Alevilik. > 4pr) UıJİ JlP p H. KİtapYAYINEVİ HAZIRLAYANLAR İSMAİL ENGİN /H AVVA EN G İN

Transkript

1 Alevilik HAZIRLAYANLAR İSMAİL ENGİN /H AVVA EN G İN KİtapYAYINEVİ > 4pr) UıJİ JlP p H

2 M u s t a f a A k s o y MUTTA BİR ALEVİ-TÜRKMEN-TAHTACI KÖYÜNDE İNANÇ, GELENEK VE GÖRENEK umaçukuru köyünde Temmuz 2003 de araştırmacı tarafından saha çalışmaları yapılmış olup, köy hakkmdaki yazarın bilgileri tamamen saha çalışmalarının sonuçlandır. Ancak araştırmacı gerek duyduğu konularda bazı atıflar yaparak konu hakkında bazı açıklamalar yapmaya çalışmıştır. Adı geçen köy, adeta kendine bitişik olan Göksu köyü ile birleşerek belediyelik olmuş. Bu nedenle Kumaçukuru köyü Göksu belediyesinin Köprübaşı mahallesi adını almıştır. Köy Mut un güneyine düşer ve Mut a 44 kilometre uzaklıkta olup bir ormanlık dağın eteğindedir. Köy halkına göre buraya Horasan dan çıkarak önce Ceyhan ya bağlı Dur Haşan Dede1 köyüne, oradan da bir kısmı İzmir Narlıdere ve Bergama ya bir kısmı da Silifke nin Kirtil köyüne, Kırtıl dan da bir grup aile ayrılarak Kumaçukuru na gelerek yerleşiyorlar. Kirtil köyünde de aynı ayda yaptığımız araştırmada Köprübaşı halkının fikirlerinin doğrulandığını gördük. Köprübaşılılar aynen Kırtıllılar gibi kendilerini Türkmen olarak tanımlıyorlar. Ancak yaptıkları iş nedeniyle yörede kendilerinin Tahtacı olarak isimlendirildiği belirttiler.2 Narlıdere ve Naldöken / İzmir Tahtacıları da kendilerini Türkmen-Alevi olarak tanımlarlar. Ancak yaptıkları iş nedeniyle Tahtacı olarak isimlendirildiklerini belirtirler.3 Aleviliği ile Hz. Ali yandaşlığını tanımlıyorlar. Aslında Türkmen Alevisi oldukları, fakat meslekleri icabı kendilerine Tahtacı dendiğinin bilincindeler. Gerçektende Dur Haşan Dede köyündeki akrabaları, kendilerini Tahtacı olarak değil Türkmen Alevisi olarak tanımlarlar ve Ceyhan halkı da Dur Haşan Dede köylülerini Türkmen Alevisi olarak bilirler. Eskiden beri köyde cem törenleri perşembe yi cuma ya bağlayan gece yapılırmış. Dedeleri Yanyatır Ocağı ndan olup Dur Haşan Dede köyünden gelirmiş.sonradan İzmir deki Narlıdere Tahtacılarından dedeler ALEVİLİK 385

3 gelmeye başlamış. Şimdi ise köyün kendi dedesi olup o da Yanyatır Ocağı na bağlıdır. Kazakistan da da Hoca Ahmed Yesevi nin müritlerinin türbelerinde de Kazak halkı aynı Alevilerde olduğu gibi perşembe'yi cuma ya bağlayan gece toplanır. Herkes getirdiklerini oradaki insanlarla paylaşırlar ve Kazakça dua ederler. İsteyen de birkaç rekat namaz kılarak, kadın erken aynı mekânda yatarlar. Ertesi gün yani cuma günü de türbenin başına giderek, yine Kazakça dua ederler ve dilekte bulunarak oradan ayrılırlar. Kırgızistan, Türkmenistan ve Kazakistan mezar mezarlarının veya türbelerin hemen hepsindeki ortak özellik koç başı nm olması ya da koç başı damgasının olmasıdır. Koç başını Tokat da Hubyar Sultan Ocağı ve Beydili Sıraç Türkmenlerinnin yaşadığı Acısu / Zile köyündeki Veli Baba-Anşabacı Cemevi nde de görmek mümkündür.4ayrıca Acısu köydeki mezar taşlarının özellikle Kazakistan da çok yoğun görülen ve adına kulgu taş denilen taşlarla aynı olması dikkate şayandır. Koç başlı mezar taşlarını Tunceli, Erzincan, Van, Bitlis, İğdır, Kars mezarlarında da görmek mümkün.5 Kumaçukuru mezarlarında kaz ayağı damgası var. Bu damgayı Kirtil köyündeki mezarlarda da gördük. Köy halkına göre bu damga, Fatih Sultan tarafından İstanbul un fethi için gemi yaptırmak amacıyla Kazdağı na yerleştirilen Türkmen-Tahtacılann birbirlerini tanımaları amacıyla verildiğine inanılmaktadır. Cem törenleri ne katılmak için insanlann birbirleriyle musahip olması gerekir. Musahiplik Alevi kültüründe çok önemlidir. Musahip olanlar dünya ahiret kardeşi sayılırlar. Musahip olacakların öncelikle düşkün yani kötü davranışlarının olmaması gerekir. Evlenmeden önce yani bekarlar musahip olamazlar. Ayrıca musahip olmak için ikrar verilmesi gerekir.6 İkrar vermek ise adeta bir bakıma dede karşısında yeminleşmektir. Muhasip olmak isteyenler ortak bir kurban alarak onu keserler. Dede huzurunda musahip olurlar, musahiplik adeta kardeşlikten bile öncedir. Musahiplik bir süre devam eder. Sonra bir kurban daha kesilir. Buna öz kurbanı denir. Artık musahiplik kesinleşmiştir. Öz kurbanından önce dört defa musahiplikten vazgeçilebilir. Bir kişi ancak bir kişi ile muhasip olabilir. Ayrıca musahip olmak için iki kişinin de Alevi olması gerekir. M u s t a f a A k s o y - M u t t a B i r A l e v İ-T ü r k m e n -Ta h t a c i K ö y ü n d e İ n a n ç, G e l e n e k v e G ö r e n e k

4 Musahiplikten bir sonraki aşamada aşina olunur. Aşina olacak olanlar, bir horoz alarak onu cemde keserler ve ceme katılanlara yedirirler. Aşinalık yakınlık ve dostluk ifade eder. Aşinalıktan sonra ise peşine olunur. Burada da birer elma alınır. Bölüşülerek dedenin huzurunda yenir ve böylece peşine olunur. Doğu ve Güneydoğu Anadolu daki düğünlerde de damat gelinin başına bereket getirsin anlamında elma atar. Ayrıca düğünlerde bayrağın ucuna da elma takılır.7 Ceme ölmeden öl, mahşer olmadan kendini sorgula diyerek öz öldürülerek girilir. Ceme katılanlar ceme çeşitli yiyecekler getirirler. Bunlar ortaklaşa yenilerek sonra semah yapılır. Semah İslamı ilk kabul eden Kırklardan gelir. Semahtan sonra gülbenk-gülbank yani dua yapılır. Mengi ise semahtan farklı olup, semahlara göre biraz daha hızlıdır. Genellikle de düğünlerde ve eğlencelerde oynanır. Bazen semahlardan sonrada oynanabilir. Mengiye yeldirme de denir. Yazın cem yapılmaz. Çünkü yazın herkes işinde gücünde olur. Erkeklerin büyük çoğunluğu da ormanda ağaç işleriyle uğraşırlar. İlk cem güzün yapılır. Bu cemde herkesin katkısıyla kurban kesilir. Bu kurbana birlik kurbanı denir. Baharda ise yani insanlar köyden dağılıp ormanda çalışmaya başlayacakları zamanda belli bir cem töreni yapılmaz. Bilindiği gibi İslam öncesi Türklerde bir bahar birde güz olmak üzere iki büyük tören yapılırdı. Dedelik soydan gelir ve kökü Hz. A li ye dayanır. Bu cevap karşısında görüşme yaptığım dede ve yanındakilere şöyle bir soru yönelttim: Siz Türkmeniz diyorsunuz.. Sonrada dede olmak için Hz. Ali nin soyundan gelmek gerek diyorsunuz. O halde Hz. Ali Türk mü dedim. Bu soruya dede aynen şu cevabı verdi: Hocam o soruya doğrusu pek açık cevap veremiyoruz. Fakat Hz. Ali taraftarları ve ehl-i beyt e zulüm yapılınca onlar Hz. Ali nin direktifi ile Horasan ve Maveraünnehir taraflarına gitmişler. Burada yaşayan Türklerle evlenenler olmuş. Dolayısı ile Hz Ali taraftarları ve ehl-i beyt Türklerle akraba olmuşlar. Biz göre de dedelik oradan gelmedir.. Bunun dışında doğrusu pek bir şey bilemiyorum ALEVİLİK 387

5 dedi. Bu görüşü dedenin yanında bulunan diğer ak sakallılarda onayladı. Yeri gelmişken ifade etmekte yarar var. Özbekistan da 1997 yılında yaptığımız bir çalışmada Mari kentinde İmam Hüseyin ile İmam Hasan m ve Hive kentinde de İmam Zeynel Abidin in mezarlarının olduğunu ve onları gördüğümüzü belirtmekte yara var. Bu mezarları ziyarete gelen insanlar, bunların asıl olduğunu Irak takilerin ise sembolik olduğuna inandıklarını ifade ediyorlardı. Saz eski Türk kültüründen gelir. Nefes ise Türklerdeki halk aşıklığından gelir. Aslında Alevilerin sazı biraz farklı olup ona çöür denir. Çöürün normal sazlardan bir farkı da beş telli olmalarıdır. Sultan navnz baharın başlangıcı olup, Hz. Ali nin doğum günü de 21 Mart tır. Navnz akşamı Cem yapılır.bu cemde horoz kesilir semahlar dönülür. Ertesi gün mezarlık ziyareti yapılır. Bu köyde ve Mut un diğer Alevi köylerinde kirvelik yoktur. Sünnet olacak çocuğu köyden herhangi biri tutarak sünnet ettirirler. Ancak Silifke Alevilerinde kirvelik vardır. Bizim Doğu Anadolu Alevileri hakkında yaptığımız araştırma sonuçlanna gör ise buradaki Alevilerde kirvelik çok önemlidir. Hatta bazı yerlerde kirve olmadan evlenecek delikanlıya kız dahi istenemez. Yani kız isteme hakkı kirvenindir. Aynca kirve amcadan da önce gelir. Mesela amcanın kızı ile evlenmek mümkünken, kirvenin kızı ile evlenilmez. Çünkü kirve çocuklan bacı-kardeş sayılırlar.8 Kız istemeye oğlan tarafından iki kişi gider bunlara düür denir. Nişan yapılmaz onun yerine asbap keserler. Düğüne insanlan davet etmek için gönderilen şeye okuntu denir.9 Düğünde oğlan evinde yüksekçe bir yere Türk bayrağı asılır. Bayrağın başına ayna, meyve ve renkli bezler takılır. Bayrağın altında kurban kesilir. Eskiden düğünler salı başlar perşembe akşamı biterdi. Akşam dede yeni çiftin nikâhını kıyar, kına yakılır ve ağıt okunurdu. Gelin damat evine geldiğimde gelinin başına damat ve sağdıç saçı saçar. Düğün de hizmet eden beli gençlere bayraktar denir. Sağdık ise genellikle köyde en son evlenen kişi olur. Eskiden atla gelen gelin attan indiğinde koç kurban edilir ve damat babası geline indirmelik verir. Gerdek sabahı gelinin başı bağlanır ve geline nasihat edilir. Dedenin hanımı asbap kesmede ve baş bağlamada önderlik eder. M u s t a f a A k s o y - M u t t a B İ r A l e v İ-T ü r k m e n -Ta h t a c i K ö y ü n d e İ n a n ç, G e l e n e k v e G ö r e n e k

6 Köy miras eşit olarak dağıtılır. Burada herkesin nzalığı alınır. Eğer nzalık olmazsa kura çekilir. Bu sonuca herkes uymak zorundadır. Bu nedenle hiç kimse mahkemelik olmamıştır. Köyde ölüm olursa o konuda bilgili olan insanlar ölüyü yıkarlar. Beyaz beze kefenlerler. Ölüye elbise giydirilmez. Cenaze namazını da köyde namaz kıldırmasını bilen bir kıldırır. Eskiden mezara döşek yastık koyma âdeti yoktu. Fakat şimdi böyle bir âdet çıkmıştır. Ölünün başına yastık, altına da döşek koyuyorlar. Ölü sabah kalırsa sabaha kadar başında saz çalınır ve ağıtlar söylenir.10 Dünya malına tamah edilmemesi gibi konulan olan nefesler okunur. Ölü evine ilk gün herkes yemek getirir. 3, 7, 12, 40. günde ve yılında anmalar yapılır. Baba evinden ayrılarak kendi evini kuran evli çocuğun ocağını dede sembolik olarak, ya Allah, ya Muhammed, ya Ali" diyerek kazmayla üç defa yere vurur. Sonra dede yine ocağı sembolik olarak yakar. Eskiden sabahları ocağın önünde geçmişteki günahlarımızı affet, gelecekteki yaşantımızı hayırlı kıl anlamında niyaz yapılırdı. Çünkü ocak kutsaldır. Mesela el yüz yıkanmadan ocağın karşısına geçilmez ve niyaz yapılmadan başka işlere başlanmaz. Ocağın yanması hayatın devam ettiği anlamına gelir. İsteyen Muharrem den sonra ngün oruç tutar, 12. gün aşure yapılır. Aşureden sonra dedenin dualadığı suya sakğa su denir. Bu su sembolik olarak halka dağıülır. Sakğa suyu içildikten sonra imam Hüseyin in ruhu şad olsun, yezidin yüzüne lanet olsun denir. Sakğa suyu bu günün dışında gece kurbanlartnda da içilir. Çünkü gece kurbanlarında normal su içilmez. Burada da bu suy İmam Hüseyin için içilir ve suyu dağıtan kişiye sakğacı denir. Eğer gecede dağıtılan su artarsa geri kalanı yere dökülmez bu nedenle geri kalan suyun tamamını sakğacı içmek zorundadır. Dolayısı ise sakğacı suyun dağıtımını iyi ayarlamak zorundadır. K a y n a k ç a Aksoy, M.: Kültür Sosyolojisi Açısından Doğu Anadolu. İstanbul Aksoy, M.: Türkiye de Kirveliğin Kültür Sosyolojisi Açısından Tahlili V. Milletlerarası Türk Kültürü Kongresi Gelenek Görenek İnançlar Seksiyonu Bildirileri. Ankara Eckmann, J.; Karaağaç, G. (Haz.): Çağatayca El Kitabı. İstanbul Engin, İ.: Tahtacılar: Tahtacı Kimliğine ve Demografisine Giriş. İstanbul ALEVİLİK 389

7 Ergin, M.: Orhun Abideleri. İstanbul Eröz, M.: Milli Kültürümüz ve Meselelerimiz. İstanbul Gabain, A. V.; Akalm, M. (Çev.): Eski Türkçenin Grameri. Ankara Kaşgarlı Mahmut; Atalay, B. (Haz.): Divan-ü Lügat-it Türk-lndeksi. Ankara 196. Kenanoğlu, A.; Onarlı, İ.: Hubyar Sultan Ocağı ve Beydili Sıraç Türkmenleri. İstanbul Korkmaz, E.: Ansiklopedik Alevilik-Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. İstanbul Küçük, M.: Horasan dan İzmir Kıyılarına Cemaat-ı Tahtacıyan. İstanbul Süleyman, O.; Seferoğlu, N. (Çev.): Az 1 Ya. İstanbul Tekin, T.: Orhun Yazıtları. Ankara Yörükân, Y. Z.; Yörükân T. (Haz.): Anadolu da Aleviler ve Tahtacılar. Ankara Yusuf Has Hacip; Arat, R. R. (Haz.): Kutatgu Bilig-lndeks. İstanbul N o t l a r 1 Cumhuriyetin ilk yıllarında "Aleviler ve Tahtacılar hakkında yaptiğı çalışmalarıyla tanınan Yusuf Ziya Yörükân m saha çalışmasına göre: Dur Haşan Dede, hayatta iken Adana civarında maruf idi... Dur Haşan Dede Horasan a gidip İmam-ı Rıza'dan şecere almıştır. Bunun ahfadından Ali Çelebi, Bergama tarafindadır. Mezarı malumdur. Dur Haşan Dede nin torunu Kürklü Haşan Baba, Nif civannda metfundur. Büyük dedemiz (üçüncü nesil) Hızır Dede, Narlıdere ye gelmişve burada yatıyor. O tarihten itibaren Yamnyatır Oğullan buradandır. Biz ananeye nazaran Bektaşilerden evveliz. Hacı Bektaş Kolu, İmam-ı Rıza nın oğlu İbrahim Mucip (?) dendir. Biz Yanyatırlar, İmam-ı Rıza dan olduğumuz gibi, silsilemiz Musa Kazım a kadar çıkar. Fakat Dur Haşan Dede den itibaren bu silsilenin Musa a Kazım'a kadar şeceresi malumumuz değildir. Bizim dedelerimize yakın zaman kadar Çelebi namı verilirdi. Tahtacılar için iki önemli türbe vardır. Bunlardan birincisi Dur Haşan Dede, İkincisi de tbrahim-i Sani türbesidir. Bkz. Yörükân 1998:153, Tahtacıların Türkmen mi yoksa diğer aşiretlerden olduğu konusunda geniş çaplı bir karşılaştirmalı çalışma yapan İsmail Engin (1998: 13-74, 65) Tahtacılar Oğuz boylarından olsun, olmasın ya da Oğuz boylarıyla diğer Türk boylamım karışımı sonucunda oluşsun, Tahtacılar Türkmen kimliği ile özdeşleşmiştir. Tahtacılar kendileri için, Türkmeniz derken, diğer topluluklar da onları Türkmen olarak görmektedir diyerek çok geniş bir referans listesi sıraladığı gibi kendi saha çalışmalarını da kaynak olarak gösterir. Yörükân (1998: ) da aynı konuda Tahtacıların ağzmdan şu bilgileri aktarır: Bizim Ramazon Oğullan, Tavaslı Oğullan, Kara Osman Oğullan, Çelikanh, Hızır Abdallı, Hubyarh ve Ağaçeri ve Şehbeli aşireti ile bizim bir ilişkimiz yoktur. Yalnız bizim aşiretler evvelce, ekseriyetle Adana Kozan, Maraş, Antep taraflannda bulunurlarmış... Adana vilayetinin Misis tarafında Karaağaç da, Hasova denilen yerde altmış haneli bir çiftçi köyü vardır. Bizim ceddimiz olan Dur Haşan Dede bu köyde metfun olduğu için bu köye Dur Haşan Dede adı verilmiştir. Buna altı saat mesafede, Haçin cihetinde diğer bir köy aynı ocaktandır. Buna Türkmen köyü derler.. O civardaki halk, bu iki köy ahalisine Türkmen dedikleri gibi oraya gittiğimiz zaman bize de Türkmen Babası geldi derler. Halbuki biz bu iki köye, Maraş işi alacadan nakışlı aba giydikleri için Alaca Abalı deriz. Buna nazaran bizim Ala Abalı oymağından sayılmamız gerekirken biz kendimize Çaylak deriz. Fakat bütün bu isimler, bizim Türkmen olmamıza mani değildir. Türkmenlerin ve Yörük M u s t a f a A k s o y - M u t t a B İ r A l e v İ-T ü r k m e n -Ta h t a c i K ö y ü n d e İ n a n ç, G e l e n e k v e G ö r e n e»

8 lerin birçok oymakları vardır. Bizim oymaklarımızın hepsi Türkmendir ve Yanyatır ailesine veya Hacı Emirlilere mensup oldukları için Tahtacı namı altında birleşirler. Evvelce bize yalnız Türkmen denirdi. Nitekim Çanakkale deki Tahtacı köylerine el an oralarda Türkmen denilmektedir. Halbuki bu Türkmenler, Narlıdere deki ocağa bağlıdırlar. Aksaray'daki Tahtacılara da yerli ahali kamilen Türkmen diye hitap eder. Fazlaca olarak buradaki Tahtacıların nüfus sicillerindeki kayıtlan da Türkmen şeklindedir.ve nüfus kayıtlan tutulmaya başlandığından beri böyledir. Bunlar aynı zaman da Alevidirler. Ve Yanyatır Ocağı na mensupturlar. Biz de Silifke, Mut/Mersin, Edremit/Balıkesir, Alanya/Antalya, Bergama/İzmir de yaptığımız saha çalışmalannda Tahtacılara Türkmen dendiğini tespit etmiştik. Hatta Edremit de Türkmen kavramının Tahtacı karşılığında kullanıldığım yöre halkından dinledik. Kadirli nin Yusufizzetin köyünde ikâmet eden Torunlar aşiretinden birinin boyu uzun olduğu için ondan türeyenlere de aslında Torun olduklan halde, bu satırlann yazarının da aynı kökten olduğu bir kısım Torunlara Uzunağalar dendiğini biliyoruz. Dolayısı ile yukandaki örnekler bize bazı kavramlar hakkında çok ciddi çalışmalann yapılması hususunu hatırlatmaktadır. 3 Küçük 1995: Kenanoğlu/Onarlı 2003: Kenanoğlu/Onarlı 2003: 237, 240. Kazakistan daki kulgu taş ve Türk dünyasındaki koç başlı mezar taşları için bkz. http: // 6 Daha geniş bilgi için bkz. Korkmaz 1993: 254,106, Aksoy 1996:118,120, Aksoy 1997: Altaylar dan Anadolu ya Damgalar web sayfasının adresi: 9 Okuntu kavramı Orhun abideleri ile İslam öncesi ve sonrası Türklerde ok, oku, okı, ohkı, ogi" şeklinde okumak, ev, nesil, boy, kavim, çağırmak, davet etmek anlamında kullanılmıştır. Biz de yapmış olduğumuz saha çalışmalannda Doğu ve Güneydoğu Anadolu, Batı Anadolu ve Akdeniz bölgesinde okuntu kavramının çağırmak, davet etmek anlamında kullanıldığını tespit etmiştik. Bkz. Gabain 1988: 289, 228; Tekin 1988: 155; Ergin 1984: ; Yusuf Has Hacip 1979: 336; Eckmann 1988: 272; Süleyman 1992:148; Eröz 1983:116; Aksoy 1996: Bilindiği gibi İslam öncesi Türklerde Kam (Genellikle büyük bir yanlışlık ve onun getirdiği alışkanlık olarak Kam yerine Şaman kullanılmaktadır.) bugün kam yerine Kazakistan da Bakşı Kırgızistan da ise Baksı kavramı kullanılmaktadır. Kamların kopuz, davul çalarak kötü ruhlan kovduğu ve koruyucu ruhlan çağırdığı bilinmektedir. Buradaki saz çalma geleneğinin de bu geleneğin bir devamı olma ihtimali yüksektir. ALEVİLİK 391