3. Yerleşimler. 3.0 Giriş

Transkript

1 Giriş Mekansal stratejinin ele aldığı en önemli Mekânlar / Yerler kentler, kasabalar ve köylerden oluşan yerleşimlerdir., konutlara, işlere ve hizmetlere mekân sağlamaktadırlar. Karakterleri ve konumları toplum, yapılaşmış çevre ve doğal çevre arasında kültürel ve tarihi bağı oluşturmakta, farklı büyüklük, işlev ve nitelikleri ile ülkenin karakterine katkı sağlamaktadır Yerleşmeler, insan faaliyetlerinin odak noktasıdır. Yaşayanların geçimlerini sağlamak, kişisel ve toplumsal bazı ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile günün belirli saatlerinde çalıştıkları, bir araya geldikleri faaliyet alanlarıdır. Oturdukları yerler (sitler), rolleri, işlevleri, tarihsel geçmişleri, mimari özellikleri ve sokakları, her bir yerleşmeyi kendine özgü kılar Yerleşmelerin sahip oldukları işlevler, bu işlevlerdeki çeşitlilik ve uzmanlaşma, kendi aralarında görev, sorumluluk ve etki alanı farklılıklarına, dolayısıyla da bir yerleşme kademelenmesine /hiyerarşine yol açmaktadır. 1 İşlevsel özellikler ile yerleşmenin büyüklüğü ve büyüme süreçleri arasında da ilişkiler vardır En yaygın şekilde yerleşmeler, kırsal ve kentsel yerleşmeler olarak temelde ikiye ayrılırlar. Tarım, hayvancılık, ormancılık, balıkçılık, avcılık gibi tarımsal faaliyetler kırsal toplumlara özgü etkinlikler olarak kabul edildiklerinden, bu işlerin baskın olarak yapıldığı yerleşmeler de kırsal yerleşme olarak kabul edilmektedir Tarımsal faaliyetler dışındaki alanlarda faaliyetlerin yer aldığı yerleşmeler ise kentsel yerleşmeler olarak kabul edilmektedir. 2 Kentsel yerleşmeler kamu yönetimi, sanayi, inşaat, ticaret, ulaştırma, depolama, haberleşme, finans, eğitim, kültür ve rekreasyon gibi kişisel ve toplumsal hizmet sektörlerinin yer aldığı ihtisaslaşmış, çok işlevli yerleşmelerdir Genel olarak küçük yerleşmeler tarımsal ekonomik faaliyet türüyle karakterize edilirlerken, küçük kasabalardan başlamak suretiyle daha büyük yerleşmeler, sanayi ve hizmet faaliyetleriyle öne çıkmaktadır. Resim 1 : Karaman Köyü Yerleşmeler, insanların amaçları ve ihtiyaçları doğrultusunda gelişmekte ve şekillenmekte, hızlı büyüme veya yanlış yönde büyüme nedeni ile çevresi ve yerel özgün farklılıkları bozulabilmektedir. Yerleşmelerin konumu, işlevleri, deseni ve biçim özellikleri, sosyal ve ekonomik yapıları, tarihi, nüfus ve sosyal özellikleri mekansal dağılımı, yerleşmeler arasındaki kademelenme /hiyerarşi ve etki alanları planlamanın ilgilendiği ve düzenleme getirdiği konuların başında gelmektedir. 1 Kademelenme; Doxiadis in kademelenme kavramına göre, 1-2 izole ev, nüfusu 100 ün altında ve bir kaç bina ve çok sınırlı hizmeti olanlar mahalle( hamlet ), nüfusu arasında olan ve çok hizmeti bulunmayan sadece bir postası veya dükkanı, kahvesi olanlar köy, nüfusu arasında olanlar kasaba, nüfusu arasında olanlar büyük kasaba, nüfusu arasında olan ve hizmetleri bulunanlar kent, nüfusu ile 1 milyon arasında olan ve çok sayıda ve çeşitte hizmetleri bulunanlar büyük kent, nüfusu 1 milyon ile 3 milyon arasnda olan ve çok sayıda kent ve kasabadan oluşanlar metropol, nüfusu 3 milyon ile 10 milyon arasında olan ve kentler grubu ve bunların varoşlarından oluşanlara birleşik kent, nüfusu 10 milyonun üzerinde olan ve birleşik kentlerden oluşanlara devkent ve son olarak nüfusu 50 milyonun üzerinde olan sınırları belli olmayan yerleşimler ise ecumenopolis olarak sınıflanmaktadır. 2 Birleşmiş Milletlerin 2009 ve 2010 verilerine göre, dünya nüfusunun % 50 sini oluşturan yaklaşık 3,400,000,000 kentlerde yaşamaktadır. 15

2 3.0.8 KKTC de yerleşimler merkezi yönetim örgütlenmesinde merkez, ilçe ve bucaklardan, yerel yönetimler örgütlenmesinde ise belediye ve köylerden oluşmaktadır. Belediyeler ise kentsel belediyeler ve kırsal belediyeler olarak ikiye ayrılmaktadır Toplam 166 yerleşim biriminin yaklaşık %85 i kırsal nitelikteki yerleşim birimleridir. Ülkedeki toplam nüfusun %65 i kentsel özelliklere sahip yerleşimlerde yaşamaktadır. Resim 2: Gazimağusa ÜFP, yerleşmelerin kentlerin, kasabaların gelişmesi ile ilgili ortak konuların ve sorunların baş edilmesine yönelik çözümler üretilebilmesi için stratejik hedefler ve stratejik politikalar düzenlemektedir. Bu kapsamda yerleşimler; yerleşim grupları, nüfus büyüklükleri, gelecekte yüklenecekleri roller ve bu rollere uygun işlevlerine göre 5 kademeye ayrılmıştır. Resim 3: Girne 16

3 Harita 1: Yönetsel Alanlar / İlçeler 17

4 Harita 2: Yönetsel Alanlar/ Belediyeler 18

5 19 Harita 3 : Yerleşim Birimlerinin Nüfus Büyüklüklerine Göre Dağılımı 19

6 3.1 Ana Mekansal Konular in dengesiz dağılımı ve nüfus değişimi: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde çeşitli büyüklükteki yerleşmelerin farklı gelişme hızları ve bölgelere göre dengesiz dağılımı kentsel ve kırsal alanlarda yaşanan sorunların ortaya çıkmasında önemli etkenlerdendir Büyük yerleşimlerin istihdam ve hizmetlerden en yüksek payı alması: Lefkoşa ve Girne, ekonomik yönden diğer yerleşmelere göre istihdam ve hizmetlerden en yüksek payı almaktadırlar. İş olanakları, istihdam fırsatları, hizmet çeşitliliği ve kalitesi tüm ülke düzeyinde başta Lefkoşa ve Girne olmak üzere üç büyük kentte Lefkoşa, Gazimağusa ve Girne de odaklanmış durumdadır Büyük kentsel yerleşmelerde hizmetlerde yığılma: Büyük yerleşimlerdeki hizmetlerde yığılma vardır. Özellikle üç büyük kentte bazı okullarda ve hastanelerde yığılma gözlemlenmektedir. Bu yığılma hizmetlerde yetersizliklere yol açmaktadır. Kentsel yerleşimlerde bazı sosyal kesimler için hizmetlere erişim sorunu, yoksunluk ve yoksulluk vardır. Nüfusun çok olduğu kentsel yerleşimlerde yeşil alanlar eksik veya yetersizdir Orta Büyüklükteki de, hizmetler ve altyapı eksik veya yetersizdir: Lefkoşa ilçesinde Değirmenlik, Gazimağusa ilçesinde Geçitkale ve Akdoğan, Girne ilçesinde Çamlıbel, Güzelyurt ilçesinde Lefke ve İskele ilçesinde Mehmetcik ve Yenierenköy olmak üzere toplam 7 bucak merkezinin, Çamlıbel hariç, tümü aynı zamanda belediye merkezidir. Orta ölçekteki bu yerleşimlerde, etki alanlarına hizmet verebilecek hizmet donanımı çeşitliği bulunmamaktadır Bölgesel Hizmet Merkezleri nin yeterli olmaması: Güzelyurt ve İskele ilçe merkezidirler ancak bölgesel hizmet merkezi olarak yeterli hizmet donanımına sahip değildirler Belediye Merkezleri nin yeterli olmaması: Yaklaşık 166 yerleşim birimi 28 farklı belediyeye bağlıdır. Belediye merkezi olan 28 yerleşimin, üç büyük kentsel belediyenin dışında kalan özellikle kırsal belediyelerin birçoğunda, kendi belediye alanlarına yeterli hizmet sunabilecek sayıda ve çeşitte hizmetler bulunmamaktadır. İstihdam olanakları sınırlıdır Çok sayıda küçük yerleşim bulunması: Küçük yaklaşık 166 yerleşimin %90 ını oluşturmaktadır. Bir ilkokul için gerekli eşik nüfus olan 2000 nin altında nüfusa sahip yerleşimlerdir Küçük ve kırsal nitelikteki yerleşimlerde hizmetler ve altyapı yetersizlikleri vardır: Hizmetlere erişim sınırlıdır. Nüfus kaybına bağlı olarak yeterli okul çağı nüfusu olmamasından dolayı okullardaki öğrenci sayısı standartların çok altına düştüğü için okullar kapanma tehlikesi altındadır veya hali hazırda kapanmış durumdadır Kentsel yerleşimler ile kırsal yerleşimler arasında göç vardır: Kentsel yerleşimlerde yaşayanların konut maliyetinin nispeten daha düşük olduğu kentin dış çeperlerindeki bölgelere yerleşmeyi tercih etmelerine bağlı olarak, kırsal bölgelerde dağınık olarak yeni konut alanları oluşmaktadır. Kırsal yerleşimlerde yaşayanlar iş olanakları, istihdam fırsatları, hizmet çeşitliliği ve benzeri nedenlerle kentsel alanlara göç etmektedirler. Kırsal alanlarla kentsel alanlar arasındaki göç ve nüfus hareketi, kentlerde istihdamın yığılmasına hizmetlerin yoğun kullanımı ile yetersiz kalmasına, verimli tarım topraklarının azalmasına, kırsal yerleşmelerin nüfus kaybetmesine, hizmetlerin rantabl olmaması böylece kapanmasına, kırsal bölgeler ile kentsel bölgeler arasında günlük seyahatlerin artmasına ve yoğunlaşmasına yol açmaktadır. Bu yapı yaşam kalitesinin azalmasına, kırsal yerleşmelerin ekonomik yapısının zayıflamasına, kentsel bölgeler ile kırsal bölgeler arasında uzun seyahatler nedeniyle yakıt tüketiminin artmasına neden olduğu için sürdürülebilir değildir. 20

7 Parçacı, yaygın yapılaşma deseni: Kentleşme maliyetini artırıcı, doğal çevreyi tahrip eden, otomobil bağımlı, dağınık, parçacı, yaygın ve yollar boyu yapılaşma eğilimi tüm yerleşim birimlerinde özellikle kentsel bölgelerde ana gelişme desenidir. Yerleşim birimlerinden kopuk parçacık olarak gelişmiş ve herhangi bir yerleşim ünitesi oluşturmayacak kadar düşük nüfusa sahip, sadece konutlardan oluşan birçok izole yerleşim alanı bulunmaktadır. Bu yaygın, parçacı ve dağınık yapılaşma özellikle büyük ve orta büyüklükteki yerleşmelerin bulunduğu bölgelerde tarım alanlarının azalmasına neden olmaktadır Kentsel alanlarda trafik sıkışıklığı: Merkezi kentsel alanlarda dış bölgelerden merkezi bölgelere, çalışmak, alışveriş yapmak ve merkezi hastaneleri kullanmak için gelen ziyaretçiler, trafik sıkışıklığına ve hava kirliliğine yol açmaktadır. Bu da bu bölgelerde alış veriş alanlarının çevresel kalitesinin ve erişilebilirliğini azalmasına yol açmakta, ticareti olumsuz yönde etkilemektedir Altyapı sunumunun gelişme ile eş zamanlı olmaması: Yerleşmelerin büyümesi ve yeni yerleşim alanlarının oluşması, bunu destekleyici altyapının sunumundan daha hızlıdır. Bu nedenle birçok yeni yerleşim alanı alt yapıdan yoksundur Özel araca dayalı seyahat: Tüm yerleşimlerde ve yerleşimler arası ulaşım yüksek oranda özel araca dayalıdır ve toplu taşımacılık sınırlıdır Doğal Afet Tehlikeleri ve Riskleri: Lefkoşa ve Gazimağusa deprem açısından riskli bölgelerde bulunmaktadır. Kıyı Bölgeleri yerleşmeleri iklim değişikliği etkilerine açıktır Tüm yerleşimlerde doğal kaynaklar/değerler üzerinde gelişme baskısı vardır: Dere yatakları, sulak alanlar, eğimli alanlar, ormanlık alanlar, ekolojik hassas alanlar, kıyı bölgeleri değerli tarım alanlarından oluşan doğal değerler gelişme baskısı altındadır Tarihi ve kültür değere sahip alanlarında ekonomik, fiziksel ve sosyal çürüme/eskime vardır: Listelenmiş binalar ekonomik potansiyel olarak ekonomiye katılamamaktadır. Bu alanlarda özel mülk sahiplerinin, tarihi ve kültür değere sahip mülklerinin bakımın ve onarımını veya korunmasını sağlayacak teşvikler ve destekler yetersizdir. Mülk sahiplerinin bakım onarım yapmaması nedeniyle bakımsız kalmaktadır Tarihi ve kültür değere sahip alanlarında gelişme baskısına bağlı bozulmalar vardır: Yerleşmelerin kendilerine ait kimliklerini oluşturan tarihi kültürel ve mimari değeri olan meydanlar, özgün yapılar ve binalar gelişme baskı nedeniyle bozulmakta veya yok olmaktadır. 3.2 Ana Mekansal Hedefler Ekonomik değişime dayanıklı yerleşimler sistemi oluşturmak: Gelecekte olası ekonomik değişimlere dayanıklı ve etki hizmet/pazar alanının ihtiyaçlarını karşılayabilir bir kademelenme oluşturmak; Yeni büyüme merkezleri oluşturmak: Ekonomik ve nüfus açıdan baskın ve hızlı büyüyen Lefkoşa ve Girne nin ekonomik faaliyetler ve nüfus büyümesinin dengelenmesini sağlayacak, gelecekteki yatırımların ve istihdam alanlarının yönlendirileceği yeni büyüme odakları ve çekim merkezleri oluşturmak; Hizmet Merkezleri oluşturmak: İnsanlara yaşadıkları veya yaşadıkları yere en yakın yerde iş ve istihdam olanağı sunulabilen, ihtiyaçlarını karşılayabileceği hizmetlerin bulunduğu hizmet merkezleri yaratmak; Yerleşmelerin ekonomik yapılarını geliştirmek: Yerleşmelerin, yerel düzeyde kendine yeterli ekonomiler yaratabilme ve yaşatılabilme kapasitelerini geliştirmek; Hizmetlerin yaşayabilirliğini sağlamak: Gelişmeleri, hizmetlerin ekonomik yaşayabilirliği mümkün olan bölgelere yönlendirmek; 21

8 3.2.6 Sürdürülebilir Gelişme Desenleri ve Dokuları oluşturmak: Gelişmelerin, toplumsal olanakların, hizmetlerin, iş olanaklarının ve altyapının bulunduğu konumlarda odaklanması, kentleşme maliyetini artıran, doğal çevreyi tahrip eden, dağınık, parçacı, yaygın ve yollar boyu gelişme desenlerini toparlamak bütünleştirmek ve yürünebilir yerleşimler oluşturmak; in Yaşam, Çevre ve Mekân Kalitesini geliştirmek: in çevresini geliştirmek, iyileştirmek ve çevreye duyarlı, altyapısı olan, sağlıklı yerleşmeler oluşturmak; Yerleşmelerin Sosyal ve Kültürel Yapılarını geliştirmek: Yerel özgünlüğünü geliştirmek, tarihi ve kültürel değere sahip alanlarını ekonomik, fiziksel ve sosyal yönden canlandırmak, toplumsal yapılarını güçlendirmek; Canlı Yerleşmeler yaratmak: Yerel özgünlüğünü estetiğini geliştirmek, yirmi dört saat yaşayan yerleşimler yaramak, yaşayanların yaşam ve çevre kalitesini yükseltmek; Yerleşmeleri Doğal Afetlere dayanıklı kılmak: Çevresel bozulmalar, kaynak kıtlığı, iklim değişiklikleri tehlikelerine karşı dayanıklı yerleşmeler oluşturmak, ekolojik sistemleri korumak geliştirmek; Erişilebilirliği iyileştirmek: Gelişmelerin, çalışma alanlarına, hizmetlere, sosyal altyapı olanaklarına özel araç yerine, yaya, bisiklet veya toplu taşıma araçları ile erişebileceği konumlarda yer alacak şekilde gerçekleştirmek; 22