YÜZDE USULÜ İLE ÜCRET KARŞILIĞINDA ÇALIŞMA

Transkript

1 YÜZDE USULÜ İLE ÜCRET KARŞILIĞINDA ÇALIŞMA Cem BALOĞLU* I. GİRİŞ Yüzde usulü ile ücret 4857 sayılı İş Kanunu nun 51 inci maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; Otel, lokanta, eğlence yerleri ve benzeri yerler ile içki verilen ve hemen orada yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek satan yerlerden yüzde usulünün uygulandığı müesseselerde işveren tarafından servis karşılığı veya başka isimlerle müşterilerin hesap pusulalarına yüzde eklenerek veya ayrı şekillerde alınan paralarla kendi isteği ile müşteri tarafından işverene bırakılan yahut da onun kontrolü altında bir araya toplanan paraları işveren işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödemek zorundadır sayılı Kanunu nun 51 inci maddesinden de anlaşılacağı üzere, yüzde usulü ücret uygulaması sadece bu şekilde ücret ödenmesini kararlaştırmış işyerleri için geçerli bir uygulamadır. Yüzde usulü ile toplanan paraların ne şekilde dağılacağı ise bahse konu Kanun hükmüne dayalı olarak çıkarılmış olan yönetmelikle düzenlenmiştir. Bu çalışmada, yüzde usulü ile ücret karşılığında çalışmanın ne olduğu, yüzde usulü ile toplanan paraların ne şekilde dağılacağı, yüzde usulü ücret uygulamasının olduğu işyerlerinde işverenlerin sorumluluklarının ve çalışanların haklarının neler olduğu konularına değinilmektedir. II- YÜZDE USULÜ ÜCRET İLE ÇALIŞMA Otel, lokanta, eğlence yerleri gibi işyerlerinde hesap pusulalarına belirli bir yüzde olarak eklenerek müşterilerden alınan paraların işveren tarafından işyerinde çalışan tüm işçilere belirli oranlarda ödenmesi şeklinde uygulanan ücret sistemine yüzde usulü ücret denilmektedir.(süzek, 2008, 310) Yüzde usulü ücret ile çoğu kez karıştırılan bahşiş birbirinden farklı kavramlardır. Bahşiş, işveren tarafından değil, doğrudan üçüncü bir kişi konumundaki müşteri tarafından, sunulan hizmetten memnun kalınması nedeniyle, işçiye verilen bir miktar paradır. (Mollamahmutoğlu, 2008, 468) Bilindiği üzere, iş sözleşmesinin tarafları, asgari ücretin altında kalmamak kaydıyla sözleşme özgürlüğü çerçevesinde ücretin miktarını serbestçe * Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişi. 185

2 kararlaştırabilirler. Bu nedenle, yüzde usulü uygulanan işyerlerinde asgari ücretin altında kalmamak için bir de garanti ücret denilen taban ücreti tespit edilmesi gerekmektedir. Garanti ücreti, yüzde usulü ücretin tatmin edici seviyeye ulaşmadığı hallerde devreye giren bir ücrettir. Yüzde usulü ücretin, garanti ücretin üzerinde olması halinde garanti ücret uygulanması söze konu olmamaktadır. (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, Esas: 1985/76, Karar: 1985/1001, Tarih: ) III- YÜZDE USULÜ İLE TOPLANAN PARALARIN DAĞITILMASI VE BUNUN BELGELENDİRİLMESİ Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde, müşterilerden alınan paraların işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödenmesi gerekmektedir. Bu paraların sadece belirli işçilere ödenmesi ya da işveren tarafından alınması gibi bir durum söz konusu olamaz. (Çelik, 2008, 142) Yüzdelerin dağıtımında, işyerindeki tüm servislerden elde edilen yüzdelerin toplamı ile işçilerin fiilen yaptıkları işler esas alınmaktadır. İşyerinde çalışan her işçi, toplanan yüzdelerden, fiilen çalıştığı gün sayısına ve elde ettiği puana göre yararlanmaktadır. Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmelik ekindeki cetvelde işçilerin yaptıkları işler gruplara ayrılmış ve bu gruplar 10 ile 30 arasında değişen aralıklarda alt sınır ve üst sınır belirlenerek puanlandırılmıştır. İşçinin yaptığı işler, puan cetvelinde birden çok gruba giriyorsa, sadece puanı yüksek olan iş esas alınmaktadır. İşverenler, yüzdelerden toplanan paraların dağıtılacağı işleri, unvanları, puanları ve oranlarını gösteren çizelgeyi işyerinde işçilerin kolayca görebilecekleri bir yerde ilan etmek zorundadır. Buna göre işçilerin yüzdelerden alacağı paranın hesaplanmasında, işyerinde o dönemin içinde toplanan yüzdelerin toplam puan adedine bölünmesi suretiyle bir puana düşen miktarın bulunması ve bunun o işçiye ait puan sayısıyla çarpılması gerekmektedir. (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, Esas: 1985/10410, Karar: 1986/71, Tarih: ) İşçiler, dahil oldukları grubun alt sınırındaki puanla işe başlamaktadır. Bu cetvelde yer almayan işler ve unvanlar için, işçiye cetveldeki benzeri işlerden en yakın olanının puanı verilmektedir. İşyerinde aynı grupta geçen başarılı her üç yıllık hizmet için, bir puan eklenmektedir. İşyerine yeni alınan işçilerin, meslekte geçirdikleri başarılı hizmet yıllarını belgelendirmeleri durumunda, bu hizmetleri de, aynı esaslara göre değerlendirilmektedir. 186

3 Ancak, bu şekilde bulunacak puanlar, o grubun üst sınırını geçememektedir. Bir üst gruba atanan işçi, eski grubundaki üst sınır puanına erişmiş ise, yeni grubun alt sınır puanının bir puan fazlasını almaktadır. Değerlendirilen hizmet sürelerine ilişkin belgeler işyeri kayıtları arasında saklanmak zorundadır. Hizmet süreleri ile başarı durumları, işyerlerinde oluşturulacak değerlendirme kurulu tarafından tespit edilmektedir. Değerlendirme Kurulu; işveren veya temsilcisinin başkanlığında, sendika temsilcisi ve işveren vekili sıfatını taşımayan en kıdemli birim amirinden oluşmaktadır. İşyerinde uygulanan toplu iş sözleşmesi yoksa işçiler tarafından yukarıda belirtildiği şekilde seçilen işçi temsilcisi kurula katılmaktadır. Temsilcinin herhangi bir nedenle iş sözleşmesinin sona ermesi halinde, aynı usulle yenisinin seçilmesi gerekmektedir. Temsilci seçimine ilişkin belgelerin de işyeri kayıtları arasında saklanması gerekmektedir. Servislerde çalışan işçilerin, puan cetveline göre yaptıkları işin karşılığı olan puanlarının tamamı dikkate alınmaktadır. Ancak, servis dışında çalışan işçiler için, işveren tarafından verilen günlük, haftalık veya aylık ücretlerine ilave olarak, yaptıkları işin karşılığında, puan cetvelinde gösterilen puanların yüzde 25 i dikkate alınmaktadır. Bununla birlikte, işyerlerinde, bölümlerin birinci derecedeki sorumlu müdürleri ile müdür yardımcıları ve bunların üzerlerindeki görevlilerine de, işveren tarafından verilen günlük, haftalık veya aylık ücretlerine ilave olarak, puan cetvelinde en üst sırada yer alan grup için tespit edilecek puanın yüzde 5 i verilmelidir. Düğün, çay, balo, ziyafet ve toplantı gibi ilave işlerden, servis karşılığı yüzde alındığı takdirde, bu işler için geçici olarak alınan işçilerin ücretleri, puan cetvelinde yer alan, yapılan iş ve görev unvanları dikkate alınarak hesaplanır. Ancak, bu tutar çalışılan süreye denk gelen asgari ücretin altında olamaz. İşveren veya işveren vekili müşterilerden alınan paraların, kendisi tarafından alındığında eksiksiz olarak işçilere dağıtıldığını belgelemekle yükümlüdür. Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde, işveren, her hesap pusulasının genel toplamını gösteren belgeyi, toplu iş sözleşmesinin uygulandığı işyerlerinde sendika temsilcisine, İşyerinde uygulanan toplu iş sözleşmesi yoksa, tüm işçilerin katılımıyla, işçilerin kendi aralarında, gizli oy açık sayımla seçecekleri işçi temsilcisine vermekle yükümlüdür. Bu belgenin şekil ve uygulama usulleri, iş sözleşmelerinde veya toplu iş sözleşmelerinde gösterilir. Bu belgeler ve belgelerin esas alındığı kayıtlar, beş yıl süreyle saklanmak zorundadır. 187

4 IV- YÜZDE USULÜ İLE ÇALIŞANLARA FAZLA ÇALIŞMA DURUMUNDA ÖDENMESİ GEREKEN ÜCRET Fazla çalışma; ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle yapılan ve 4857 sayılı İş Kanunu nda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. Bunun yanında, aynı Kanunun 63 üncü maddesine dayalı olarak çıkarılan İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği nin 4 üncü maddesinde; günlük çalışma süresinin her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamayacağı ve bir işçinin bu sınırları aşan sürelerle çalıştırılması halinde 4857 sayılı İş Kanununun 41, 42 ve 43 üncü maddesi hükümlerinin uygulanacağı belirtilerek, günlük onbir saati aşan çalışmaların da fazla çalışma olarak kabul edileceği hüküm altına alınmıştır. Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmeliğin 5 inci maddesinde; Fazla çalışma yapan ve fazla sürelerle çalışan işçilerin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma saatlerine ait puanları, normal çalışma puanlarına eklenir. Yüzdelerden ödenen fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark, işveren tarafından ödenir hükmü yer almaktadır. Yüzdelerden ödenen fazla saatlerde, çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark ödenmektedir. Çünkü yüzde usulü ödenen ücret içinde fazla çalışmaların zamsız tutarı ödenmiş olmaktadır. Yüzde usulü ücret ödemesinin öngörüldüğü çalışma biçiminde fazla çalışmalar, saat ücretinin %150 zamlı miktarına göre değil, sadece %50 zam nispetine göre hesaplanmalıdır. (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, Esas: 2008/26831, Karar: 2010/7253, Tarih: Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, Esas: 2010/38521, Karar: 2013/1761, Tarih: ) V- YÜZDE USULÜ İLE ÇALIŞANLARA TATİL VE YILLIK İZİN GÜNLERİNDE ÖDENMESİ GEREKEN ÜCRET 4857 sayılı İş Kanunu nun 46, 47 ve 57 nci maddeleri uyarınca hafta tatili, genel tatil ve yıllık izin günü ücretlerinin yüzde usulü ile çalışan işçiye işveren tarafından ödenmesi gerekmektedir sayılı Kanun un 49 uncu maddesine göre; yüzde usulü ile çalışan işçilerin tatil günü ücreti, ödeme döneminde kazandığı ücretin aynı süre içinde çalıştığı günlere bölünmesi suretiyle hesaplanır. Aynı Kanunun 57 nci maddesi uyarınca yıllık izin durumunda verilecek ücret ise; verilecek 188

5 ücret, son bir yıllık süre içinde kazandığı ücretin fiili olarak çalıştığı günlere bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama üzerinden hesaplanır. Servis dışında çalışan işçilerin hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil ücretleri ile yıllık izin ücretleri karşılığı olarak işveren tarafından ödenecek paraların hesabında, bu işçilere yüzdelerden düşen paylar da dikkate alınmalıdır. Yukarıda da bahsedildiği üzere, yüzde usulü ücret ödemesinin öngörüldüğü çalışma biçiminde fazla çalışmalar, saat ücretinin % 150 zamlı miktarına göre değil, sadece % 50 zam nispetine göre hesaplanmalıdır. Hafta tatili ücreti yönünden de aynı yöntem esas alınmalı ve yüzde usulü ücret ödemesinin öngörüldüğü çalışma biçiminde sadece % 50 zam kısmı için hesaplamaya gidilmelidir. (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, Esas : 2008/12946, Karar : 2009/8940, Tarih : ) 4857 sayılı İş Kanunu nun 45 inci maddesi uyarınca, toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmelerine yüzde usulü ile çalışan işçilere tanınan hafta tatili, genel tatil ve yıllık izinle ilgili bahse konu haklara aykırı hükümler konulamaz. Aksi halde, sözleşmenin tamamı geçersiz sayılmamakta, aykırı sözleşme hükümleri yerine 4857 sayılı Kanun da yer alan düzenlemeler geçerli olmaktadır. (Günay, 2009, 2120) VI- YÜZDE USULÜ İLE ÇALIŞANLARA ÖDENMESİ GEREKEN KIDEM TAZMİNATI Kıdem tazminatının hesaplanması, son ücret üzerinden yapılmaktadır. Yüzde usulü gibi ücretin sabit olmadığı hallerde son bir yıllık süre içinde ödenen ücretin o süre içinde çalışılan günlere bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama ücret bu tazminatın hesabına esas tutulmaktadır. Ancak, son bir yıl içinde işçi ücretine zam yapıldığı takdirde, tazminata esas ücret, işçinin işten ayrılma tarihi ile zammın yapıldığı tarih arasında alınan ücretin aynı süre içinde çalışılan günlere bölünmesi suretiyle hesaplanmaktadır. VII- SONUÇ Yüzde usulü ücret uygulaması işyerleri için zorunlu bir uygulama değildir. Ancak, bu yöntemin benimsenmiş olduğu işyerlerinde, işverenlerin yüzdelerden toplanan paraların dağıtılacağı işleri, unvanları, puanları ve oranlarını gösteren çizelgeyi işyerinde işçilerin kolayca görebilecekleri bir yerde ilan etmeleri ve bu ilanda belirtilen esaslar dahilinde toplanan paraları tüm işçilere dağıtması gerekmektedir. 189

6 Yüzde usulü ile çalışan işçilerin tatil günü ücreti, ödeme döneminde kazandığı ücretin aynı süre içinde çalıştığı günlere bölünmesi suretiyle hesaplanmalı ve işçilere ödenmelidir. Yıllık izin durumunda verilecek ücret ise; işçilerin son bir yıllık süre içinde kazandığı ücretin fiili olarak çalıştığı günlere bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama üzerinden hesaplanmalı ve ödenmelidir. Servis dışında çalışan işçilerin hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil ücretleri ile yıllık izin ücretleri karşılığı olarak işveren tarafından ödenecek paraların hesabında, bu işçilere yüzdelerden düşen paylar da dikkate alınmalıdır. Yüzde usulü ücret ödemesinin öngörüldüğü çalışma biçiminde fazla çalışmalar, saat ücretinin % 150 zamlı miktarına göre değil, sadece % 50 zam nispetine göre hesaplanmalıdır. Hafta tatili ücreti yönünden de aynı yöntem esas alınmalı ve yüzde usulü ücret ödemesinin öngörüldüğü çalışma biçiminde sadece % 50 zam kısmı için hesaplamaya gidilmelidir. Yüzde usulü ile çalışan işçilerin de kıdem tazminatı hakkı bulunmaktadır. Ancak, son bir yıllık süre içinde ödenen ücretin o süre içinde çalışılan günlere bölünmesi suretiyle bulunacak ortalama ücret bu tazminatın hesabına esas tutulmaktadır. Bununla birlikte, son bir yıl içinde işçi ücretine zam yapıldığı takdirde, tazminata esas ücret, işçinin işten ayrılma tarihi ile zammın yapıldığı tarih arasında alınan ücretin aynı süre içinde çalışılan günlere bölünmesi suretiyle hesaplanmalıdır. KAYNAKÇA Çelik, N. (2008). İş Hukuku Dersleri. İstanbul : Beta Yayınevi. Günay, C., İ. (2009). İş Kanunu Şerhi. Ankara : Yetkin Yayınları. Mollamahmutoğlu, H. (2008). İş Hukuku. Ankara : Turhan Kitabevi. Süzek, S. (2008). İş Hukuku : (Genel Esaslar-Bireysel İş Hukuku). İstanbul : Beta Yayınevi. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi ( ). Esas: 1985/76, Karar: 1985/1001. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi ( ). 1985/10410, Karar: 1986/71. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi. ( ). Esas: 2008/26831, Karar: 2010/7253. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi. ( ). 2010/38521, Karar: 2013/