S O S Y A L T A R İ H

Transkript

1 S O S Y A L TA R İ H U L U S L A R A R A S ı S O S Y A L T A R İ H E N S T I T Ü S Ü T Ü R K İ Y E B Ö L Ü M Ü { 1 }

2 Merhaba Yeni bin yılın ilk yılında yeni bir bülten ile kars ınıza çıkıyoruz. Daha önceleri İzler bas lığı altında İngilizce bir bülten çıkarıyorduk. İzler, kus kusuz çok önemli is lev gördü. Ancak, amaç grubumuzun hemen hemen tümüyle Türkçe bilenlerden olus tuğunu gözönünde tutarak Türkçe bir bülten çıkarmayı daha uygun gördük. Genel tarihden farklı olan yanımızı öne çıkarabilmek amacıyla bas lığımızı Sosyal Tarih olarak seçtik. Aslında bir bülten için oldukça iddialı bir bas lık olduğunun farkındayız. Ancak sosyal tarih kavramının daha genis çevrelerce tanınabilmesi için böylesine bir vurgu en azından bugün için yanlıs değil diye düs ünüyoruz. Bülteni yılda en az bir kez çıkarmayı düs ünüyoruz. Ancak gereksinim durumunda bu süre kısalabilir. Bu bültende geçtiğimiz yıl içerisinde Türkiye ile ilgili topladığımız materyal ve etkinliklerimizle ilgili bilgiler bulacaksınız. Ayrıca Enstitü yü veya diğer koleksiyonlarını da kimi yönleriyle tanıtmaya çalıs acağız. S O S Y A L T A R I H : U L U S L A R A R A S S O S Y A L T A R I H E N S T I T Ü S Ü ( U S T E ) B Ü L T E N I S A Y ı 1 E Y L Ü L Z Ü L F I K A R Ö Z D O ğ A N E - M A I L : Z O I I S G. N L C R U Q U I U S W E G A T A M S T E R D A M H O L L A N D A T E L : F A X : U R L H T T P : / / W W W. I I S G. N L { 2 }

3 U S T E N İ N T A R İ H İ Uluslararası Sosyal Tarih Enstitüsü (USTE) 1935 yılında bir grup sosyal demokrat aydın tarafından kuruldu. Amaç, muhalif grupların yazılı ve görsel materyalını toplamaktı. U S T E ' N İ N 6 5. K U R U L U ş Y I L I N E D E N İ Y L E TÜ R K İ Y E B Ö L Ü M Ü ' N Ü N Ç I K A R D I ğ I K A R T. Enstitü nün kurulus yıllarında Avrupa nın içinde bulunduğu kos ullar gözönünde tutulursa öne konan amacın ve bu doğrultuda yapılanların değeri daha iyi anlas ılabilir. Nazi askerlerinin çizmelerinin bütün Avrupa bas kentlerinin sokaklarında iz bıraktığı, meydanlarda kitapların yakıldığı, muhalif insanların sorgusuz sualsiz toplandığı, fas izmin Avrupa ya bir karabasan gibi çöktüğü karanlık, umutsuz ve yıkıcı bir dönem... İnsanlığın yazılı mirasının fas istlerin elinden kurtarılması için birilerinin elini çabuk tutması gerekiyordu ve bu insiyatif Amsterdam da bir grup aydının USTE yi kurmasıyla geldi. İlkönce Alman Sosyal Demokrat Partisi nin ars iviyle birlikte Marx ve Engels in elyazmaları Nazilerin elinden kurtarıldı. Ve gerisi bir film s eridi gibi geldi... Enstitü personeli Annie Adama van Scheltema nın Avusturya dan kaçırdığı Bakunin ars ivi olayı bilenler için tam anlamıyla gerilimli bir filmden pek farklı değil. Yine, Franco İspanya yı ele geçirmeden bir kaç hafta önce fas izme kars ı direnen grupların ars ivlerinin önce Pirene dağlarına, daha sonra Amsterdam a tas ınması; 1936 yılında Paris teki büromuzdan Trotsky ars ivinin çalınmak istenmesi -ki Stalin in adamları tarafından örgütlendiği tahmin ediliyor; Hollanda nın is gal edilmesi sonucu ars ivlerin önce Londra ya daha sonra tekrar Amsterdam a geri getirilmesi; Nazilerin enstitüyü kapatmasından sonra kaçırdıkları materyalın yıllarca iz sürülerek toplanması; TKP ars ivinin bir kısmının güvenceye alınması ve TİP film ars ivinin imha edilmeden 12 Eylülcülerden kurtarılması; 1989 yılında Pekin deki öğrenci hareketinin bütün materyalının kısa bir süre sonra güvenli bir biçimde Amsterdam a ulas ması ve benzeri olaylar adeta bir zincirin halkaları gibidir. Toplanan her ars ivin buna benzer ama kendine özgü ilginç bir hikayesi vardır. Esasında USTE nin kendi tarihi geçen yüzyılın büyük bölümünün sosyal mücadeleler tarihinin bir aynası gibidir. USTE kurulus undan itibaren uzun yıllar Hollanda Sendikalar Federasyonu nun (FNV) kurduğu -önce banka daha sonra sigorta s irketi- De Centrale tarafından finanse edildi. Bu destek devam etmekle birlikte son yıllarda personel giderleri büyük ölçüde Hollanda Kraliyet Akademisi (KNAW) tarafından kars ılanıyor. Bunun dıs ında aras tırma projeleri temelinde çes itli kurumlar enstitünün çalıs malarına mali katkıda bulunuyorlar. Ayrıca son yıllarda s imdiye dek bas vurulmayan bir yöntem yas ama geçirilmeye çalıs ıyor: Olanakları olan kurulus ların ars ivlerinin masraflarına katılmaları talep ediliyor. Bağımsız bir vakıf statüsünde olan Enstitü, Amsterdam Üniversitesi nden, Hollanda Kraliyet Akademisi nden ve De Centrale sigorta s irketinden temsilcilerin de yeraldığı bir mütevelli heyeti tarafından yönetilmektedir. USTE, 65 yıl içerisinde dünyanın her tarafından 2300 muhalif kis i ve kurulus un ars ivini koruma altına aldı ve incelemeye açtı. Raf uzunluğu yaklas ık on kilometre olan ars ivlerin dıs ında bir milyonu { 3 }

4 ' M Ü D A F A A - İ M İ L L İ Y E ' D E R G İ S İ O S M A N L I C A, A L M A N C A V E F R A N S I Z C A O L M A K Ü Z E R E Ü Ç D I L D E Y AY I N L A N D I. as kın kitap, doksan bin dergi ve gazetenin koleksiyonları toplandı. USTE deki bütün yazılı materyalın (ars iv, dökümantasyon, kitap, dergi ve gazete) toplam raf uzunluğu ise kırk kilometreyi as kındır. Bunlara her yıl bir kilometreden fazla materyal ekleniyor. Mikrofilmler, dijital koleksiyonlar, görsel ve is itsel bölümde yeralan fotoğraf, afıs, pankart, bant vb materyal bu rakamlara dahil değildir. USTE, topladığı materyalın kapsamı ve içeriği, genis çaplı aras tırma faaliyetleriyle s u anda sosyal tarih alanında dünyanın en büyük kurulus u olarak kabul ediliyor. 120 kis inin çalıs tığı enstitümüzün binasında aynı zamanda Hollanda Ekonomi Tarihi Vakfı (NEHA), Hollanda Basın Müzesi (Persmuseum), Hollanda Ars ivciler Birliği (Diva) çalıs malarını sürdürüyorlar yılının Ekim ayında USTE nin kurulus unun 65. yılını kutladık. Bu kutlamayla ilgili olarak Türkiye Bölümü bir kart çıkardı. Kartın ön kısmında Osmanlı Sosyalist Fırkası nın yayın organlarından İs tirak in koleksiyonumuzda bulunan bir sayısının kapağı yeralıyordu. T Ü R K İ Y E B Ö L Ü M Ü N Ü N K U R U L U ẟ U USTE nin Türkiye Bölümü oldukça geç bir tarihte, 1987 yılında kuruldu. Ancak bu kısa süre içerisinde önemli adımlar atıldı. Birçok değerli ars ivin yanında oniki binden fazla kitap, ikibin dergi ve gazetenin koleksiyonu incelemeye açıldı. Çok az bir kadroyla çalıs ıldığı gözönünde tutulursa elde edilen bas arının değeri daha iyi görülebilir. Satın alınanlar ve bağıs lananlarla birlikte yılda yaklas ık 800 yeni kitap raflarımızı dolduruyor. Bu kitapların büyük çoğunluğunu Türkiye den gelenler olus turuyor. Ancak uluslararası yayınları da oldukça titiz bir biçimde izliyor ve alıyoruz yılının bas ında kataloglanmıs kitap sayısı idi. Önümüzdeki yıl bunun onüç bin civarında olacağını umuyoruz. Kitap koleksiyonumuzun en büyük özelliği gerek Türkiye de gerekse Türkiye dıs ında alanımızla ilgili olarak çıkan bütün kitapların toplanmasıdır. Ancak bu koleksiyonun es siz olduğunu göstermez. Aynı kitapları bu denli toplu olmasa da s u veya bu biçimde bas ka yerlerde de bulmak olanaklıdır. Fakat süreli yayınlar koleksiyonumuz gerek kapsamı gerekse içeriği itibariyle es siz olmak özelliğini tas ıyor. Koleksiyonlarımızı inceleyenlerin de genel izlenimi bu s ekilde. Süreli yayınlar koleksiyonumuzda geçen yüzyılın bas ından bugüne dek { 4 }

5 Türkiye ile ilgili çıkan dergi ve gazetelerden iki bin tanesi -tam veya az noksanlı olarak- bir araya getirildi. Bunların arasında Osmanlı Sosyalist Fırkası nın yayın organları olan İs tirak ve Bes eriyet en eskileri olus turuyor. Öte yandan Kemal Sülker koleksiyonunda yeralan, 1950 li ve 60 lı yıllara ait sendika dergileri Türkiye is çi sınıfı hareketi tarihi açısından özel bir önem tas iyor lı yılların sol dergileri Orhan Silier koleksiyonunda güçlü bir biçimde temsil ediliyor li ve 80 li yıllar özellikle Sovyetik grupların yayınları açısından oldukça zengin. Aynı s eyi diğer radikal sol gruplar için söylemek henüz erken. Yine geçen yüzyılın ilk çeyreğinde yayınlanan yayınlar istediğimiz ölçüde koleksiyonlarımızda temsil edilmiyorlar. Bu yıllardaki bos lukları doldurmak için özel bir çaba gösteriyoruz. Bu amaçla geçtiğimiz yıl satın aldığımız oniki dergi koleksiyonu bu doğrultuda atılmıs bir adım niteliği tas ıyor. E S K İ D E R G İ L E R K O L E K S İ Y O N U 2000 yılında koleksiyonumuza katılan eski dergiler s unlar: As iyan - Edebi, ilmi, siyasi, içtimai, fenni, ahlaki mecmua. Haftalık. İstanbul Müessisi: İbn Sırrı Mustafa Namık. Sayı 1 (28 Ağustos 1324) - sayı 26 (19 s ubat 1325) ( ). Tam yayın. Aydede - Bitaraf, siyasi hos sohbet gazete. Pazartesi ve Pers embeleri nes rolunur. Sahibi ve sermuharriri: Refik Halid (Karay). İstanbul. Birinci seri: Sayı 1 (2 Kânunsani 1338) - 90 (9 Tes rinisani 1338) İkinci seri: Sayı 1 (8 Mayıs 1948) - sayı 125 (1 Ekim 1949). Tam yayın. Bir kısmı fotokopi. Azerbaycan Yurt Bilgisi - Köprülüzade M. Fuat, A. Zeki Velidî, Hacızade Mirza, Ağaoğlu Ahmet beylerin is tirakiyle ayda bir nes rolunur. Müdür: Caferoğlu Ahmet. İstanbul. Sayı 1 (2 Kânun 1932) - sayı 37 (s ubat 1954). Gençlik - Her ayın onbes inde çıkar. İlmi, edebi aylık mecmuadır. Müdürü: Cemal. İstanbul. Sayı 1 (Nisan 1928) - sayı 2 (Mayıs 1928). Kadın - s imdilik haftada bir nes rolunur. Sahibi: Enis Avni (Akagündüz). Selanik. Sayı 1 (13 I. Tes rin1324) - sayı 30 (25 Mayıs 1325). Kadro - Aylık fikir mecmuası. Sahibi: Yakub Kadri Karaosmanoğlu. Sayı 1 (Kasım 1932) - sayı 36 (Kasım 1936). Tam yayın. Kırkanbar - Maarif, edebiyat, teracim-i ahval, letaifden bahseder. Süresi belirsiz. İstanbul. Sahibi: Mehmed Cevdet. Muharriri: Ahmed Midhat. Sayı 1 (1290) - sayı 34 (1294) ( ). Tam yayın. Mahasin - Hanımlara mahsus musavver gazete. Aylık. İstanbul. Sahib-i imtiyaz ve müdürü: Mehmed Rauf. Sayı 1 (Eylül 1324) - sayı 12 (Tes rinsani 1325) ( ). Bazıları fotokopi tam yayın. Malum Pas a - Halk için haftalık mizah gazetesi. Sahibi: Orhan Erkip. İstanbul. Sayı 1 (8 Eylül 1947) - sayı 6 (11 Ekim 1947). İki sayısı fotokopi. Müdafaa-i Milliye - Askeri, fenni, Osmanlı gazetesidir. Sermuharriri: Mehmed Zeki. 15 günlük. İstanbul. Sayı 49 (1913) - sayı 72 (1914). Çok özel bir koleksiyon. Ancak bazı sayıları birkaç kütüphanede bulunabilir. Orhun - Aylık Türkçü mecmua. Sahib ve müdürü: H. Nihal (Atsız). Sayı 1 (İkinci Tes rin 1933) - sayı 9 (Temmuz 1934). Tam yayın. Türklük - Milliyetçi kültür mecmuası. Sahibi ve müdürü: Hüseyin Sadettin Arel. Bas muharriri: İsmail Hami Danis mend. İstanbul. Sayı 1 (Nisan sayı 15 (Kasım 1940). Y E N İ D E R G İ L E R Geçtiğimiz yıl tüm sayıları toplanan periyodiklerin sayısı bes i günlük gazete olmak kaydıyla 242 idi. Bir önceki yıl ise 274 e ulas mıs tı. Bu süreli yayınlar radikal-sol gruplara, etnik hareketlere (Kürtler, Süryaniler, Asuriler, Çerkezler, Gürcüler vb.), sendikalara, yeni sosyal akımlara (çevre, barıs, insan hakları, kadın, gençlik vb), radikal islami gruplara, Alevilere, Avrupa daki göçmenlere ait. Topladığımız dergiler arasında sendikaların yayın organları oran olarak büyük yer tutuyor. İkinci sırada radikal sol gruplara ait yayınlar geliyor. Üçüncü sırayı Kürtlerin yayınları alıyor. Daha sonra ise göçmen hareketinin yayınları geliyor. Geçen yıl radikal islami yayınları da profilimize aldık. Ancak tam bir bas arı sağlandığını söylememiz olanaklı değil. Çünkü çok genis bir alanı kapsayan ve uzun bir geçmis i olan bir olgu. Ayrıca bu alanda faaliyet gösteren birçok uluslararası kurulus var. Bu nedenlerle radikal islami çerçeveyi daraltarak illegal islami gruplara indirgedik. Türkiye de bilinen yirmi illegal islami örgütlenme var ve bunların yayınlarının sistematik olarak toplandığını ve aras tırmaya açıldığını söylememiz olanaklı değil. Bu konuda akademisyenlerden birçok bas vuru aldık. Bu nedenle Enstitü müz bu bos luğu doldurmak için çaba sarfediyor. Kus kusuz bu, kaybolmak tehlikesi tas ıyan materyalın korunma altına alınması ve aras tırmaya açılması biçiminde özetleyeceğimiz genel kurulus { 5 }

6 D R. H İ K M E T K I V I L C I M L I K O L E K S İ Y O - N U N D A N. amacımıza da oldukça uygun düs üyor. Bu denli genis çaplı koleksiyon olus turan kurumların en büyük sorunu koleksiyonun tamlığıdır. Son iki yılda bu doğrultuda önemli adımlar attık yılında toplu olarak alınan 135 derginin, geçtiğimiz yıl ise 100 derginin tam veya tama yakın koleksiyonu ile birlikte hem bazı dergilerin eksikleri tamamlandı hem de yeni bas lıklar kazanıldı. Ayrıca enstitümüzün olus turduğu süreli yayınlar koleksiyonunun kapsamıyla tanıs anlar bu durumda kendilerinde bulunan küçük çaplı koleksiyonları enstitüye devretmeyi tercih ediyorlar. Böylelikle ellerindeki materyal birçok kis i tarafından değerlendirilmis, aynı zamanda uzun ömürlü olarak korunmus oluyor. Y E R E L Y A Y I N L A R Topladığımız dergi sayısı her yıl giderek artıyor. Çünkü, önümüzdeki yıldan itibaren yerel düzeyde yayınlara da uzanmayı planlıyoruz. Böylesine bir karar almamızın nedeni yerel yayınların bulunması en güç ancak aras tırmacılar için oldukça yararlı bir kaynak olmasından ileri geliyor. Yerel yayınlar genellikle ömürleri kısa ve ilgili bölgenin dıs ında kimseni bilmediği yayınlardır. Öte yandan yerel olaylarla veya hareketlerle ilgili bas ka yerde bulunamıyacak bilgiler içerdiğini de teslim etmek gerekir. İlk hedefimiz etnik yapısı itibariyle Güney-Doğu Anadolu bölgesi. Zamanla diğer bölgeleri de toplama alanımıza katmayı düs ünüyoruz. Bu tür çalıs maların gönüllüler olmadan yürümeyeceğini deneylerimizden biliyoruz. Geçmis te toplumsal mücadelede aktif olarak rol almıs veya hâlâ aktif olan, sosyal tarihe meraklı, sosyal tarihle ilgili koleksiyon olus turmayı seven dostlar enstitümüzün çalıs malarına gönüllülük temelinde çok yardım ediyorlar. Umarız sayıları giderek artar. U S T E N İ N D O S T L A R I Türkiye de ve dünyanın her tarafında bize yardım eden dostlardan söz açılmıs ken Hollanda daki USTE nin Dostları (Vrienden van het IISG) klübünden bahsetmemek olanaklı değil. İki yıl önce iki meslekdas ımızın insiyatifiyle USTE nin Dostları adında bir olus uma gidildi. Daha önce enstitüde çalıs mıs olan veya enstitünün çalıs malarını yakından izleyenlerin davet edildiği ilk toplantıda USTE nin Dostları adı altinda bir klüp kuruldu. Bu klübe mensup olanlar yılda iki kez (Haziran ve Aralık aylarında) biraraya geliyorlar ve kendi olanaklarıyla enstitünün çalıs malarını nasıl { 6 }

7 destekleyebileceklerini tartıs ıyorlar. Geçen yılın Aralık ayında düzenledikleri son toplantıda enstitüye yaptıkları mali katkı fonundan Türkiye ile ilgili eski dergilerin satın alınmasını kararlas tırdılar. Böylelikle İstanbul dan aldığımız oniki eski derginin koleksiyonunu USTE nin Dostları finanse etmis oldular. Kendilerine sonsuz tes ekkürlerimizi sunuyoruz. Haziran ayında yaptıkları ilk toplantı sırasında açtığımız sergiyle kendi katkılarıyla alınan dergileri görmek s ansını elde ettiler. USTE nin Dostları klübüne üye olmak isteyenler kos ullar hakkında Enstitü müz çalıs anlarından Mieke Ijzermans a veya Jan Lucassen a bas vurabilirler. I N T E R N A T I O N A L S O C I E T Y K U R D I S T A N - I S K K O L E K S I Y O N U ISK, altmıs lı yıllarda Kürtlerle ilgili olarak çalıs malar yapmıs bir Hollanda kurulus u. Kurucusu Silvio van Rooy bu amaçla bir çok kez Kürt bölgelerini ziyaret etmis, Kürt liderlerle konus mus, belge ve bilgi toplamıs, Avrupa da ise Kürtleri tanıtım faaliyetlerinde bulunmus. Bu kurulus un görsel ve is itsel malzemesi Amsterdam Üniversitesi tarafından enstitümüze devredildi. ISK koleksiyonunda Kürdistan Demokrat Partisi nin (KDP) liderleri, aktivistleri ve yöre ile ilgili fotoğraflar ve dialar mevcut. Ayrıca, Kurdistan Student Society in Europa adlı kurulus un 1966 yılında Londra da düzenlediği bir toplantının fotoğrafları var. Bunlar arasında Kürdolog V. F. Minorski nin 1915 yılında Petrograd da çekilmis fotoğraflarının negatifleri ile A. Roosvelt in Mahabad Kürt Cumhuriyeti nde çekilmis fotoğrafları bulunuyor. ISK koleksiyonunda ayrıca KDP lideri Molla Mustafa Barzani, Bedirxan Aga, bir çok Kürt lideri, aktivisti ve tarihçi İsmet Şerif Vanlı ile yapılmıs röportajların ses bantları var. Koleksiyonun tam ve kesin envanteri henüz çıkarılamadı. İncelenmesi izine bağlı değil. K I R M I Z I G Ü L B U Z İ Ç İ N D E - K A Y P A K K A Y A B E L G E S E L İ İbrahim Kaypakkaya, Türkiye sol hareketinin sembol isimlerinden birisidir Mayıs 1973 tarihinde Diyarbakır da üç aylık bir is kence sonucu öldürüldüğünde, is kenceciler dahil hiç kimse O nun ser verip sır vermeyen bir lider olarak sembolles eceğini bilemezdi. Kaypakkaya, maoist hareketin Türkiye deki kuramcılarından birisi ve TKP- ML hareketinin kurucusu olarak tarihte yerini aldı. Film proğram yapımcısı Emrah Cılasun 1994 yılında belgesel çalıs malarına bas ladı. Tanıklarla konus mak için sadece Türkiye de değil Avrupa nın birçok ülkesinde çekimler yaptı. Kaypakkaya yı özel ve politik yanı ile tanıyan herkesle görüs tü ve 1999 da, Kaypakkaya nın 50. yas gününde belgeseli ilk kez gösterime sundu. Belgesel, Kaypakkaya üzerine sadece toplu görsel bir yapıt değil aynı zamanda ilk leri de var: Ars iv çalıs maları esnasında, bugüne kadar hiçbir yerde yayınlanmamıs olan, Kaypakkaya nın arkadas larının, 19 Mart 1973 de İstanbul- Şehremini deki çatıs malarının görüntüleri bulundu..belgeselde Kaypakkaya nın bugüne kadar bilinmeyen fotoğraflarına da yer verildi. Emrah Cılasun, yirmi saati as kın çekim kayıtlarının tümünü Enstitü müze bağıs ladı. Belgeselin tam ve kesin bir envanteri var ve görüntü alınması izine bağlı değil. T Ü R K İ Y E - T R A N S K A F K A S Y A İ L I ẟ K İ L E R İ USTE, Gürcistan Devlet Tarih Ars ivi nde bulunan Transkafkasya bölgesi, Türkiye ve İran daki toplumsal hareketlerle bağlantılı belgeleri mikro filmlere kaydetmek projesine geçtiğimiz yıl bas ladı. Üç as amalı olarak planladığımız projenin ilk as aması -ki yılları arasını kapsıyor- bitti. Mikrofilmleri enstitümüze ulas an koleksiyonun Türkiye ile ilgili kısmı 5144 sayfadan olus uyor ve dili hemen hemen tümüyle Rusça. Tam ve kesin envanteri İngilizce olarak mevcut dönemini kapsayan ikinci as amayı 2001 yılında gerçekles tirmeyi planlıyoruz. Bu bölümde elimize geçecek materyal ile Stalin tarafından toplama kamplarına sürülen ve yas amlarını orada yitiren Türkiyeli ve İranlı komünistler gerçeğinin perde arkasını bir nebze olsun aralayacağımızı umuyoruz. Projenin üçüncü as amasının bitmesinden sonra ars iv incelemeye açılacaktır. İ B R A H I M K A Y P A K K A Y A B E L G E S E L I N I N K A P A ğ ı. { 7 }

8 K E M A L S Ü L K E R K O L E K S İ Y O - N U N D A N. Orijinalleri Tiflis te Devlet Tarih Ars ivi nde bulunan belgeler Rus Çarlığı zamanında Transkafkasya bölgesindeki toplumsal hareketlerle bağlantılı olarak olus turulmaya bas lanmıs. Özel askeri belgeler daha sonra 1964 yılında Sovyetler Birliği Merkez Savas Ars ivi ne kaldırılmıs. USTE ye ulas an belgeler ise -genel olarak tanımlamak gerekirse- Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan ve Osmanlı Devletini kapsıyor. Koleksiyondan kimi bas lıklar s öyle:kafkasya-türkiye Komisyonu nun savas esirleri değis imi; Kafkasya gizli siyasi polis bölümünün belgeleri; Binbas ı Esadze nin ars ivi; Akaki Chkankeli nin ars ivi... H O L L A N D A T Ü R K İ Y E L İ İ ẟ Ç İ L E R B İ R L İ ğ İ ( H T İ B ) A R ẟ İ V İ HTİB, göçmen Türkiyelilerin hakları için sürdürdüğü mücadele, ırkçılığa ve ayırımcılığa kars ı etkin ve kararlı çıkıs ları nedeniyle gerek Türkler gerekse Hollandalılar tarafından iyi tanınan bir örgüt. Diğer özelliği ise hem Hollanda da hem de Avrupa da en eski göçmen örgütlerinden birisini olus turması. HTİB in ars ivi ilk kez 1992 yılında enstitümüzde incelemeye açıldı ve 2000 yılında tamamlanan bölümleri ile birlikte bu ars iv Hollanda daki göçmen Türkiyeli is çiler konusunda aras tırma yapmak isteyenler için vazgeçilmez bir kaynak olus turmaktadır. Bu ars ivle birlikte enstitümüze devredilen ve Hollanda daki ve Batı Avrupa daki yabancı düs manlığını konu alan bir dökümantasyon, konuyla ilgilenenler için toplu bir bas vuru kaynağı özelliği tas ımaktadır. Hollanda nın ve Batı Avrupa nın belli bas lı yayın organlarında konuyla ilgili çıkan haberlerin derlendiği bu koleksiyon Hollandalı bir dökümentalist tarafından düzenlendi. Gerek HTİB ars ivi gerekse sözkonusu dökümantasyonu incelemek izine bağlı değildir. İ O T N İ N, H T K B N İ N V E A L T E R N A T İ F İ N A R ẟ İ V L E R İ Türkler için Sözhakkı Organı (IOT), göçmen Türklerin sorunları üzerine Hollanda hükümeti nezdinde tavsiyelerde bulunmak amacıyla farklı eğilimlerden Türk örgütleri tarafından 1985 yılında danıs ma organı olarak kuruldu. Vakıf statüsünde olan bu organın ars ivini envanteriyle birlikte enstitümüzde incelemek olanaklı. Geçtiğimiz yıl tamamlanan bölümüyle birlikte IOT ars ivi, Hollanda hükümetinin yabancılar sorunundaki politikasının yıllar itibariyle evrimi ve göçmen Türk örgütlerinin gelis tirdikleri tutumlar açısından son derece zengin bir kaynağı olus turuyor yılında Anneler Günü, Hollanda daki Türk kadınları için tarihsel bir anlam tas ır. Çünkü 500 Türk kadını sadece Anneler Günü nü kutlamamıs aynı zamanda yeni bir örgütlenmenin çağrısını yapmıs tır. İs te Hollanda Türkiyeli Kadınlar Birliği (HTKB), bu çağrı üzerine kuruldu ve 21 yıl boyunca göçmen Türkiyeli kadınların istemleri doğrultusunda mücadele etti. Bu mücadelenin boyutları, Enstitü müzde bulunan HTKB ars ivinde incelenebilir. Tam ve kesin envanteri bulunan bu ars ivi incelemek izine bağlı değildir. Alternatif - Türk Gençlik Merkezi, 1980 li yılların ortasında değis ik eğilimli sol gençler tarafından kuruldu. Bugün Amsterdam daki Türk gençlerinin bulus ma merkezi konumunda olan Alternatif kurulus u ve gelis imi itibariyle ilginç bir gelis im seyri izledi. Henüz envanteri çıkarılmamakla birlikte düzenli olus u nedeniyle incelenebilir bir konumdadır. İncelenmesi izine bağlı değildir. { 8 }

9 K E M A L S Ü L K E R K O L E K S İ Y O - N U N D A N. M Ü C A D E L E M A R ẟ L A R I V E D İ R E N İ ẟ T Ü R K Ü L E R İ Anadolu toprağı toplumsal mücadeleler açısından bereketli bir topraktır. Tarih boyunca sayısız direnis lere tanık olmus tur. Bunlar türkülerle ve mars larla günümüze dek söylenegelmis lerdir. Kus kusuz mars lar ve türküler sosyal mücadelelerin ve dolayısıyla tarihin bir parçasını olus tururlar. Bu nedenle Enstitü müz diğerlerinin yanında sözkonusu is itsel materyalı da toplamaya özen göstermektedir. Geçen yıl direnis türkülerini ve mars ları içeren CD lerle Türkçe ve Kürtçe koleksiyonumuzu zenginles tirdik. Bu yöndeki çabalarımız artarak sürecektir. Amacımız Batı Avrupa da bu anlamda derli toplu bir koleksiyon olus turmaktır. G Ö R S E L M A T E R Y A L Yazılı materyalın dıs ında sosyal tarihe ıs ık tutabilecek görsel materyalın da önemi ˆ yadsınamaz. Bu anlamda fotoğraf, afis, tekstil vb materyalı da toplayıp koruma altına alıyoruz. Belki bugün için çok fazla bir s ey ifade etmeyen bu tür materyalın gelecek nesiller açısından büyük önem tas ıyacağı açıktır. Unutmamak gerekir ki biz bugün veya yarın için değil gelecek yüzyılları düs ünerek topluyoruz. Geçtiğimiz yıl Türkiye de birçok sendika konfederasyonu ve toplumsal örgüt açısından kongreler yılı oldu. Bu kongrelerde çalıs ma raporlarının dıs ında sadece bu etkinliklerle sınırlı video filmi, fotoğraf, afis, görevli önlüğü, kol bandı, çıkartma, rozet, kalem, çanta türünden görsel materyal da üretildi. Enstitümüz bu tür materyalın toplanmasında sözkonusu örgütlerle is birliği yaptı yılında değis ik örgütlerden topladığımız yüz civarındaki afis in dıs ında İzmir de yapılan 1 Mayıs (1979) gösterisiyle ilgili bize ulas an binden fazla fotoğrafın negatiflerini özellikle belirtmek istiyoruz. Görsel materyal da, özelliğine göre uygun ısı, ıs ın ve koruma kos ullarına sahip özgün depolarda saklanıyor. A R A ẟ T I R M A C I L A R I Ç I N K İ M İ P R A T İ K B İ L G İ L E R USTE nin 65 yıllık deneyimi, tarihle ilgili belgelerin toplanıp, korunması kadar onların aras tırmaya açılmasının da büyük önem tas ıdığını ortaya koyuyor. Kurulus unun ilk as amasında tehlike altında olan materyalın toplanmasına ve korunmasına ağırlık veren enstitü son yıllarda bunların aras tırmaya açılmasının yöntemlerini yetkinles tirmeye önem vermektedir. Kus kusuz bunu teknolojideki son gelis melerin ıs ığı altında düs ünmek gerekir. Bu anlamda internet büyük olanaklar sunmaktadır. Veriler de bunu kanıtlamaktadır. Enstitünün internetteki sayfasını bes yılda iki milyona yakın insan ziyaret etti. s u anda bu sayı yıl itibariyle civarındadır. Enstitümüzde bulunan 2300 { 9 }

10 yapılan sözles meye titizlikle uymaya özen gösteriyor.türkiye ile ilgili koleksiyonlar hakkında daha ayrıntılı bilgi için doğrudan Zülfikar Özdoğan a bas vurabilirsiniz: zoz@iisg.nl Türkiye koleksiyonlarını yılda yaklas ık elli aras tırmacı ziyaret ediyor. Bunların yarısı Türkiye kökenli, diğer yarısı ise değis ik ülkelere ait. Son yıllarda uzun süreli aras tırmacıların (bir veya bir yıldan fazla) sayısında gözle görülür bir artıs oldu. Genellikle doktora tezi hazırlamaya yönelik aras tırmacılar ars ivlerin, kitapların ve periyodiklerin birarada bulunması nedeniyle artan ölçüde Enstitü müzü tercih etmeye bas ladılar. Konuları da bir hayli farklı: Türkiye den göç, Kürtler, Aleviler, sosyal demokrasi, ulusal kurtulus savas ı, Türkiye İs çi Partisi, ordu ve sol hareket. A R ş İ V DEPOLARINDAN B İ R İ S İ N İ N E S K İ D U R U M U ars ive ait envanterin olduğu gibi internete yüklenmesi projesi giderek yol alıyor. Dijital ars ivleme alanında ise tartıs ma ve is birlikte yürüyor. Bir yandan alanımız itibariyle öncelik tas ıyan hareketlerin internet sayfalarını toplama çalıs maları sürüyor. Öte yandan dijital ars ivlemenin boyutları ve perspektifleri üzerine benzer kurulus larla fikir ve deneyim alıs veris leri de sürüyor. Ancak bu konuda henüz kimsenin çok açık ve net bir sonuca ulas madığını belirtelim. Ama bu pratik anlamda kimi adımlar atılmasını dıs lamıyor. Bir web sayfasının ortalama ömrünün 70 gün olduğu gözönünde tutulursa acele etmek için gereken kos ullar mevcut demektir. Enstitüde aras tırma yapmak isteyen aras tırmacılara ise gereken bütün kolaylıklar gösterilmektedir. Hollanda dıs ından gelen ve uzun süre kalacak olanlar için kalacak yer sorununu dıs ilis kilerden sorumlu meslekdas ımız Mieke Ijzermans uzun yılların deneyimiyle çözmeye çalıs ıyor: mij@iisg.nl Türkiye koleksiyonları büyük ölçüde incelenmeye açıktır. Ancak bazı koleksiyonlar için, örneğin TKP ars ivleri ve TİP film koleksiyonunda olduğu gibi, ilgili kis i ve kurumlardan izin almak gerekiyor. USTE, kendisine belirli kos ullarla ve belirli bir süre için bırakılmıs olan koleksiyonlarla ilgili olarak bırakan kis i ve kurulus larla Diğer bir ilginç gelis me ise, üniversite veya yüksek okul bitirme tezlerini hazırlamak için çok sayıda öğrencinin Türkiye koleksiyonlarını ziyaret etmeleriydi. 60 kis inin rahatlıkla çalıs abileceği okuma salonu tüm teknolojik donanıma sahip. Uzun süre ars ivler üzerinde çalıs acak aras tırmacılara eğer bos ise özel çalıs ma odaları tahsis ediliyor. Okuma salonunda çalıs an bayan arkadas larımız Willeke Tijssen, Ella Molenaar, Tineke Faber ve Monique van der Pal bilgi ve deneyimleriyle aras tırmacılara yol gösteriyorlar. İstenen materyal yarım saat içerisinde okuma salonuna indiriliyor. Enstitüde inceleme yapmak herhangi bir ücrete tabi değil. Eğer sınırlama yoksa kopya almak da olanaklı. Bu durumda kopyalama masrafı benzer kurumlarda olduğu gibi talep ediliyor. USTE, hafta arası saatleri arasında ziyaretçiler için açık. Ars iv dıs ındaki bazı materyal hafta sonu için bazı { 10 }

11 kos ullarla aras tırmacılara verilebilir. Belirli aralıklarla açılan kantinde hafif yiyecekler ve içecekler bulunur. Otomatik makinalardan kahve, çay veya soğuk içecekler her zaman alınabilir. Enstitüde, kantinin küçük bir bölümü dıs ında sigara içmek yasaktır. Amsterdam ın doğusunda bulunan USTE binasına otobüs veya tramvay gibi genel ulas ım araçlarıyla rahatlıkla ulas mak olanaklı. Ancak bisiklet kus kusuz en çok tercih edilen ulas ım aracı olmak özelliğini koruyor. E N V A N T E R L E R İ N T E R N E T T E USTE de bulunan ars ivlerin envanterlerinin tam olarak internete yüklenmesi için bir süredir çalıs malar yürütülüyordu. Bu çalıs malar en nihayet geçtiğimiz günlerde meyvelerini verdi. Birçok ars ivin envanterini -ki aralarında Türkiye ile ilgili ars ivler de var- artık internette incelemek olanakli. Bunun için internette findingaids.html sayfasına girmeniz gerekiyor. Aradığınız ars ivi alfabetik sıraya göre bulduktan sonra HTML seçeneğini tıklamanız yeterli. Amaç bütün envanterlerin online ortama tas ınması. Kus kusuz bu aras tırmacılar için genis ön aras tırma olanakları yaratacak. Ayrıca bunun bilimsel çalıs malara olan eğilimi güçlendireceğini umuyoruz. Ayrıca enstitümüzde bulunan ars ivler hakkında genel ve kısa bilgi edinmek isteyenler internetteki s u adrese bas vurabilirler: V E Y E N İ D U R U M U. Y E N İ R AY L I S İ S T E M N E D E N İ Y L E Y E R D E N Y Ü Z D E K I R K K A Z A N I L D I. { 11 }

12 A M S T E R D A M ı N D O ğ U ( O O S T ) A M S T E R D A M ı N D O ğ U S E M T I N D E ( O O S T ) S E M T I N D E B U L U N A N U S T E B U L U N A N U S T E B I N A S ı B I R K A K A O B I N A S ı B I R K A K A O D E P O S U N U N D E P O S U N U N R E N O V E R E N O V E E D I L M E S I Y L E E D I L M E S I Y L E B U G Ü N K Ü B U G Ü N K Ü G Ö R Ü N Ü M Ü N Ü A L D ı. G Ö R Ü N Ü M Ü N Ü A L D ı. U L U S L A R A R A S ı S O S Y A L T A R İ H E N S T İ T Ü S Ü N D E B U L U N A N A R ẟ İ V V E K O L E K S İ Y O N L A R D A N S E Ç M E L E R P.B.Aksel rod F.G. Babeuf Micheal A.Bakunin August Bebel Petr A. Kropotkin Eduard Bernstein Friedrich Engels Paul Hertz Karl Kautsky Petr L. Lavrov W. Liebknecht K. Liebknecht Karl Marx Gustav Mayer Max Nettlau Robert Owen Aleksandr N. Potresov Pierre Ramus Leo Trotski R. Luxemburg G.V.Plechanov Sylvia Pankhurst Klara Zetkin Grigorij P. Maksimov P.Turati E. Mandel Max Beer D.W. Russell Commune de Paris Allgemeiner Jüdischer Arbeiter BUND Rus Sosyalist Devrimci Partisi Alman Sosyal Demokrat Partisi Hollanda Komünist Partisi Hollanda İs çi Partisi Communist International (COMINTERN) İran Komünist Partisi-Komintern Azerbaycan Komünist Partisi-Komintern Mısır Komünist Partisi (Roma Grubu) Sudan Komünist Partisi Meksika Komünist Partisi Endonezya Komünist Partisi-Komintern Ikinci Enternasyonal Sosyalist Enternasyonal Sosyalist İs çi Enternasyonali Uluslararası Çalıs ma Örgütü (ILO) Dünya İs çi Sendikaları Konfederasyonu Uluslararası Hür İs çi Sendikaları Konfederasyonu (ICFTU) Avrupa İs çi Sendikaları Konfederasyonu (ETUC) Hollanda Sendikalar Federasyonu (FNV) ve bağlı tüm sendikalar Federacion Anarquista Iberica (FAI) OECD Sendikal Danıs ma Komitesi Uluslararası Sosyalist Gençlik Birliği (IUSY) Fransız Öğrenci Hareketi 1989 Çin Demokrat Öğrenci Hareketi Savas Aleyhtarları Enternasyonali Solidarnos (Polonya) Amnesty International (Genel Merkez) T Ü R K İ Y E İ L E İ L G İ L İ A R ẟ İ V V E K O L E K S I Y O N L A R D A N B A Z ı L A R ı Türkiye Komünist Partisi (TKP)-Komintern (Moskova dan mikrofilm/yaklas ık sayfa Türkiye, Azerbaycan ve İran komünist partileri - Bakü den mikrofilm (yaklas ık sayfa TKP/TBKP (Duisburg ars ivi) Köy Enstitüleri koleksiyonu Kemal Sülker Hikmet Kıvılcımlı Fuat Fegan M. Hulusi Dosdoğru Vâlâ Nureddin Vâ-Nû Müzehher Vâ-Nû Nazım Hikmet Zekeriya Sertel Ismail Arar Yusuf Ziya Bahadınlı Celal Küçük (DİSK- Lastik is ) Sina Pamukçu (DİSK) Yücel Özkök (DİSK) İsmail İnan (Türk-is ) Devrimci İs çi (Hollanda) Lissy Schmidt (Kuzey Irak ta öldürülen Alman gazeteci) Robert Anhegger (Türkolog) Türkiye de Insan Haklari ve Muhalefet Hareketleri (dökümantasyon) Avrupa da Türk-İslami hareketler Türkiye İnsan Hakları Komitesi International Society Kurdistan (ISK) de Stichting Nederland Koerdistan Johannes H. Kramers (İslamolog) Tom Etty (Hollanda Sendikalar Federasyonu Uluslararası İlis kiler Sekreteri) Doğu Halkları Kurultayı belgesel filmi Bakü Türkiye İs çi Partisi (TİP) film koleksiyonu { 12 }