Ceren Akyos ve Didem Danış

Transkript

1 KÜRESELLEŞME VE KENT ::::::::::::::::::::::::::;::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::m::::::::::::::::::::::::::m::::::::::::::::::::::::::m:::::::::::::::::::::::::: Ceren Akyos ve Didem Danış Küreselleşmenin en genel tanımıyla, birbirinden uzak yerler ve toplumlar arasında artan ve yoğunlaşan ilişkileri ifade ettiğini kabul edersek, bu olgunun sadece içinde bulunduğumuz döneme has olduğunu söylemek güçleşir. Dünya üzerinde kurulan ilk şehir devletlerden 19. yüzyıl sanayi devrimiyle bugünkü tanımını kazanan modem devletlere, 21. yüzyılda ise sınırları ortadan kalkmaya başlayan günümüz coğrafyasına kadar mallar, insanlar, düşünceler ve kültürler her zaman -farklı yoğunluklarda olsa da- etkileşim içinde olagelmiştir 1 Biz bu makale- 1 Ticaret, göç, kültürel ve teknik yayılma ile Mısır, Mezopotamya, Anadolu ve İran' daki ilk yerleşim bölgeleri arasındaki jeopolitik etkileşim gibi kriterleri göz önüne alan Frank ve Gills şu an içinde yaşadığımız küresel sistemin beş bin yıl önce başlamış olduğunu öne sürmektedir (Frank ve Gills, 1993: 3). Ancak küreselleşmenin başlangıana dair genel kanı coğrafi keşitlerin ve doğurdukları ekonomik-politik sonuçların bu sistemi başlattığına yöneliktir. O'Rourke ve Wılliamson (2000) 15. yüzyıldaki büyük keşifler küreselleşmeyi tetikleyen temel etkenler olarak görürler. (Bu konuda detaylı bir tartışma için bu kitap içinde yer alan Özgür Adadağ'm makalesine bakılabilir}. Başlangıç tarihi olarak hangi dönemi seçersek seçelim, bugün içinde yaşadığımız küreselleşmenin önceki yüzyıllardakinden oldukça farklı belirtmek gerekir. bir şekle büründüğünü

2 140 1 Küreselleşme ve Demokrasi de, küreselleşme olgusunun tarihçesini çıkarmaktan veya 20. yüzyılın son çeyreğinde tanıklık edilen olgunun önceki dönemlerden bir kopuş mu, yoksa onunla bir süreklilik mi arz ettiğini tartışmaktan çok, küresel süreçlerin her zaman "yerler" arasında olduğu gerçeğinden hareketle olgunun kentsel boyutuna odaklanacak ve son dönemde kentlerin, özellikle de dünya kentlerinin küresel değişimin ana sahnesi olması üzerinde duracağız. Küresel süreçlerin gerçekleştiği "yer''ler herhangi bir coğrafi nokta değildir; karşılıklı etkileşimin örgütlenmesine, bunun getirdiği küresel ölçekteki ilişkilere ve toplumsal pratiklere olanak tanıyan kentlerdir. İletişim ve ulaşım teknolojilerindeki gelişmeler ve sağladıkları esneklik Castells'in (1996) "akışların mekanı" olarak adlandırdığı, coğrafi mesafelerin etkisinin azalıp farklılıkların ortadan kalktığı bir "ağlar" bütününün ortaya çıkmasına yol açmıştır. Ancak, "akışlar mekanı"nın dünyadaki çeşitli yerler arasında eşit işlediğini veya küreselleşme olgusunun her yerde aynı yoğunlukta gerçekleştiğini söylemek mümkün değildir. Hatta, bu kitap içinde yer alan pek çok makalede de değinildiği üzere, küreselleşmenin küresel olmadığı bile söylenebilir (D'Agostino, 2002). 1970'lerden itibaren değişmekte olan üretim sistemi ve kapitalizmin aldığı yeni şeklin gerekliliklerine uygun olarak bugün bazı kentler küresel hiyerarşinin tepesine yerleşip dünya kenti statüsü kazanırken, diğerleri inşa edilmekte olan yeni küresel dünyanın kenarına itilmektedir. Küreselleşmenin bu ayrıştırıcı ve sıraya dizici etkisi dışında bir diğer özelliği homojenleşme ve farklılaşma esaslı çelişkili yapısıdır. Küreselleşme süreci bir yandan homojenleşen yapılar anlamına gelirken (büyük kentlerin alamet-i farikası haline gelen devasa alışveriş merkezleri, gökdelenler, modem havaalanları

3 Küreselleşme ve Kent dünyanın her yerinde benzer formlar oluşturmaktadır), küresel alanda rekabet edebilmenin yolu farklılıkla öne çıkabilmekten, böylece diğerlerinden ayrışabilmekten geçmektedir. Bu nedenle kentlerin küresel ağlar içinde var olabilmeleri için sadece diğer yerlerdeki süreçlerle benzeşmeleri veya küresel akışları kontrol etmeleri yeterli değildir. Önemli olan bu ağlar içinde belirli özelliklerle ön plana çıkıp birbirine benzeyen kentler arasında üst sıralara yerleşmektir. Biz de bu yazıda, küreselleşmenin yol açtığı yeni hiyerarşilerden kaynaklanan çelişkili durum ve beraberinde ortaya çıkan yeni güç ilişkilerinin en berrak şekliyle gözlemlenebileceği alanlardan biri olan kentsel mekanlara odaklanarak küreselleşme sürecinin hem kentler arasında hem de kent ölçeğinde yarattığı yeni ilişki şekillerini ve bu küresel etkileşimlerin asimetrik boyutlarını ele alacağız. Dünya Nüfusunun Hakim Yerleşim Yeri: Kentler ve Mega-Kentler Çok değil yüzyıl önceye kadar dünya nüfusunun büyük çoğunluğu kırsal alanlarda yaşamaktaydı. Kentlerde yaşayanların oranı 1800'de %3, 1900'de ise %15'ti. Nüfusun kırdan kentlere kaymasında en temel faktörlerden biri olan sanayileşmeyi en erken yaşayan Avrupa ülkelerinde bile kentli nüfus ilk kez 2. Dünya Savaşı sonrasında %50 oranına çıktı. Ancak 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, gelişmekte olan ülkeler başta olmak üzere dünya çapında hızlı bir kentleşme süreci yaşandı. 1900'de dünyada kentlerde yaşayanların toplam nüfus içindeki oranı on kişide birken, 2008' de iki kişiden biri kentlerde yaşar hale geldi. Demograflara göre, önümüzdeki dönemde de kent-

4 142 1 Küreselleşme ve Demokrasi leşme trendi devam edecek ve böylece 2030 yılında her on kişiden altısı kentlerde yaşıyor olacak 2 (Pison, 2009). Ülkelerin kentleşme oranını arttıran en önemli etkenler arasında sanayileşme ve kırdan kente göç gelmektedir. Sanayi esaslı üretimle beraber kentlerin çekicilik unsuru artmış, ekonomi başta olmak üzere eğitim, sağlık gibi alanlarda olanakların daha fazla olduğu kentlere göç başlamıştır. Avrupa'da 1950'de nüfusun yansı kentlerde yaşarken, bu oran bugün %72 olmuştur. Avrupa dışında kalan ve tarıma dayalı ekonomiye sahip ülkelerde kentleşme daha geç başlamış ama çok daha keskin bir artış göstermiştir. Savaş sonrası istikrarlı kapitalist büyüme döneminde uygulanan politikalar da kentlerin nüfus artışını tetiklemiştir. Örneğin Afrika' da 1950' de kentleşme %14,5 iken bugün %40'a çıkmıştır3. Türkiye' de kentleşme hızı çok daha yüksektir: 1927 yılında yapılan Cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımında %24 olan kentli nüfus oranı bugün %70 seviyesine ulaşmıştır. Son çeyrek asırda, kentleşme oranının artışına paralel olarak gözlenen olgulardan biri de, kentlerin sayısındaki çoğalma ve bazı kentlerin çevrelerindeki bölgeleri yutarak metropol ya da mega-kent haline gelmesidir. Eski Yunancada "ana kent" anlamına gelen metropol terimi, küreselleşme sürecinde bazı kentlerin çeperlerindeki topraklara yayılarak azmanlaşmasıyla bera- 2 Kent tanımlarındaki farklardan dolayı, kentleşme oranlarını incelerken sayıların 3 güvenilirliği konusunda dikkatli olmak gerekir. Örneğin Türkiye' de bir yerleşim yerinin "kentsel alan" sayılması için nüfusunun yirmi bin ve üstü olması gerekirken, Fransa'da kent, "yapılı çevrenin sürekliliği" kriterine göre tanımlandığından iki bin nüfus yeterli sayılmaktadır. Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu istatistiklerinden alınmıştır. Wl.org/unup/p2k0data.asp

5 Küreselleşme ve Kent her nüfus, kültür, ekonomik faaliyet ve siyasi güç anlamında nüfuzlarının artışına işaret etmektedir. Metropoller veya daha yeni bir ifadeyle mega-kentler öncelikle demografik bir kategorizasyon aracıdır: BM Nüfus Fonunun tanımına göre, mega-kentler 10 milyondan fazla nüfusu olan kentsel bölgeler için kullanılmaktadır yılında dünya üzerinde 18 megakent varken, bunların en büyükleri arasında 35 milyon nüfusla Tokyo, 21 milyonla Bombay ve Mexico City ve 19 milyonla New York yer almaktadır.4 Mega-kentler aynı zamanda küreselleşme sürecinin yarattığı eşitsizliklerin en görünür olduğu alanlardan biri olmasıyla da dikkat çekicidir. Kentlerin bir hiyerarşik düzen içinde birbirine eklemlendiği küresel dünyada metropoller ve daha küçük kentler arasındaki farklılaşma kadar, metropollerin kendi içindeki ayrışmasını anlamak için yaşanan dönüşüme daha geniş bir perspektiften bakmak gerekir. Aşağıdaki bölümde, sanayi gibi geniş arazi ihtiyacı duyan faaliyetlerin kent dışına çıkarılması ve bunların yerine hizmet sektörü faaliyetlerinin önem kazanmasıyla gözlemlenen değişimi inceleyeceğiz. İmalat Metropollerinden İşletme Metropollerine Küreselleşme sürecinde bazı kentlerin diğerlerine göre ön plana çıkması ve aynı konumda olan başka kentlerle etkileşim içine girerek küresel ağlan oluşturmasını anlamak için en önemli kaynaklardan biri Amerikalı coğrafyacı ve antropolog David 4 Mega-kentler konusu için önerilebilecek çok çeşitli kaynaklar arasında en çarpıcılarından biri Michael Glawogger'ın mega-kentlerde yaşayan yoksul ve marjinalize edilmiş kesimlerin yaşam mücadelesini anlattığı 1998 tarihli "Megacities" belgeselidir.

6 144 1 Küreselleşme ve Demokrasi Harvey'nin çalışmalarıdır. Postmodernliğin Durumu adlı kitabında Harvey, son elli yılda yaşanan en önemli değişimin Fordizmden post-fordizme geçiş olduğunu belirtmiştir. İsmini Henry Ford'un 19201i yıllarda otomobil fabrikasında kullandığı seri üretim metodundan alan Fordizm, özellikle yıllan arasında geçerli olan "kitlesel üretim, kitlesel tüketim" düsturuna dayalı bir ekonomik modeldir. Fordist dönemde, sanayi devrimiyle birlikte rasyonelleşen ve makineleşen imalat sanayinin arzı artmış, eş zamanlı olarak gelişen ulaşım ve iletişim teknolojileri de seri üretimin örgütlenmesini ve ürünlerin daha uzak mesafelere taşınmasını kolaylaştırmıştır. Bu dönemde Batı' da hakim olan Keynesçi ulusal kalkınma politikaları ve sosyal alanda kendini gösteren 'refah devleti" anlayışı, devleti hem kontrol hem de yürütme anlamında ekonominin olduğu kadar sosyal hizmetlerin de temel aktörü haline getirmiştir. Öte yandan Batı'nın merkez alındığı bir sistemde çevre ülkelerde kapitalizmin gelişimi aynı düzeyde seyretmemiştir5. Bu ülkelerde Refah Devleti politikalarının yerini ithal ikameci sanayileşme almış, böylelikle üretimin yoğunlaştığı "imalat metropolleri" ortaya çıkmıştır (Bourdeau-Lepage ve Huirot, 2004). Ancak 19701ere gelindiğinde katı Keynesci politikalar ve Fordist kapitalizm krize girmiş ve sermaye, maliyetlerin daha düşük ve emeği gözeten politikaların zayıf olduğu, yabancı yatırımı çekmeye hevesli "kalkınmakta olan ülkelere" yönelmiştir. Bu krizden çıkış yolunun devletin ekonomik alandaki başat rolünü özel sektöre bırakması olarak görülmesiyle 701erden sonra kapitalizm neoliberal politikalar doğrultusunda daha esnek 5 Kapitalizmin eşitsiz gelişimi hakkında daha detaylı bilgi için bkz. W allerstein, 1974.

7 Küreselleşme ve Kent ve coğrafi olarak akışkan bir forma kavuşmuştur. Böylece serbest piyasa sistemi temel ekonomik kural olmuş, rekabet ve esnek üretim bu dönemin temel olguları haline gelmiştir. Ancak serbest piyasa düzeninde rekabet, kaçınılmaz olarak kar getiren sektörlerde yoğunlaşma ve bir süre sonra ise bu sektörlerdeki yatının fazlası nedeniyle kann azalması anlamına gelecektir. Bu nedenle Batı' daki sermayenin bir kısmı üretimlerini farklı coğrafyalara kaydırırken diğer kısmı hizmet sektörüne yönelmiş ve bunlara eş zamanlı olarak mali piyasalar da önem kazanmıştır. Sonuç olarak ulus-devlet ekonomileri dünya pazarına açılırken, özellikle Batı metropollerinde sanayisizleşme süreci başlamış, yani bir zamanlar temel ekonomik faaliyet alanı olan sanayi sektörü geri plana düşerken finans, turizm, sağlık, medya, iletişim ve eğitim gibi alanlan içeren hizmet sektörünün önemi artmıştır6. Dünya pazarına açılmak, daha kısa sürede daha uzun mesafeler arasında ilişkiler anlamına geldiğinden ulaştırma/iletişim teknolojileri hiç olmadığı kadar önem kazanmıştır. Ekonomideki bu değişildik sonucu, kentler başta mal ve sermaye olmak üzere çeşitli akışların koordinasyonu konusunda uzmanlaşarak, önceden kitle üretimiyle tanımlanan imalat mekanlarından "işletme metropollerine" dönüşmüşlerdir. 6 Melih Ersoy'un Sanayileşme Süreci ve Kentler (2001) makalesinde ortaya koyduğu örneklerden yararlanırsak, yılları arasında ABD' de hizmet sektöründe çalışanların oranının %66'dan %78'e çıktığı, İngiltere'de ise bu oranın %SO'den %73'e yükseldiği görülmektedir. OECD ülkeleri bütününde çalışanların yarıdan fazlası hizmet kesiminde istihdam edilmektedir. Buna karşılık Batı ülkelerindeki sanayi kesimi arası dönemde %28'den %18' e düşerken ABD'de %27'den %16'ya, İngiltere'de ise %37'den %20'ye gerilemiştir. Bu örnekler sanayi üretiminin yerini hizmet sektörünün almakta olduğuna dair ikna edici kanıtlar sunmaktadır.

8 146 1 Küreselleşme ve Demokrasi Küresel Kentler Açıklamaya çalıştığımız bu değişimin sonuçlan günümüz kentlerinin mekansal, ekonomik ve toplumsal yapılarında gözle görülür farklılıklara yol açmaktadır. İmalattan işletmeye kayan kent ekonomileri giderek bir kentler sistemi ağı içinde ayrışmakta ve bu ağların kesişme noktalarında bulunan bazıları "küresel kent" statüsüne layık görülmektedir. Küresel kentler teorisinin önde gelen isimlerinden Saskia Sassen'in ( 1991) geliştirdiği modele göre, bazı kentler çokuluslu şirketlerin, finans kuruluşlarının, bilişim ve hizmet şirketlerinin, uluslararası ve ulusötesi kuruluşların toplandığı yerler olmakta ve böylece küresel ekonominin karar-koordinasyon-yönetim merkezleri haline gelmektedirler. Sassen gibi araştırmacılar küresel kentler hiyerarşisinde en üste N ew Y ork, Tokyo ve Londra'yı yerleştirmekte ve bu kentlerin küresel ekonomik işlemlerin kavşak noktası olduğunu ifade etmektedir. Sassen'in teorisinin sosyal bilimler ve küreselleşme çalışmalarına katkısı, küreselleşmenin sadece coğrafi yayılmaya değil aynı zamanda belli mekanlar üzerinde yoğunlaşmaya yol açması ve bunun sonucu olarak kentlerdeki mekansal organizasyonun uğradığı değişimi ortaya koymasıdır. Ona göre mekan, küresel bilgi akışlarına uygun olarak yeniden şekillenmekte, ancak bilginin aşın hareketliliği ve kolay yer değiştirebilirliğine rağmen ekonomik faaliyetler hala mekana bağlı kalmaktadır. Değişen üretim sisteminin ve neoliberal ekonominin rekabetçi ortamının sonucu olarak küresel kentlerde sanayinin önemi azalırken, finans, bankacılık, enformatik, bilişim, sigortacılık, eğlence, iletişim, tasanın, reklamcılık gibi hizmet sektörüne ait faaliyetler yükselmekte, bu da küresel kentlerde öncelikle yeni bir "iş merkezi alanı"nın or-

9 Küreselleşme ve Kent taya çıkmasına, devamında ise sektörlere göre yoğunlaşmalara yol açarak fiziksel mekanda yeni bir organizasyona sebep olmaktadır. Bu sektörler her ne kadar yerel olsalar da küresel kentler, yine bu sektörler aracılığıyla dünyadaki diğer küresel kentlere bağlanmaktadır. Sonuç olarak Sassen'in teorisinin önemli yanı küresel kentlerin, kendi başlarına içinde bulunduk. lan siyasi coğrafyalarda öne çıkabilen, değişen ekonomik organizasyonu kontrol edebilen ve kavşak noktaları oluşturarak diğer kentlerle ilişki içinde küresel ağlan inşa eden mekanlar olduklarını vurgulamasıdır. Küresel kent modelinin ayrılmaz bir parçası, bu özelliklere sahip olmak isteyen kentler arasında yaşanan rekabettir. Küresel özellikler taşıyan kentler arasındaki hiyerarşiyi inceleyen araştırma grupları bu kentlerin sahip olduktan nitelikler ve küresel ağlardaki etkinlik derecelerine göre çeşitli sıralamalar önermektedir. Bu sıralamalardan en dikkat çekeni GAWC ( Globalization and World Cities) 7 adlı grubun ortaya koyduklarıdır. Bu ve benzeri çalışmalar dünya kentleri hiyerarşisindeki değişkenliğin ve ortaya çıkan kaybedenler-kazananlar ayrımının altını çizmektedir. Bu rekabet kaçınılmaz olarak kentlerin 7 GAWC { Globalization and World Cities Study Group and Network), Loughborough Üniversitesi Coğrafya Bölümü dlliilinde, Manuel Castells, J ohn Friedmann, Peter Hall, Nigel Thrift, Sask.ia Sassen ve Peter Taylor gibi modemizm, küreselleşme ve kent konulan üzerinde uzmanlaşmış sosyal bilimciler tarafından kurulmuş bir araştırma birimidir. Ekibin çalışmaları sonucu kentler, küresel ağlardaki yerlerine, diğer küresel kentlerle olan ilişkilerine, işlevlerine ve sahip olduklan belli özelliklere göre.alpha, Beta, Gamına olarak sıralanmışlardır. GAWC'ın 2008'de yaptığı sıralamaya göre İstanbul da, her ne kadar hiyerarşinin alt basamaldannda olsa da,.alpha kategorisinde yer almaktadır. Bkz.

10 148 1 Küreselleşme ve Demokrasi gelişimi ve yapılanması üzerinde gözle görülür değişiklikler yaratmaktadır "" 200ll - - Grafik 1: GaWC sıralamasına göre dünya kentleri (2008) Kaynak: Bu küresel kentler ağının ortaya çıkardığı hiyerarşide, benzer özelliklere sahip kentler diğerleri arasından sıyrılabilmek ve sıralamada yükselebilmek için çeşitli "kentsel pazarlama" yöntemleri benlınsemektedir8. Pazarlanacak kentin albenisini art- 8 Pazarlama.kelimesi ister istemez tüketime hazır bir ürün çağrışımı yapmaktadır. Yabancı yayınlarda kentsel pazarlama ( city marketing) ve kentsel marbla,ma (city branding) olarak iki ayn tarum kullanılmaktadır. Yani kentler herhangi bir meta gibi önce tüketime sunulmakta sonra da marka haline getirilmektedirler. Bu bakış açısı 21. yüzyılın tüketim odaklı hayat tarzına uyarken aynı zamanda kentler dmıil her şeyin met:alaştırıiabilir olduğunu göstermektedir (Burge,u, 1982 ). Bu konuda İstanbul'la ilgili bir tartışma Çağlar Keyder'in "İstanbul u Nasıl Satmalı?" (1992) makalesiyle alevlenmi ti. Keyder, İstanbul'un küresel sermaye ile bağ kurabileceğini ve Türkiye'nin vitrini olabileceğini ancak bunun için bazı çalıfmalar yapılması gerektiğini dile getiriyor ve bu yatınmlar arasında beş yıldızlı oteller, kongre merkezleri, yeni if merkezleri olarak gökdelenler, etkin bir iletişim altyapısı., turizm ve eğlence bölgeleri, sanat-kültür etkinlikleri, yabancıların İstanbul'a yerleşmesini kolaylaştıracak

11 Küreselleşme ve Kent tırmak için öncelikle altyapı çalışmaları ve yeni küresel elitlerin yaşam standartlarına uygun lüks oteller, havaalanlan, alışveriş, eğlence ve kültür merkezleri gibi kentsel donatılar gelmektedir. Ancak küresel kent olmak için gerekli olan bu öğeler sıralamada yukarı çıkmak için her zaman yeterli değildir. Bunun için diğer kentlerden ayırt edici bir "imaj"a da sahip olmak gerekir. Bir kentin altyapısı ve donatılan imajıyla beraber, kentlerin ne gibi özellikler üzerinden öne çıkarılacağını belirler; kentlerde sunulan yaşam standartları bir yandan sermayeyi ve küresel elitleri çekerken diğer yandan onların istekleri doğrultusunda kentin şekillenmesine katkıda bulunur. Bir Kentsel Pazarlama Aracı Olarak Dev Etkinlikler ve Kültürel Miras Castells ( 1999), teknolojinin ve iletişimin bu kadar gelişkin olduğu bir çağda imajların birer kimlik göstergesi haline geldiğini ifade eder. Bu nedenle, kentler "pazarlama" stratejileriyle kendi özgün ve benzersiz kimliklerini oluşturma çabası içindedirler. Baudrillard ( 1983) bu stratejilerin genelde kentte yaşayan grupların ihtiyaç ve talepleri yerine sermaye ve şehrin ekonomik kalkınması odaklı geliştiğinden, kenti ve kent yaşamını estetik bir meta olarak gören projelere dönüştüğünü vurgular. Bu durum, ulus devletin zayıfladığı, yani merkezi otoritenin kontrolü yerine piyasaların rekabetinin hakim unsur olduğu mülk edinme gibi yasal düzenlemelere öncelik. verilmesi gerektiğini wrguluyordu. Mart 2005'te Cannes' da düzenlenen dünya emlak piyasasının buluşma yeri olan MIPIM fuarına "İstanbul'u dünya pazarına çıkarmak" amacıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin katılması K.eyder'in öngörülerinin yerel yönetimlerde yankı bulduğunun bir göstergesi sayılabilir.

12 150 1 Küreselleşme ve Demokrasi neoliberal politikaların sonucu olarak görülmektedir. Devletin özelleştirmeler ve deregülasyon politikalarıyla sosyal alandan çekilmesiyle kentlerin yapılanmasında sermayenin ihtiyaç ve tercihleri belirleyici olmaktadır. Bu da kentleri yeni ekonomik sisteme ayak uyduracak altyapıyla donatmak, bu ekonominin işleyişini sağlayacak üst-orta sınıfın ihtiyaçlarına cevap vermek ve kentleri daha çekici yerler haline getirmek üzere tasarlanan projelerle ortaya çıkmaktadır. Kentsel pazarlamanın en sık rastlanan örnekleri arasında "dev etkinlikler" (mega events) ya da "prestij projeleri" (flagship events) olarak adlandırılan, uluslararası arenada kentlerin adının duyulmasını ve gündeme oturmalarını sağlayan organizasyonlar bulunmaktadır. Özellikle eskiden sanayi bölgesi olan yerlerde yaşanan delokalizasyon -sanayinin şehir merkezlerinden dışarı kaydırılması- sonucu terkedilmiş alanların yeniden kente kazandırılmasında bu tür etkinlikler önemli bir rol oynamaktadır. 21. yüzyıl küresel kentlerinin değişen yapılan ve ihtiyaçları doğrultusunda, sanayinin boşalttığı yerlere dönüştürücü sektörler olarak finans ve kültür yerleşmekte, bu faaliyetler çerçevesinde tasarlanan mekanlar uluslararası kamuoyuna kentlerin yeni yüzleri olarak sunulmaktadır. Örneğin, olimpiyatlar ya da uluslararası film/müzik/tiyatro festivalleri, gerçekleştirildikleri kentlerin küresel dünya haritasında tanınan yerler haline gelmelerine yardımcı olmaktadır. Bu projelerin bir diğer özelliği, kentleri pazarlarken, onlar için yeni imajlar kurguluyor olmasıdır; artık "büyük etkinlikler modern turizmin imaj yapıcılarıdır" (Hali, 1992: 14 ). Bu etkinlikler, turizm bakanlıklarının hazırladığı tanıtıcı reklamlar gibi, kentlerin öne çıkarmak, birlikte anılmak istedikleri yönlerini tanıttıkları araçlar olmakta; kültür, tarih ve mimariyle kentler

13 Küreselleşme ve Kent kendilerini yeniden kurgulamaktadırlar. Avrupa Kültür Başkenti (AKB) projeleri bu açıdan önemli bir örnektir yılında Essen'in AKB ilan edilen üç yerden biri olması, bir zamanların maden ve sanayi merkezi olan ama son yıllarda ciddi bir ekonomik kriz yaşayan Rııhr bölgesine kültür yoluyla yeni bir imaj kazandırmak için bir fırsat olarak değerlendirilmektedir AKB İstanbul' da ise, kurgulanmak istenen kent imajının başta gelen öğeleri Asya ve Avrupa'yı birleştiren köprü imgesi ile birçok medeniyete ve üç tektanrılı dine ev sahipliği etmesinden kaynaklanan kozmopolit çeşitliliği olmuştur. Başbakan Erdoğan'ın AKB açılış konuşmasında söyledikleri İstanbul için kurgulanan imajı açıkça ortaya koymaktadır. ''Sadece İstanbul bile Türkiye'nin bir Avrupa ülkesi olduğunun, AB'nin tabii üyesi olduğunun somut göstergesidir. (...) İstanbul biraz, Saraybosna' dır, biraz Kudüs'tür, biraz Paris'tir, Viyana' dır, Madrid'dir, Bağdat'tır, Şam'dır, Amman'dır. Ama İstanbul en çok da İstanbul' dur"9. İstanbul' un tek başına bütün ülke için bir vitrin oluşturan küresel kent özelliğini vurgulayan bu sözler, diğer büyük kentlerle ilişki kurma çabasıyla da İstanbul'un ''benzer ama farklı" olduğunu iddia etmektedir. Başbakanın aynı konuşma içinde, İstanbul'un "medeniyetlerin, ırklann, renklerin kaynaştığı bir nokta olduğunu" ve burada fetihten beri dinlerin ve kültürlerin özgürce ve hoşgörü içinde var olduklarını belirtmesi, kentin tanıtımı için kurgulanan tarihin referans noktalan konusunda da ipuçları sunmaktadır. Ancak küresel kentler yarışında bu tarihsel miras yeterli görülmemiş olacak ki, aynı konuşmada finans merkezi olmanın önemi de vurgulanmıştır: "Tarihi birikim üzerinde modem bir gelecek imar edi- 9 _

14 152 1 Küreselleşme ve Demokrasi yoruz. İstanbul'u dünyanın finans merkezi haline getirmek için de yatırımlarımız sürüyor" 10 Bazı kentlerin uluslararası arenada yer edinmelerinin ve ayrıcalıklı bir imaj yaratmalarının yollarından biri de dünyaca tanınmış mimarların tasarladığı projeleri uygulamaya koymak olmuştur. Bunun en bilinen örneklerinden biri, Bilbao'daki Guggenheim Müzesi projesidir. Bu müzenin inşasının kentte yarattığı etkiden sonra, sanatsal/kültürel prestij projeleriyle şehrin yüksek profilli yerlerinde gerçekleştirilen kentsel dönüşüm projeleri için "Guggenheim Etkisi" ( Guggenheim Effect) tanımı kullanılmaya başlanmıştır. 1990'lı yıllarda, sanayi tesislerinin ve tersanelerin ardı ardına kapandığı Bilbao' da ekonomik ve toplumsal bir kriz yaşanmaktaydı 11 Sanayinin çekilmesiyle ortaya çıkan yoksullaşma ve Bask bölgesinin etiketi haline gelmiş terör olaylarına karşı, kültür odaklı projelerle kente yeni bir imaj yaratılmaya karar verildi. Guggenheim Müzesi, dünya çapında mimarlar tarafından şehrin liman özelliğinin öne çıkarılması, havaalanının yenilenmesi, yeni bir konferans ve performans sanatları merkezi, büyükşehir metrosu ve Uribitarte nehrini geçen bir yaya köprüsü inşasını da içeren bir projeler silsilesinin parçasıydı. Ancak planın öne çıkan özelliği dünya çapında ünlü mimar Frank O. Gehry1 2 tarafından çizilen mü- 10 Ag.m. 11 Bu durumun Bilbao'ya has olmadığı. aşikardır; Batı Avrupa kentlerinin pek çoğunda sanayinin kentten çekilmesi ciddi bir toplumsal ve mekansal değişime yol açmıştır. 12 Aynı mimar İstanbul' da da, Suna ve İnan Kıraç Vakfı tarafından Tepebaşı'nda yapılacak ve 160 milyar dolara mal olacak ancak henüz gerekli izinler alınamadığı için inşaatı başlatılamayan bir kültür merkezi projesinin planlarını çizmiştir. Mimar Frank Gehry'nin İnan Kıraç'a söylediği "kültür kompleksi projesi tamamlandığında her yıl İstanbul'a fazladan 500 bin turist gelmediği

15 Küreselleşme ve Kent zenin Bilbao şehir edilmesi oldu. merkezinde m2'1ik bir alana inşa Grafik 2: ''Yıldız mimar'' Frank Ghery tarafından Bilbao'da yapılan Guggenheim Müzesi. Kaynak: yılında müze tamamlandıktan sonra yayımlanan Avrupa Birliği raporlarına göre kentte turist sayısı ve sanata karşı olan ilgi artmış, müzenin yarattığı çekim sonucu bölgedeki sanat galerileri çoğalmış, diğer müzelere yönelik devlet yatırımı artmış ve yeni oteller açılmıştır 13 Ancak müzenin açılışı yerel halk için aynı olumlu etkiyi yaratmamıştır. Yapılan araştırmalara göre, bu tarz kültür ürünleri kısa vadede kar sağlayacak bir turist eğlencesi ve tüketim metası haline gelmekte, ancak yerel takdirde senden para almayacağım" şeklindeki sözlerine bakılırsa, bu merkezin İstanbul'a çekeceği turist sayısı projenin mimarının da önceliklerinden biridir. "Guggenheim'ın Mimarı Frank Gehry'den Tepebaşı'na Öneri" Gila Benmayor, Hürriyet, 4 Mart culture/pdf/ doc889 _ en.pdf

16 154 1 Küreselleşme ve Demokrasi ekonomiye kalıcı katkısı olacak kültürel üretimler desteklenmemektedir (Garda, 2004). Diğer araştırmacılar, Guggenheim Müzesinde sunulan sanat anlayışının yerel halktan çok turistlere yönelik olduğunu, dolayısıyla kentin yerlilerinin bu sanat faaliyetlerinin dışında kaldığını ortaya koymaktadır {Evans, 2003 ). Diğer bir deyişle, bu gibi prestij projelerinde öncelikli hedefler şehrin imajına değer katmak ve turist çekmek olurken yerel toplulukların ihtiyaçları ikinci planda kalmakta ve projelerin bölgedeki iş arzına katkısı kısıtlı kalmaktadır ( Gomez, 1998). Aynı zamanda kültür aracılığıyla dönüştürülen bölgelerin yeni üst-orta sınıfın beğenileri doğrultusunda cazip alanlar haline gelmesiyle "mutenalaşma" (gentrification) sürecinin başlaması bu bölgelerde emlak fiyatlarının yükselmesine neden olmaktadır. Prestij projelerinin yakından bildiğimiz örneklerinden bir diğeri ödüllü mimar Zaha Hadid tarafından İstanbul Kartal için tasarlanan finans merkezidir ' de kamuoyuna tanıtılan bu proje Marmara Denizinden içeriye doğru batıda Kartal, doğuda ise Pendik olmak üzere artık kullanılmayan bir sanayi bölgesinin gökdelenler, lüks konutlar, konser salonları, müzeler, tiyatrolar, turistik oteller ve marinaya dönüştürülmesini içermektedir 15 Timsah derisi yüzeyine benzetilen geometrik şekillerden oluşan bu mimari projenin tanıtım broşürlerinde de bölgeye yeni bir kimlik kazandırılacak olması wrgulanmaktadır. Ancak projenin, yapılması planlanan arazi ile hiçbir bağlantı kurulmadan ve bölgedeki nüfusun yapısı göz önüne alınmadan tasarlanmış olması yerel sivil toplum örgütleri kadar araş- 14 Proje hakkında yapılmış bir çalışma için bkz. Kocabaş (2010). 15 http :/ / architects/hadid/kartal _pendik./kp.html

17 Küreselleşme ve Kent tırmacılann da tepkisini çekmiştir {Montabone ve Candelier Cabon, 2009). Benzer bir diğer proje ise Ken Y eang'in Küçükçekmece' de Marmara Denizi ve Küçük.çekmece Gölü' nü ayıran kumsalda tasarladığı "ekosistemle barışık şehir ortamı" projesidir. Proje kapsamında yeşil donatı alanlan, otopark, park alanlan, marina, 7 yıldızlı bir otel ve bir aquaparkın yer alması öngörülmektedir. Ancak bu proje de, Zaha Hadid'in Kartal Pendik. projesi gibi bulunduğu sosyal ortamdan kopuk olmakla ve bölge sakinlerinin ihtiyaç ve hedeflerini dikkate almamakla eleştirilmektedir. Kent yöneticilerinin ve önde gelen işadamlannın, star mimarlara çizdirdiği prestij projeleriyle küresel kent olma yarışında öne geçme hevesi elbette sadece İstanbul'a has bir durum değildir; Chicago' da, Dubai' de, Berlin' de, Manchester' da, ingilizcede "starchitect" diye adlandırılan yıldız mimarların yaptığı binalar, kente ekonomik. bir canlılık ve uluslararası arenada görünürlük sağlayacak bir yöntem olarak değerlendirilmektedir.

18 156 1 Küreselleşme ve Demokrasi Grafik 3: "Yıldız mimar" Zaha Hadid' in Kartal'ı bir finans merkezine dönüştürmeyi amaçlayan proje için hazırladığı tasarım. Kaynak: rta 1-pend i k-masterplan Kentlerin küresel arenada diğerlerinden farklılaşma yarışında bir diğer araç tarihi miras ve kültürdür. İhtiyaç ve güç ilişkilerine göre yeniden yazılabilen tarih ve kültürün, kentlerin imajını belirlemekte kullanılıyor olması şaşırtıcı değildir; Featherstone'un söylediği gibi"(... ) kültürel sermaye, finans ve sanayi esaslı bir iktisadi sermayeye alternatif bir zenginlik kaynağı olarak, dolaylı ve dolaysız yoldan iktisadi değere dönüşebilir bir kaynaktır. Ulusal politikacıların, kent yöneticilerinin ve özel sektör kapitalistlerinin kültüre yatırım yapmaları, bunu teşvik etmeleri ve şiddetli rekabet koşulları altında kent imajının taşıdığı öneme duyarlı olmaları bundan kaynaklanmaktadır" (Feathersone, 1996). Sağlam bir ekonomik temel oluşturabilmek ve kentler arasındaki rekabette güçlü bir ele sahip olabilmek için bile kentlerin, uluslararası kültürel üretim ağları

19 Küreselleşme ve Kent içinde kültürün ve tarihin sergilenebildiği, yeni şekillere sokulup piyasaya sunulabildiği yerler haline gelmeleri gerekmektedir (Yardımcı, 2005). Sharon Zukin'e göre de, "kültür giderek şehirlerin işi haline gelmekte, turist eğlencelerinin temeli ve onların benzersiz, rekabetçi yönü" olmaktadır. "Kültür tüketiminin (sanat, yeme-içme, moda, müzik, turizm) artması ve bu alana hizmet eden endüstrilerin büyümesi, şehrin sembolik ekonomisi kadar semboller ve alanlar üretebilme kapasitesini de beslemektedir" (Zukin, 1995: 2). Yani kültür bir yandan, bir kentin uluslararası arenada imajını oluştururken, öte yandan o kentin sakinleri için imajlar üretmektedir. Kültür "kim"in ''hangi" alana ait olduğunun temsilidir. Aynı zamanda neyin yansıtılmak istenen imaja dahil olup olmayacağını da belirler. Bu yüzden, Zukin'in de vurguladığı gibi bir kentin imajını yaratanlar aynı zamanda o kentin kolektif kimliği üzerinde söz sahibi olanlardır. En basit haliyle kentlerin mimari üzerinden nasıl görünüp nasıl görünmeyeceğine, hangi binaların "kültürel miras" kabul edilip hangilerinin görsel kirlilik olarak yaftalanacağına karar verenler, kentler için birer geçmiş yazıp pazarlanabilir imajlar oluştururken hem fiziksel yapı üzerinden kendi kent anlayışlarını ortaya koymakta, hem de bu işten kazanım sağlamaktadırlar. Kısaca kültür, kentleri çekici kılabilmek adına önemli bir kentsel dönüşüm aracı haline gelmektedir. Kültür, demokratik bir katılım sağlama ve bir araya getirme aracı olarak kullanıldığında, sanayisizleşme sürecinden olumsuz etkilenen kentlerin ve kent sakinlerinin sosyo-ekonomik canlılığı için olumlu bir adım olabilir. Ancak günümüzde neoliberal politikalar doğrultusunda yürütülen kültüre dayalı kentsel dönüşüm projeleri,

20 158 1 Küreselleşme ve Demokrasi kültürün bu amacın dışında kullanıldığını göstermektedir. Dünyanın birçok yerinde kentin önde gelen kişileri ve işadamlan, "küresel kenti" temsil eden müzeler, parklar ve mimari komplekslerle kendi elit kimliklerini kentlerde görünür hale getirmektedirler16. Sembolik ekonominin kentlerin kalkınması için önemini kavrayan yerel yönetimler, küresel elitler ve özel sektörle iş birliği içinde kamusal alanlan belli kesimlerin kullanımına yönelik yan özel kültürel alanlar haline getirmektedirler. Böylece kentler, Keyder'in de 1992'deki "İstanbul'u Nasıl Satmalı?" makalesinde dile getirdiği gibi, özel sektör ve devlet iş birliği içinde ülkenin geri kalanından bağımsız olarak küresel piyasalara açılan birer vitrine dönüşmektedir. Uluslararası bienaller, olimpiyatlar ve Avrupa Kültür Başkenti gibi projeler bu tür dönüşümlere katkıda bulunup gelecekteki yatırımlar için uygun olanakları sağlarken, Londra' dak.i Tate Modem, İstanbul' dak.i İstanbul Modem, Sabancı ve Koç Müzesi gibi özel girişimcilerin yatırımıyla oluşturulan sanat merkezleri de kültürün kime hitap edeceğine ve neyi temsil edeceğine karar verme süreçlerinde belirleyici olmak.tadır. Bu durum kamusal alanların özelleşmesine ve turistikleşmesine yol açarken kentlerdeki kültürel farklılıkların da mekana yansımasına neden olmaktadır. Elitlerin kültürel pratiklerinin görünürlüğü artarken bu grubun dışında kalanlar kendi pratiklerini egemen kültürün işgal etmediği alanlarda gerçekleştirmek durumunda kalmaktadırlar. Kent merkezlerinde dünya mutfağı örnekleri sunan restoranlar, şık kafeler, barlar ve küre- 16 Elit kültürün kentlerde nasıl teşvik edildiğine dair daha ayrıntılı bir inceleme için bkz Davis (1990). Aynca kültür temelli kentsel dönüşümün olası sonuçlarına dair bkz. Miles (2007).