MELDA AKIN ERHAN DOĞAN OKTAY ALAN İ.EVREN DUMLU EMRE ÖZTÜRK ENES DEĞİRMENCİOĞLU

Transkript

1 MELDA AKIN ERHAN DOĞAN OKTAY ALAN İ.EVREN DUMLU EMRE ÖZTÜRK ENES DEĞİRMENCİOĞLU

2 SUNU AKIŞI 1. GİRİŞ 2. VOLKANLARIN ÇIKARDIKLARI ÜRÜNLER 3. TEHLİKENİN BÜYÜKLÜĞÜNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER VOLKANLARIN ÇEVREYE VE İNSANLARA ETKİSİ 4. VOLKANLARIN YERYÜZÜNDEKİ DAĞILIŞLARI 5. PÜSKÜRMENİN TAHMİN EDİLMESİ 6. VOLKANİZMANIN YARARLARI VOLKANİK FAALİYET ZARARLARININ AZALTILMASI/ÖNLENMESİ

3 1.GİRİŞ MAGMA: Taş hamuru veya taş lapası anlamına gelen magma yer içinde bulunan ergimiş bir silikat karışımıdır. Bileşiminde çok miktarda erimiş gazlar bulunur. Volkanlarda yeryüzüne çıktığında lav adını alır,yer yüzünde veya yer içinde soğuyup katılaştığında çeşitli magmatik kayaçları ve maden yataklarını oluşturur. Magmanın sıcaklığı C arasında değişmektedir. Akıntı halinde bulunan lavın sıcaklığı C ye kadar düşmektedir.

4

5 VOLKANİZMA NEDİR? Magmanın yeryüzünde veya yeryüzüne yakın derinlikteki faaliyetine volkanizma denir.bu sırada sıvı, katı, gaz hallerinde yeryüzüne çıkan magma değişik biçimlerde volkanları meydana getirir. Her volkan yer içinin (özellikle üst mantonun) yer yüzüne çıkmış bir parçası sayılır; volkanın şekli ve yapısı, onu oluşturan magmanın fizikokimyasal özelliğinin taşlaşmış bir örneğidir.

6 VOLKANİK FAALİYETİN SEBEBİ NEDİR? Volkanik faaliyetin asıl sebebi gazların magmadan ayrılışıdır. Normal olarak yüksek basınç altında magma içinde erimiş halde bulunan çeşitli gazlar, basıncın azalması ile magmadan ayrılır ve büyük bir kuvvetle yeryüzüne çıkmak ister. Basıncın azalması veya kalkmasıyla magma köpürür, hafifler, daha akıcı bir hal alır ve daha kolay dışarı çıkabilme özelliği kazanır.

7 VOLKAN TİPLERİ Tabla tipi volkanlar Kalkan tipi volkanlar Koni tipi volkanlar Kaldera tipi volkanlar Maar tipi volkanlar Kubbe ve İğne tipi volkanlar

8 VOLKAN TİPLERİ Tabla şeklinde volkanlar: Fazla akıcı bazaltik lavların, yerkabuğunun yarık ve çatlaklarından çıkarak, geniş alanlara yayılmalarıyla meydana gelen volkan şekilleridir. Kalkan şeklinde volkanlar: Koyuca bazaltik lavların dar kanallardan yavaş yavaş çıkmasıyla meydana gelen az eğimli hafif kubbemsi yapılardır. Koni şeklinde volkanlar: Asit ve yarı bazik magmaların birbirini izleyen patlama ve akıntıları sonucu meydana gelen asıl yanardağlardır.

9 VOLKAN TİPLERİ Kaldera: Kratere kıyasla daha büyük çaplı, dik kenarlı leğen veya kazan biçiminde volkanik çukurlardır. Maarlar: Bir kez veya birkaç kez meydana gelen ve yalnızca tüflerden oluşan krater biçimindeki volkanlara denir. Kubbe ve iğne şeklinde volkanlar: Koyu ağdalı magmanın bacada, krater altında veya bir tüf örtü içinde yavaş yavaş katılaşmasıyla meydana gelirler.

10 KALDERA

11 KUBBE ŞEKLİNDE VOLKAN TİPİ (Pinatubo)

12 KRATER

13 MAAR

14 VULKANO KRATERİ

15 PÜSKÜRME TİPLERİ Yanardağ püskürmeleri lavın çıkış biçimine göre sınıflandırılabilir. Bu da lavın yoğunluğuna ve lavın içerdiği gazların ne kadar kolaylıkla kurtula bileceğine bağlıdır. Yoğun olmayan lavlardan kolayca kurtulabilen gazlar yoğun lavdan ancak büyük patlamalarla kurtulabilir. Magma yüzeye yaklaştıkça üzerindeki basınç azalır

16 PÜSKÜRME

17 1. Hawaii Tipi PÜSKÜRME TİPLERİ Genellikle hafif şiddetlidir. Lavın çok akışkan olduğu ve içindeki gazların kolayca kurtulduğu durumdaki tür püskürmedir. 2. Stromboli Tipi Lavın biraz daha yoğun olması durumunda görülür. Sıkışmış gazlar, yanardağ ağzının çevresine sıvı halde lav kütlelerinin fışkırmasına neden olan küçük patlamalarla olur.

18 3. Vulkano Tipi PÜSKÜRME TİPLERİ Lavın daha yoğun olduğu durumlarda görülür. Sıkışmış gazlar gürültülü patlamalarla açığa çıkar ve yanardağ ağzından iri kaya parçaları ile çok miktarda volkanik kül püskürür. 4. Pilinius Tipi Lavın çok yoğun olması durumunda görülür. Sıkışmış gazlar çok büyük patlamalarla kurtulur. Yanardağın püskürmeleri sırasında büyük miktarda volkanik kül gök yüzüne fırlatılır.

19 PÜSKÜRME TİPLERİ 5.Vezüv Tipi Uzun süren bir sükunet veya hafif püskürme döneminden sonra fazla gazlarla yüklü magmanın çok şiddetli bir patlama şeklinde faaliyete geçmesidir. 6.Pele Tipi Son derece koyu lavların yavaş yavaş baca içerisinden yükselmeleri ile merkezdeki kanal tıkanır,püskürmeler dağın yamaçlarındaki yarıklardan vukua gelir.

20 PİLİNUS TİPİ

21 PİLİNUS TİPİ

22

23 HAVAİİ TİPİ

24 VULKANO GENEL GÖRÜNÜMÜ

25 2. VOLKANİZMA ÜRÜNLERİ Lav (Lav Akıntıları) Tüf Tefra (Tephra ) Düşmeleri Gazlar Volkanik çamur akıntıları (Lahar)

26 LAV AKINTILARI LAV NEDİR: Püskürme sırasında yüzeye çıkan magma lav adını alır.yanardağın yamaçlarından lavdan oluşan bir nehir gibi akan lav akıntısının zamanla soğuyup katılaşmasıyla volkanik kayaçlar oluşur. Çeşitli türlerde lav bulunmakla birlikte bunların neredeyse tümü diğer mineral elementlerinin yanı sıra bir silisyum ve oksijen karışımı olan silisyum di oksit içerir. Lavın yoğunluğu içindeki silisyum di oksit durumuna göre değişir. Yoğun olmayan lav bal kıvamındadır. Yoğun lav ise şekerlenmiş bal gibi koyu ve yapışkandır. Bir patlama sırasında yanardağdan farklı yoğunluklarda lavlar püskürebilir.

27 LAV AKINTILARI

28 LAV AKINTILARI LAV ÇEŞİTLERİ: Genel olarak,viskozitesi düşük lavlar daha akışkan,viskozitesi yüksek lavlar ise patlamalı püskürme ile yüzeye çıkma eğilimindedirler. Katılaşmış bazaltik lavlara özgü iki yüzey çeşidi vardır. 1. Aa lavlar 2. Pahoehoe lavlar

29 Aa Lav akıntıları Aa lav akıntıları pürüzlü ve çatlaklı bir yüzeyi vardır. Bu akıntılar, daha yoğun lavdan oluşur ve pahoehoe lava kıyasla daha yavaş akar. Lav akarken, yüzey iri parçalar biçiminde kırılır ve içindeki gazlar açığa çıkar. Kırılan parçalar, sıvı durumunu koruyan lav akıntısının iç kısmı ile birlikte sürüklenir.

30 AA LAVLARI

31 LAV AKINTILARI Pahoehoe Lav Akıntıları Bu tür lav akıntısının yüzeyi genellikle düz ya da hafif kırışık olur. Bu tür akıntıları koyu kıvamlı değildir yani akışkandır. Lav soğumaya başladığında yüzeyinde düzgün bir kabuk oluşur. Lav akıntısının iç kısmı ergimiş durumda kalarak akmayı sürdürürken soğumakta olan yüzey zaman zaman halat benzeri kıvrımlar oluşturabilir

32 PAHOEHOE LAVLARI

33 PAHOEHOE LAVLARI

34 KATILAŞMIŞ LAV AKINTISI

35 LAV AKINTILARI Volkanizmanın en tipik göstergeleridir.bazalt bileşimindeki lavlar 1m/gün den 3 m/sn ye kadar değişen hızlarla akabilirler,ancak bunların insan yaşamını tehdit etme derecesi düşüktür. Lav akıntıları kaynağa yakın kesimlerde en yüksek hıza sahiptir ve kaynaktan olan uzaklık arttıkça,zeminle ve atmosferle olan temasları nedeniyle hızları azalır. Soğuma akıntının katılaşmasına neden olabilir,akıntı katılaşan malzemenin oluşturduğu kanalın içinde akmaya devam eder.

36

37

38 TÜF (PİROKLASTİKLER) Yanardağlardan parça halinde havaya fırlayan değişik boyutlarda ve çeşitli şekillerde cisimlerdir. Havada katılaşırlar ve tane büyüklüklerine göre püskürme merkezinden farklı uzaklıklarda yer yüzüne düşerler. İnce ve ufak tanelerden oluşan çökellere geniş anlamda tüf denir. Sular altında,göllerde veya sığ denizlerde tortul maddelerle birlikte çökelen ve tabakalı bir yapı kazanan tüflere ise tüfit adı verilir.

39 VOLKANİK BOMBA

40 VOLKANİK KÜL

41 Tefra (Tephra ) Düşmeleri Bir volkan tarafından püskürtülen bütün piroklastik tane ve parçaların tümü için kullanılan genel bir terimdir. Bu terim genellikle piroklastik akma çökellerinden çok volkanik patlama sonrası havadan düşen volkanik malzemeler için kullanılır. Tefra çok geniş bir alana yayılıyor ise volkanizma olayı büyük, kapladığı alan az ise volkanizma küçük ölçeklidir.

42 GAZLAR Yanardağlardan çıkan gazların başlıcaları şunlardır: su buharı,klor asiti-gazı,kükürtlü hidrojen,hidrojen,karbonoksit,karbondioksit,klor, flor,florlu hidrojen,silisyum florittir. Hava oksijenin mağmatik gazlarla yapmış olduğu reaksiyonlar sonucu meydana gelen kükürt oksitleri ve kükürtün kendisi bulunur. Çok az miktarda metan ve amonyak gazları da saptanmıştır.

43 GAZ ÇIKIŞI VE KÜKÜRT KRİSTALLEŞMESİ

44 GAZ ÇIKIŞI

45 SAHİLDE GAZ ÇIKIŞI

46 GAZ ÇIKIŞININ ÖLÇÜLMESİ

47 VOLKANİK ÇAMUR AKINTILARI (LAHAR) Bir yanardağ şiddetli püskürdüğünden lahar adı verilen volkanik çamur oluşur. Eriyen kar ve buzlar düşen küller ve piroklastlarla karışır. Yamaçlardaki akarsu yataklarından hızlı akan yollarının üzerindeki her şeyi kalın bir çamur tabakasıyla örter.laharlar volkanik patlama öncesinde, sırasında veya sonrasında olabilir. Laharlar mevcut vadileri kullanırlarsa 100 km. kadar uzağa gidebilirler.

48 LAHAR

49 3. TEHLİKENİN BÜYÜKLÜĞÜ NELERE BAĞLI OLARAK DEĞİŞİR Topografya İklim Lav tipi Volkan tipi Nüfus yoğunluğu

50 TEHLİKENİN BÜYÜKLÜĞÜ NELERE BAĞLI OLARAK DEĞİŞİR 1. Topografya: Arazi eğimli ise lav akışı daha hızlı olacağından çevreye ve insanlara olan zararı daha fazla olacaktır. 2. İklim: İklim nemli ise volkanlardan çıkan parçalar kırıntılı malzeme olduğu için çevrede çamur etkisi yaratacak ve hava kirliliği oluşacak. 3. Lav tipi: Asidik ve bazik lavlardır. Bazik lavlar asidiğe göre daha tehlikelidir.

51

52 Volkanik patlamalar sonucunda yükselen küllerin düştükleri yerlerde çevreye verdiği zararlar

53 TEHLİKENİN BÜYÜKLÜĞÜ NELERE BAĞLI OLARAK DEĞİŞİR 4. Volkan Tipi: Püskürme ve lav çıkışları şeklindedir. Püskürme tipinde olanlar daha tehlikelidir. Neden olarak bu tip püskürmeler sonucunda çevreye patlamanın şiddetine göre uzak mesafelere kadar ulaşabilirler. 5. Nüfus Yoğunluğu: Nüfus yoğunluğu ne kadar fazla ise daha fazla can kaybına neden olur.yerleşim alanları büyükse zarar fazlalaşır. Ayrıca volkanın yerleşim alanına yakınlığı zararı arttıracaktır.

54 VOLKANIN TOPOGRAFYAYA ETKİSİ İLE OLUŞMUŞ FAY

55 Genel olarak tarihten bu yana volkanizmanın olduğu bölgelerde volkanizmanın püskürttüğü mineraller sayesinde etrafındaki topraklarda tarımsal verim yüksek olduğu için volkanizma çevresinde yoğun olarak yerleşik alanlar oluşmuştur. Bundan dolayı tarihten son yüzyılımıza kadar volkanizma etrafında oluşan şehirlerde büyük hasarlar oluşmuştur. Fakat son yüzyılımızda volkanizma etrafında oluşmuş olan şehirlerde daha genel tedbirlere sebep olmuştur.

56 3. VOLKANİZMANIN ÇEVREYE VE İNSANA ETKİLERİ Volkanik püskürmenin çevreye ve insana etkileri iki başlık altında toplayabiliriz. 1. Birincil Etkileri (Direk Etkileri) 2. İkincil Etkileri (Dolaylı Etkileri)

57 VOLKANİZMANIN ÇEVREYE VE 1. Birincil Etkiler; İNSANA ETKİLERİ Volkanik faaliyet tarafından oluşturulan doğrudan etkilerdir. 2. İkincil Etkiler; Birincil etkilerin sonucudur. Çamur akışları, sel baskınları, yangınlar, tusunamiler, su ve hava kirliliğine bağlı hastalıklarla beraber açlığı ve zorunlu göçtür.

58

59

60 Pompei deki katılaşmış küllerin içinde kalan ve insan bedenlerinden arta kaldığı anlaşılan boşluklardan alınan alçı kalplar kurbanların çoğunun kendilerini kızgın gaz ve küllerden korumaya çalışırken öldüklerini gösteriyor.

61

62 ERCİYES VE HASAN DAĞI NDAN ÇIKAN KÜLLERİN MİLYONLARCA YIL BİRİKMESİ

63 4. VOLKANLARIN YERYÜZÜNDEKİ DAĞILIŞLARI Tarihsel zamanlardan beri yeryüzünde faaliyet halinde bulunan volkanların sayısı yaklaşık olarak 500 kadardır. Bunlardan başka, tersiyer devrine ait şekillerini korumuş daha binlerce sönmüş yanardağlar Dünyanın her yanında yer almışlardır. Sönmüş ve yanmakta olan bu volkanların çoğunluğu Pasifik Okyanusu çevresi ve iç ile Alp- Himalaya kuşağında toplanmıştır.bunların dışında Doğu Afrika, Kızıl Deniz, Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu sırtlarında da çok sayıda aktif volkanlar yer almıştır.

64 BAŞLICA VOLKANLARIN YERYÜZÜNDEKİ DAĞILIMI

65 SICAK NOKTALAR Levha kenarına bağlı olmayan az sayıda volkanik faaliyetin bulunduğu yerlere sıcak nokta adı verilir. Bunlar, rijit bir llitosfer levhasının ortasında, sismik aktivite merkezlerinden uzakta, geniş kıtasal yükselme bölgelerinde bulunurlar. Diğer yönden, sıcak noktalar Mantodan hüzme şeklinde yükselen sıcak ve katı madde akıntısının, sıcak hüzmenin veya sorgucun yeryüzündeki izleri veya görünümleridir. Bunlar, levhaların iç kısımlarında ve tabanlarında yerleşmiş küçük, sınırlı volkanik faaliyet alanlarıdır. Havaii adaları bu konuda tipik bir örnek teşkil eder.

66 ADA YAYLARI Ada yayları olarak bilinen kıvrımlı ada zincirleri deniz tabanının bir dalma batma bölgesi üzerinde bulunan bölümündeki çatlaklardan sızan magma tarafından oluşturulur.bilim adamları yay biçiminin nerden kaynaklandığı konusunda kesin bilgiye sahip olmasalar da bunun levha hareketleri yada Dünya nın küre biçiminde oluşu ile bağlantılı olduğunu düşünüyorlar. Japonya Aleut Adaları ve Filipinler gibi ada yayları ATEŞ ÇEMBERİ adını taşıyan ve Büyük okyanus çevresinde yer alan dalma batma ile ilişkili yanardağlardan oluşmuş bir zincirin parçalarıdır.

67 ADA YAYI

68 5. PÜSKÜRMENİN TAHMİN EDİLMESİ Yerin Eğilmesi Ve Yer Değiştirme Depremler Volkanik Gaz Bileşimindeki Değişimler Yüzey Sıcaklığındaki Artış

69 YERİN EĞİLMESİ VE YER DEĞİŞTİRME Yanardağın şişmesi, yüzeye yakın bir yerde magma biriktiğini gösterir. Etkin bir yanardağı gözlemleyen bilim adamları genellikle dağın eteklerindeki eğimi ölçer ve şişmedeki değişim oranını gözlerler. Artan bir şişme oranı, özellikle de kükürtdioksit çıkışlarında ve dalgalı sarsıntılarda bir artış varsa, kısa bir süre içinde gerçekleşebilecek bir püskürme ya da patlamayı işaret eder.

70

71 DEPREMLER Yanardağlar uyanırlarken ve püskürmeye hazırlanırlarken her zaman sismik hareket (küçük depremler ve sarsıntılar) gösterirler. Bazı yanardağlar sürekli düşük düzeyde sismik faaliyet gösterirler ama bu faaliyetteki bir artış, patlamaya işaret edebilir. Ortaya çıkan depremlerin türleri, nerede başlayıp bittikleri de önemli sinyallerdir. Volkanik sismisite üç ana biçimde görülür: kısa dönemli depremler, uzun dönemli depremler ve dalgalı sarsıntı. Kısa dönemli depremler fay depremleri gibidirler. Bunlar, magma yukarı doğru çıkarken gevrek kayanın kırılmasından ortaya çıkarlar. Bu kısa dönemli depremler magmanın yüzeye yakın bir yerde büyüdüğünü işaret eder.

72 GÖZLEM EVİ

73 PÜSKÜRME ANINDAKİ SİSMİK HAREKETLENME

74 SİSMİK HAREKETLERİN İZLENMESİ

75 VOLKANİK GAZ BİLEŞİMİNDEKİ DEĞİŞİMLER Magma yüzeye yaklaştıkça ve basıncı düştükçe gaz çıkışı olur. Bu süreç, bir gazlı içecek şişesinin kapağının açılmasıyla karbondioksit gazının çıkışını andırır. Volkanik gazların temel bileşenlerinden biri kükürtdioksittir ve bu bileşiğin artan miktarları daha çok magmanın yüzeye yaklaştığını belirtir. Örneğin, 13 Mayıs 1991'de, Filipinler'deki Pinatubo Yanardağı'ndan 500 ton kükürtdioksit çıkışı oldu. İki hafta sonra, 28 Mayıs'ta, kükürtdioksit çıkışları yaklaşık on kat artarak tona erişti. Pinatubo Yanardağı, 12 Haziran 1991'de püskürdü. Birkaç kez, örneğin Pinatubo Yanardağı püskürmesindne önce, kükürtdioksit çıkışlarında düşüş olduğu gözlendi. Çoğu bilimadamı, gaz düzeylerindeki düşüşün nedeni olarak sertleşen magmanın gaz geçişlerini tıkamasını görür. Bu olay, yanardağın tesisat sisteminde basınç artışına neden olur ve bu da patlamalı bir püskürmeye yol açabilir.

76 YÜZEY SICAKLIĞINDAKİ ARTIŞ Püskürmenin tahmin edilme yöntemlerinden biri yüzey sıcaklığındaki artıştır. Patlama olmadan bir süre önce yüzey sıcaklığında belirgin değişimler olmaktadır. Sıcaklığın dereceye çıkması patlama olacağına işaret eder. Buna bağlı olarak belirli önlemler alınmalıdır.

77 YÜZEY SICAKLIĞI DEĞİŞİMİNİN ÖLÇÜLMESİ

78 6. VOLKANİK FAALİYETLERİN YARARLARI Sıcak su kaynaklarının oluşması Doğal güzellikler oluşması Volkanizmadan çıkan malzeme tarım için oldukça verimlidir. Hava sıcaklığını düşürür.bu volkanizmanın olumlu etkisidir.çünkü dünya ısınmaktadır.bu durum karşısında volkanizmanın soğutucu etkisi görülmemektedir. Volkanizma ile yeni karalar oluşur.

79 Her ne kadar volkan kelimesi büyük felaket ile anılsa da insanları ve diğer canlıları kendisine çeken bazı güzelliklerinin de olduğu aşikardır. Çevresinde sağladığı verimli toprakları, değerli mineralleri, jeotermal kaynakları, su rezervuarlarını ve doğal güzellikleri unutmamak gerekir.

80 6. VOLKANİK FAALİYET ZARARLARININ AZALTILMASI VE ÖNLENMESİ Patlama ve bariyerler İle lavların yönü değiştirilebilir. Lav önlerinin suyla soğutulması (yakında akarsu yardımı ile su püskürtülerek soğtma yapılabilir) Lav akıntılarının önüne setler yapılabilir. Yerleşim alanları boşaltılabilir.

81 T E Ş E K Ü R L E R