, Baran a Ceren Ana taraf ndan verilmifltir ve onu kurflunlardan korur. Baran n muskay düflürdükten sonra kurflunlanarak ölmesi dikkat çekicidir. S ralad niteliklerden dokuzuncusunda Hobsbawm soylu eflk yan n adaletin kayna olan kral ya da imparatorun de il, yerel kibar tak m n n, memurlar n ya da di er bask uygulay c lar n n düflman oldu u belirtilir (35). Filmde Baran, eskiden afliret reisinin düflman iken hapisten ç kt ktan sonra ihanetin öcünü almak ve Keje yi geri almak için Mahmut un ve Demircan ile adamlar

18 n n düflman olur. Bu örnekte Baran n bu niteli e de sahip oldu u görülür; adaletin kayna olan devlet ve onun kurumlar yla çat flmaz. Baran karakteri, Hobsbawm n soylu eflk ya tipinin dokuz maddesinden sekizine uymaktad r. Eflk ya tipindeki uygunlu un yan s ra eflk ya öykülerinin yap lar ba lam nda bir de erlendirme, eflk ya karakterinin filme ne derecede yans d n görmemize yard mc olacakt r. Berna Moran, nce Memed ve Eflk - ya Öykülerinin Yap s bafll kl yaz s nda eflk ya öykülerinin yap s yla ilgili dört özellik belirler. Bu özellikler, Eflk ya filminin öykü yap s nda da vard r. Ancak bu dört maddenin varl, yaln zca Baran cezaevine girmeden önceki y llarda görülür ve bunlar filmdeki birkaç diyalogdan ö reniriz. Film, Moran n de erlendirdi i eflk ya öyküleriyle k yaslanacak olursa öykü sondan bafll yor demek yanl fl olmayacakt r. Baflka bir deyiflle, Moran n belirledi i özellikler, Baran n geçmiflindeki öykü de yer al r. Oysa, film Baran n cezaevinden ç k fl yla bafllayarak daha önce sonlanm fl bir öykünün yeni bafllang c olarak yorumlanabilir. Moran n belirtti i ilk özellik [k]ahraman n çocukluk y llar n kapsayan ve baflkald r s na neden olan olaydan önceki durumun anlat ld ilk ana bölümde ac mas z a alar n ya da beylerin yönetimi alt nda zulüm gören köylünün durumu[nun] sergilen[mesid]ir (106). Filmde bu özellik, Baran n Ceren Ana, Hakan, Cumali, Mustafa ile yapt konuflmalarda, afliret reisinin köylüye yapt zulmün üstü kapal flekilde anlat lmas yla belirir. Moran n saptad ikinci özellik, [i]kinci bölümde kahraman n kendisine ya da anas, babas, kar s gibi sevdi i bir yak n na karfl a an n (beyin) yapt büyük bir kötülü[ ün] yer al[mas ] ve bunun sonucu kahraman[ n] da a ç k[ p], eflk ya olu[fludur] (106). Filmdeki diyaloglardan anlafl ld gibi, Baran n da a ç karak eflk ya olmas n n alt nda yatan neden afliret reisinin babas - n öldürmesidir. Bunun yan s ra, Baran n hapisten ç kt ktan sonra tekrar silah n eline almas, yani bir anlamda eflk yal a geri dönüflünün nedeni, u rad ihanettir. Öykü, bu özelli iyle de Moran n belirledi i yap ya uyar. Moran n nce Memed ve Eflk ya Öykülerinin Yap s bafll kl yaz s nda sayd üçüncü özellik fludur: Eflk yal k dönemine ayr lan üçüncü bölümde kahraman n soylu eflk ya olarak yoksul köylüye yapt iyilikler, zalimlere verdi i cezalar ve kendi öcünü almas anlat l r (106). Filmde kahraman n yoksul köylü için yapt iyiliklere rastlanmaz; ancak diyaloglardan ö rendi imiz kadar yla Baran, afliret reisinin adamlar n ve Berfo yu öldürmüfl ve öcünü alm flt r. Bu da öykü yap s n n üçüncü özellikle büyük oranda örtüfltü ünü gösteren bir örnektir. Eflk ya öykülerinin yap s na iliflkin son özellik için Moran flunlar söyler: Dördüncü bölümde kahraman n sonunu okuruz. Eflk ya kahraman ya halk na döner ve onlar da kahramana sahip ç - karlar ya da ortadan kaybolur (107). Filmde bu özellik, Berfo nun ihbar sonucu Baran n yakalan p hapse at lmas ve ortadan kaybolmas yla aç klanabilir. Ayr ca, Baran n stanbul da eflk yal - a geri döndükten sonra öldürülmesi de kahraman için ikinci bir son olarak yorumlanabilir. Görüldü ü gibi, Moran n eflk ya öykülerinin yap s yla ilgili saptad dört özellik Baran n öyküsü nde de vard r. Ancak, Eflk ya filminin öykü yap s nda bu dört özelli in, Baran n geçmiflini tan tmak için diyaloglarla 18

19 verildi ini görüyoruz. Bu yönüyle film eski eflk ya öykülerinin devam niteli- indedir. Baran n eflk yal a dönmesi ve ölümü, Moran n belirledi i iki özellikle örtüflse de, filmde, eflk ya öyküsünün sondan bafllad ve ikili yap tafl d görülür. Baflka bir deyiflle, Baran n stanbul a gelifli ve ölümü kendi içinde yeni bir yap oluflturur. Böylece, filmde eflk - ya anlat lar na yeni bir yorum getirilerek, bu anlat lar sinema kurgusuyla yeniden üretilmifltir. Eflk ya öykülerinin günümüzde devam olarak niteleyebilece imiz Eflk - ya da da baz dönüflümler görülür. Bunlardan biri eflk ya gruplar n n yaflay p gizlendikleri yer olan da n yerini çat n n almas d r. Baran n eflk ya tan - m na ba l olarak da -çat karfl tl daha net alg lanacakt r. Baran, Hakan la çat da geçen konuflmas nda, Hakan n eflk ya kelimesinin anlam n sormas üzerine bir tan m yapar: Yol kesen, haraç alan, da larda yaflayan, yani, senin benim gibi insano lu. Hakan, daha sonraki bir bölümde Baran a, e er eflk ya ise annesine kötü davranan adam neden öldürmedi ini sorar. Bunun üzerine Baran, eflk yal k eskidendi cevab n verir. Baran, art k da larda yaflamad, yol kesip haraç almad için kendisini eflk ya olarak görmez. Ayr ca silah bile tafl m yordur art k. Ne var ki, Cumali nin mafya lideri olan Demircan taraf ndan vurularak öldürülmesinden sonra tekrar eline silah alacakt r ve da larda yaflayan ifadesinin yerini çat larda yaflayan alacakt r. Baran, geçmiflteki ihanetin ve Cumali nin öcünü almak için eski arkadafl Berfo yu öldürür. Ard ndan Demircan ve adamlar n öldürür. Bu cinayetlerden sonra polis kendisini arad için binalar n çat lar nda yaflamaya bafllar. Böylelikle günümüzde eflk ya, k rsalda de il büyük flehirlerde yaflayacak; gizlenmek için da larda de il çat larda dolaflacakt r. Eflk ya olgusunun yeni yorumlamalar ndan baflka biri de y ld zlarla ilgili bir inanc n farkl biçimde aktar l fl d r. Keje, Berfo yla evlendikten sonra bir daha asla konuflmam flt r. Otuz befl y l sonra Baran, Keje yi buldu unda Keje onunla konuflur ve eflk yalar ölünce gökten bir y ld z kayarm fl der; Baran n otuz befl y l boyunca ölmedi ini bu flekilde anlam flt r. Filmin sonunda Baran, polis taraf ndan çat da kovalan rken Ceren Ana n n verdi i muskay düflürdü ünü fark eder. O s rada havai fiflekleri görür ve flaflk nl kla onlar izlerken geliyorum eflk yalar der. Baran, at lan havai fiflekleri ölen eflk yalar n kendisini ça ran ruhlar olarak alg lar. Bu sözler, geliflen teknolojinin karfl s nda bir halk inan fl - n n yeni bir biçim kazand n gösterir. Eflk ya filminde, Hobsbawm n belirledi i dokuz özellikten sekizinin Baran karakterinde görülmesi soylu eflk - ya tipinin karfl land n gösterir. Baran, soylu eflk ya karakterini tafl rken, filmin kurgusu de il, Baran n maceras Berna Moran n öykü yap s n tafl r. Eflk ya karakteri ayn kalsa da öykünün kurgulan fl nda yeni bir bak fl aç s oluflmufltur. Bu nedenle geliflen toplum ile eflk ya karakteri aras ndaki farkl l klar daha net verilmifltir. Baflka bir deyiflle, soylu eflk ya n n Moran n belirledi i öykü yap s yla birleflmesi belirgin bir eflk ya tipi çizerken öykünün sondan bafllamas da günümüz stanbul unda eflk yan n nas l olabilece ini yans tmaktad r. Kaynaklar Hobsbawm, Eric J. Haydutlar. Çev. Fatma Taflkent. stanbul: Logos Yay nc l k, Moran, Berna. nce Memed ve Eflk ya Öykülerinin Yap s. Türk Roman na Elefltirel Bir Bak fl

20 BATTAL GAZ DESTANI ADLI F LME ALAYCI DÖNÜfiTÜRÜM BA LAMINDA B R YAKLAfiIM An approach to The Epic of Battal Ghazi in the Context of Grotesque Transformation Une approche de l épopée de Battal Ghazi dans le contexte de la transformation grotesque Senem T MURO LU* ÖZET Yeflilçam sinemas, 1970 li y llarda Battal Gazi destan n bir çok filme uyarlam flt r. Birbirlerine benzeyen bu filmlerden Battal Gazi Destan adl filme yak ndan bakt m zda uluslar n kahramanl k ideallerini yans tan metinler olan destanlar n bu filmlerde parodileflti ini görürüz. Bu dönüflüm Bakhtin in edebi türleri parodilefltiren roman tan m na yak n durmaktad r. Bu anlamda filmi bir metinleraras l k kuram olan alayc dönüfltürüm tekni iyle ele alabiliriz. Film ve destandaki diyaloglar ve olaylar n bu ba lamda birbirleriyle karfl laflt r lmas sonucunda ortaya ç kan farkl l k bize farkl bir anlat olan filmin halk anlat s n n ideolojik ifllevinin popüler bir anlat ya dönüfltürerek siliklefltirdi ini göstermektedir. Anahtar Kelimeler Battal Gazi Destan, Film, Metinleraras l k, Alayc dönüfltürüm, deolojik fllev ABSTRACT The Yeflilcam Cinema, in 1970s, adapted the epic of Battal Ghazi to many films. Having a closer look at one of these, The Legend of Battal Ghazi, we see that epics, as reflections of nations heroic ideals, are parodied through such films. This tansformation stands close to Bakhtin s definiton of novel which parodies the literary kinds. In this manner, we can examine the film through the grotesque transformation technique which is an intertextual theory. The difference that comes from a comparison, in relation to this technique, of the dialogues and incidents in both the film and the epic reveals how epic as the narrative of a society is being obscured by another narrative, the film. Key Words The Legend of Battal Ghazi, Intertextuality, Grotesque Transformation, Ideological Function Her ülke kendi tarihini ve kültürünü temsil eden metinleri filme uyarlam flt r. Destanlar n bunlar aras nda önemli bir yer tuttu unu söyleyebiliriz. Bir Ortaça Türk destan olan Battal Gazi de, Giovanni Scognamillo nun Fantastik Türk Sinemas kitab nda belirtti i gibi Battal Gazi (1966), Battal Gazi Destan (1971), Battal Gazi nin ntikam (1973), Battal Gazi nin O lu (1974) adlar yla Yeflilçam filmlerine uyarlanm flt r. Birbirleriyle benzerlik gösteren bu filmlerden At f Y lmaz n yönetti i Battal Gazi Destan na bir halk anlat s n n kitle iletiflim araçlar ndan biri olan sinemada nas l dönüfltü ünü, ideolojik ifllevinin ne derece silikleflti ini görmek için daha yak ndan bak labilir. Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Halk Edebiyat adl yap t nda uluslar n yaz öncesi dönemlerinde yarat lm fl olan destanlar kozmogoni ve mitoloji konular n iflleyenler ile ulusun geçmiflindeki önemli olaylar, büyük önderlerin d flta ve içte, * Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyat Bölümü Yüksek Lisans Ö rencisi 20