Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 81, Kasım 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 81, Kasım 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Dr. Öğr. Üyesi. Ercan ÇALIŞ Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü ercancalis@yyu.edu.tr BATMAN MÜZESİ NDE BULUNAN BİR GRUP FİBULA Öz El sanatları ürünleri insanoğlunun beliren ihtiyaçlarıyla beraber gelişim gösterdiği bilinmektedir. Ortaya çıkan ve günümüze ulaşan tüm bu değerler, toplumun maddi kültür varlığını oluşturmaktadır. Bunlar arasında takı ve kuyumculuk, giyinme ve örtünme gibi iklimsel koşullara bağlı olarak bir gelişim göstermemiştir. Anılan bu sanat dalı birçok toplumda klasik olarak ifade edilen zaruri ihtiyaçtan değil, birer süs öğesi olarak işlevselliğinin ağır bastığı gerçeği, kazılarda bulunan buluntulardan anlaşılmaktadır. Takıların birer süs öğeleri olmasının yanı sıra din, tılsım gibi amaçlarla da insanlar üzerlerinde taşımışlardır. Öyle ki takılar yeri gelmiş güç ve kuvvet göstergesi olmuş, yeri gelmiş ölü hediyesi ile tanrılara birer sunu olmuş. Geçmişi günümüze büyük bir gizemle taşıyan takılardan fibulalar, ayrı bir öneme sahiptir. Bugün hala çengelli iğne olarak bilinen bu takı öğesi, giysileri tutturmada kullanılan bir süs eşyasıdır. Antik Çağlarda fibulalar vazgeçilmez takıların başında gelerek, özellikle de Frigler döneminde Anadolu da bir tarz haline geldiği bilinmektedir. Anahtar kelimeler: Anadolu, Batman, El sanatları, Fibula.

2 A GROUP OF FIBULAE AVAILABLE IN BATMAN MUSEUM Abstract Handicraft products are known to have developed with the emerging needs of the humanity. All these values which have survived today, constitute the material and cultural assets of a society. Among these, jewelry has not displayed any change depending on the climatic conditions, like dressing. It is understood from the findings of excavations that, this form of art has not emerged as an essential need of a society, but rather, it has gained functionality as a decorative component. Besides being a decorative component, jewelry has been worn by people due to religious reasons or as amulets. Such that, jewelry was sometimes used to indicate power and strength and sometimes it served as a presentation to the gods with the dead. Fibulae, which bring the past to the present with a great mystery, have a special importance. This form of jewelry, which is known as the hooked needle today, is a decorative component that is used to pin the clothes. Fibulae are known to be among the essential types of jewelry in Ancient Times, and to have become fashionable in Anatolia especially during the period of the Phrygians. Keywords: Anatolia, Batman, Handicrafts, Fibula. I. GİRİŞ Anadolu tarih boyunca pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış dünya kültür mirasının önemli bir bölümü içinde barındıran yönüyle, araştırmacılar için her zaman ilgi odağı olmuştur. Bölgenin her köşesi gibi Dicle havzasında bulunan Batman coğrafyası da pek çok uygarlığın yeşerip gelişmesine tanıklık etmiştir. Tarih süreci içinde çok kısa bir geçmişi olan Batman ın aslında bölge coğrafyası içinde değerlendirildiğinde tarihi çağlara kadar giden bir serüvenin olduğu görülmektedir. Hasankeyf başta olmak üzere bölgede yapılan pek çok araştırmada ortaya çıkan veriler, bu tezi doğrular niteliktedir. İnsanların ilk defa sanat eserleri üretmesi Üst paleolitik çağa kadar gitmektedir. Doğada bulunan taş, kemik diş gibi malzemelerden bir takım süs öğelerin yapıldığı artık günümüzde kanıtlanmış bir durumdur. Avcı yaşam anlayışının da etkisiyle özellikle tilki ve diğer etçil hayvanlara ait delinmiş dişlerden bazı objelere rastlanılmıştır (Türe, 2011: 19-21). İnsanlık tarihi serüvenindeki en büyük devrim ise kuşkusuz Neolitik Çağ dır. Bu çağ Anadolu açısından da önemlidir. Üretilen sanat eserleri açısından bakıldığında, Anadolu nun dünya kültür koleksiyonunda yer edinmeye başladığı çağdır. Artık bu dönemde taş ve kemik gibi malzemelerden üretilen objeler daha parlak ve pürüzsüz bir hal alır. Bu iyileşme süreci kendini takı yapımında da gösterir. Paleolitik Çağ dan beri kullanılan bir bakır minerali olan malahit arama çalışmaları esnasında bulunan saf bakır yumrular, ısıtılıp dövülerek ince plakalar haline getirilip kolye bocukları üretiminde kullanılmıştır (Türe, 2011: 25-26). Buradan hareketle madenin takıda bu Neolitik Çağ dan beri kullanmaya başlandığından söz edilebilir. Nitekim Anadolu nun tarih öncesi önemli yerleşim yerlerinden Konya Çatalhöyük ile Diyarbakır Çayönü kazılarında, diğer el sanatları eserleri ile birlikte bir takım takı objelerine rastlanıldığı bilinmektedir. Çatalhöyük teki kazılarda ele geçirilen eserler neredeyse insan yeteneğini aşan özelliklere sahip sanat eserleri olarak görülür (Türkoğlu, 2013: 23). Takı kültürü kalkolitik Çağ da da devam etmiştir. Bu döneme ait önemli süs öğeleri Canhasan da bulunan bir heykelcik üzerinde yer almaktadır. Ankara Medeniyetleri Müzesi nde bulunan bu heykelcikte sergilenen eserler, takılar konusunda 272

3 dönemi aydınlatması açısından önemlidir (Türkoğlu, 2013: 28). Anadolu MÖ. IV. bin yılın sonlarına doğru tunç çağına girdiği bilinmektedir. İlk tunç çağında takı üretimi açısından Anadolu, zengin bir repertuvara sahiptir. Nitekim Troya ve Alacahöyük Kral Mezarları nda ele geçirilen bazı takılar bu durumu gözler önüne sergilemektedir (Köroğlu, 2004: 20). Günümüzde yapılan birçok çalışma, antik çağlar hakkında bilgi dağarcığımızı zenginleştirmeye devam etmektedir. Günümüz insanı, atalarının nasıl bir yaşam felsefesi ile yaşadığına dair olan merakı bu çalışmaları sürekli canlı tutmuştur. Nitekim pek çok arkeolojik ve sanat tarihi araştırmaları, kalıntılardan hareketle eski çağlarda hayat bulmuş atalarına ait yaşam stilini yorumlamaya ve anlamaya dönük veriler ortaya koymaya devam etmektedir. El sanatları penceresinden bakıldığında tekstil ve dokumacılık paralel bir gelişim gösterirken, takı kullanımının ise bunlardan daha geç bir evreye gittiği görülür. Peki bu denli erken başlayan süslenme merakı neydi ve neden böyle bir ihtiyaç doğmuştu? Tüm bu soruların cevabı, yeterince araştırmaya konu olmamış takıların gizemli dünyasındaki sır perdenin aralanmasıyla ortaya çıkmaya devam etmektedir. Eşyanın tabiatına uygun olarak insanın sosyal bir varlık olması göz önüne alındığında, beğenme ve beğenilme arzusuyla üretilen takılar, tüm toplumların ve dönemlerin ortak bir paydası olduğu eldeki verilerden anlaşılmaktadır. Takılar, insanlar tarafından vücutlarının belirli bölgelerinde sade olarak üstlerinde taşıdıkları gibi, giysileriyle de beraber bir uyum içinde kullanmıştır. Özellikle de giysileriyle beraber kullanıp bir kimlik yaratarak gelenler, toplumları birbirinden ayırt etmede önemli bir makas olmuştur. Araştırmanın merkezine oturan fibulalar ise diğer pek çok el sanatları ürünlerinde olduğu gibi bir ihtiyacı gidermektir. Ancak Fibulalar işlevsel amaçlı bir ihtiyacı giderirken, estetik kaygıyı da ön planda pekâlâ tutmuştur. Takılar arasında önemli bir grubu oluşturan Fibulaların işlevsel yönleri dikkate alındığında, öncelikli olarak giysi ile birlikte bir anlam taşıdığı görülür. Fibulaların örtünmede kullanılan kumaşı iliklemede kullanılması, bu durumu anlaşılır kılmaktadır. Günümüzde kullanılmaya devam eden çengelli iğnelerin ilk prototipi olduğu anlaşılan Fibulaların ilk örnekleri sade olmasına karşın daha sonra üretilenler, dönemin kültürel karakterini yansıtan çeşitli süslemelerle zarif bir görüntüye sahiptir. İşlevi ile beraber göze hoş gelen estetiğinin yanında fibulaların sembolik yönü de ağır basmaktadır. Özellikle ölü gömme adetleri kapsamında mezarda ele geçirilen fibulalar dikkat çekicidir. Kötü ruhları kovduğuna inanılan bu mezar fibulalarını tipolojilerine göre tarihlendirebilmek mümkündür (Köroğlu, 2004: 20). Öte yandan fibulalar, üzerinde taşıdıkları sembolik tasvirlerden bazen kadınların bekâr veya evli olduklarını gösterirken bazen de erkeklerin savaşçı farklılıklarını gösteren bir statüyü ifade eder durumdaydı (Tekocak, 2012: 27-28). Yukarıda anlatılanlardan Fibulaların Antik Çağ larda yaygın olarak kullanıldığını söylemek mümkündür. Nitekim pek çok kazılarda bu takı öğesine rastlanılmış olması bunu doğrulamaktadır. MÖ. II. binden beri pek çok gerekçelerle insanlar tarafından kullanılan fibulaların ilk yaygın kullanımının ise demir çağında karşımıza çıktığı görülmektedir (Kalaycıoğlu, 1988: 61). Burada demirin diğer değerli madenlere oranla doğada daha bol bulunması ve daha az maliyetle elde edilebilir olması gibi faktörler düşünülebilir. Tarihi Çağlar irdelendiğinde Fibula denilince akıllara Frigler gelmektedir. Ankara Polatlı yakınlarındaki Gordion merkezini başkent edinen Frigler, Anadolu nun önemli bir medeniyetini oluşturmaktadır. Kuşkusuz Frig el sanatlarının geldiği noktayı Gordion Tümülüslerinde gerçekleştirilen kazı ve araştırmalar çok açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Nitekim Midas a ait olduğu düşünülen tümülüs içindeki ağaç kütüklerle korunaklı mezar odasında bulunan ve çeşit bolluğuna sahip eserlerdeki olağanüstü işçilik, Frig sanatının geldiği aşamayı göstermesi 273

4 bakımından önemlidir (Türkoğlu, 2013: 59). Friglerin takılar konusunda estetiğe büyük önem verdikleri bilinmektedir. Her bir eserdeki tasarım, estetik kaygının önemini gözler önüne sermektedir. Fibulalar da bu eserlerden bir tanesidir. Günümüzde çengelli iğne olarak adlandırılan bu kumaş tutturma aracını, geliştirerek yaygın bir şekilde kullananların ilk Frigler olduğu eldeki verilerden hareketle artık genel bir kanıdır. Bu dönemde bronz ve gümüşten yapılmış fibulalar Anadolu da bir tarz halini alarak farklı kültürlere satışı da yapılmıştır (Türkoğlu, 2013: 60-61). Bu durum medeniyetler arasında sosyo-kültürel bir entegrasyonu sağladığı gibi fibulalara ekonomik bir işlevsellik de kazandırmıştır. Friglerin geliştirdiği fibulalar form açısından da çeşitlilik göstermektedir. Bu döneme ait fibula gövdelerinin yay şeklinde uzandığı, gövde uçlarındaysa küremsi süslemeler yerleştirildiği ve gövde ucunun iki veya üç spiral kıvrımla gövdeye oturtturulduğu görülmektedir (Türe, 2011: 142). Form çeşitliliğinin yanında bu dönemde fibulalar döküm yapım tekniğiyle seri bir şekilde üretilmiştir. Kazılarda ele geçirilen eserlerin sayısı bu gerçeği doğrulamaktadır. MÖ. 8. yüzyılda Frig etkisiyle Urartular döneminde de fibulalar büyük bir rağbet görmüştür (Türe, 2011: 144). Kuyumculukta iyi bir gelişim gösteren Urartular, özellikle bronz fibulalarıyla ünlüdür. Bunun yanı sıra altın ve gümüş başta olmak üzere Urartulara ait pek çok fibulanın yurt dışına kaçırıldığı da bilinmektedir (Köroğlu, 2004: 20) Bu dönemde çoğunlukla döküm tekniğinde yapılmış bronz fibulaların yanı sıra tamamen altından imal edilmiş bir örneği Adilcevaz kazılarında ele geçirilmiştir (Tarhan, 2009: 139). Ele geçirilen fibulalar üzerinde form ve bezeme özelliklerden, Urartuların fibula formlarını Friglerden aldığı anlaşılmışsa da kendilerine özgü bir tarz yaratmayı da başardıkları görülmektedir. Başta Tuşba (Van) merkezli yerleşim yeri olmak üzere diğer yerleşim alanlarında da yapılan kazılar, Urartuların takı sanatında iddialı bir medeniyet olduğunu söylemek mümkündür. Kuyumculuk ve takı sanatı açısından bakıldığında, ele geçen objelerden Urartuların çağdaşlarına göre daha ön plana çıktığı söylenebilir. Urartuların takı konusunda bu denli gelişmiş bir evreye erişmesinde, böyle bir geleneğin Urartulardan önce de bölgede var olduğu gerçeği ile beraber Asur etkisinin de önemli olduğu düşünülmektedir (Türkoğlu, 2013: 51). Öte yandan Fibulaların üretiminde İyon ya da önemli bir yere sahiptir. İyonya ya ait en eski takılar dünyanın yedi harikası listesine giren Efes Artemis tapınağında bulunmuştur. Ele geçirilen bu takılar arasındaki altın fibula dikkat çekicidir (Türkoğlu, 2013: 67-70). Fibulaların Frigler tarafından geliştirildiğinden yukarıda değinilmişti. Pek çok yerleşim bölgesinde ele geçirilen fibulalar, tamamen ticari bir faaliyetin sonucuna bağlansa da yerel küçük çapta farklı üretim merkezlerinin de olabileceği düşünülmektedir. Kaldı ki farklı bölgelerde ele geçirilen eserler, nispeten form açısından bir benzerlik gösterse de üzerlerindeki bezemelerle birbirinden ayrılması bu iddiayı desteklemektedir. Fibula takısını kullanan ve geliştiren bir diğer medeniyet de ele geçirilen eserlerden kuşkusuz Romalılar olduğu görülür. MÖ. 7. yüzyıl ile MS. 4. yüzyılları arasında Arkaik, Klasik, Hellenistik ve Roma dönemleri Anadolu da yaşanır (Atasoy, 2010: 53). Romalıların Anadolu da çok uzun yaşadıkları bilinmektedir. Tabiatıyla bölgede uzun bir süre kalmanın bir sonucu olarak kendilerine özgü bir takı tasarımı da geliştirmeleri kaçınılmaz olmuştur. Dolayısıyla Roma fibulaları da kendine özgü bir tipolojiye sahiptir. Nitekim bu dönemde kuyumculuk faaliyetlerinin Roma da çok ileri bir seviyede olduğu bilinmektedir. Roma kadın ve erkeklerin elbiselerini tutturmada kullandıkları tokaların yanı sıra T formunda fibulaları kullandıkları görülür (Köroğlu, 2004: 36). 274

5 II. ÖRNEKLER Fotoğraf 1 Çizim 1 Örnek no : 1 Envanter no : (A) Cinsi : Bronz Dönemi : Roma (MS. 1. yüzyıl) Geliş şekli : Satın alma (Ümran ÇİLE) Ölçüleri : Ağırlık : 41,8 gr. Kol Genişliği : 5,1 cm. Uzunluk : 7.8 cm Tanım :Haç formunda tasarlanan fibula bronz malzemeden yapılmıştır. T formlu olarak da adlandırılan Fibulanın baş kısmı ile haç kollarında birer tane altıgenden oluşan topuz başlık bulunmaktadır. Haç şeklinde baş kısımdan aşağıya doğru gövde bombe yaparak yarım ay motifi şeklini almıştır. İğnenin tutturulduğu tutamak kısmı ise geometrik bezeli düz bir yüzeye sahiptir. Büyük ölçüde korozyonlu olan eserin iğnesi eksiktir. 275 Fotoğraf 2 Çizim 2 Örnek no : 2 Envanter no : (A) Cinsi : Bronz Dönemi : Roma (MS yüzyıl) Geliş şekli : Hibe (Ümran ÇİLE) Ölçüleri : Ağırlık : 3,8 gr. Genişlik : 2,7 cm.

6 İğne boyu: : 5.4 cm Kalınlık : 0.4 cm. Tanım :Yassı, yay şeklini de anımsatan fibula yarım daire kesitlidir. Karşılıklı iki geometrik bezeli dikdörtgen formlu süslemelerin arasında kalan gövde kısmı sade bir görüntüye sahiptir. İğnesi tek parça halinde sağlam olup uç tarafa doğru incelirken, zemberek usulüyle gövdeyle bağlantı sağlamıştır. İğne yuvası içe doru kıvrılan bir yapıya sahiptir. Eser iğnesinin simetriği bozulmuş ve eserin tamamı korozyonludur. Fotoğraf 3 Çizim 3 Örnek no : 3 Envanter no : (A) Cinsi : Bronz Dönemi : Roma (MS yüzyıl) Geliş şekli : Satın alma (Ümran ÇİLE) Ölçüleri : Ağırlık : 7.8 gr. Genişlik : 3,1 cm, Kalınlık : 0,7 cm. Tanım : V kesitli olmakla beraber kol şeklinde bir forma sahip olan eser, zemberek ile oluşturulmuş kilit sistemine sahiptir. Dirsekten kıvrılan kısmı sade tutulurken, diğer yönleri karşılıklı boğumlu bir bezemeye sahiptir. İğnenin sivri ucunun kavuştuğu tutamak bölümü el formunda bir yuvaya sahiptir. Zemberekten uç kısma doğru incelen İğne tamdır. Kolları üzerinde karşılıklı silmeler esere haraketlilik sağlamıştır. Eser tam olmakla beraber yüzeyi oldukça korozyonludur. 276 Çizim 4 Fotoğraf 4 (a-b)

7 Örnek no : 4 Envanter no : (A) Cinsi : Bronz Dönemi : Roma (MS yüzyıl) Geliş şekli : Satın alma (Ümran ÇİLE) Ölçüleri : Ağırlık : 10 gr. Uzunluk : 5.6 cm İğne boyu : 4,2 cm. Tanım : Dikdörtgen kesitli bir görünüme sahip olan yay formlu eser menteşelidir. Üst taraftan görünüşü haçvari ya da T biçimli, profilden görünümü ise D kesitli bir form özelliğini göstermektedir. Fibula gövdesinin iç kısmı düz dış kısmı ise bombeli olup, bir uçtan diğer uca simetrik bir şekilde incelmektedir. Sade bir şekilde tasarlanan fibulanın üzerinde geometrik bezemeler, esere haraketlilik sağlamıştır. 277 Çizim 5 Fotoğraf 5 (a-b): Örnek no : 5 Envanter no : (A) Cinsi : Bronz Dönemi : Demir Çağı (MÖ yüzyıl) Geliş şekli : Satın alma (Çetin IRMAK) Ölçüleri : Ağırlık : 9,1 gr. Genişlik : 2,8 cm. Yükseklik : 3,5 cm. Kalınlık : 0,5 cm. Tanım :Döküm yapım tekniği ile yapılmış eser yuvarlak kesitli bir forma sahip olmakla beraber, yay biçimli yassı iki taraftan boğumludur. Gövde merkezine doğru yarım daire

8 şekline dönüşmüştür. Tutamak kısmı el formlu olan eserin iğnesi eksiktir. Ayrıca eserin zemberek kısmı noksandır. Kollarının üzeri silmelerle nihayetlendirilmiş eserin tepeden görüntüsü, ortadan kollara doğru inceltilmiş ve yivlendirilerek bezenmiştir. İğnesi eksik olan eserin yüzeyi korozyonludur. Fotoğraf 6 (a-b): Çizim 6 (a-b) Örnek no : 6 Envanter no : (A) Cinsi : Bronz Dönemi : Demir Çağı (MÖ yüzyıl) Geliş şekli : Satın alma (Ümran ÇİLE) Ölçüleri : Ağırlık : 16,3 gr. Uzunluk : 5,3 cm. İğne boyu : 5,1 cm. Kalınlık : 0,4 cm. 278 Tanım :Yarım daire şekline sahip olan eser döküm yapım tekniği ile oluşturulmuştur. Menteşeli olan eserin iğne ve gövdesi olmak üzere iki parçadan meydana gelmektedir. Eser gövdesini oluşturan plakanın iç kısmı süslemesiz olup düz iken, dış kısmı baklava dilimli formunda geometrik bezelidir. Üst taraftan görünüşü haçvari, profilden görünümü ise dairesel bir form özelliği göstermektedir. İçi dolu fibula gövdesinin iç kısmı düz, dış kısmı geometrik bezelidir. Eser tamdır. III. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Takı sanatı ve kuyumculuk el sanatları ürünleri arasında, geçmişten günümüze doğru medeniyetlerin gizemlerini günümüze taşımadaki rolü yadsınamaz. Duyguları dışa vuran bu sırlar, çalışmada ele alınan fibula eserlerinde aranmaya çalışıldı. Anılan bu eserlerdeki duygu yumağını görmenin yanı sıra toplumların iktisadi, sosyal ve kültürel yönlerini de günümüze taşıması bakımından ayrıca önemlidir. Öte yandan araştırma konusu fibulalar medeniyetlerin el beceri yeteneğini gösterirken, diğer medeniyetlerle olan ilişkilerini de gözler önüne sermektedir. Anadolu coğrafyası, el sanatları ürünlerinin pek çoğuna beşiklik ettiği bilinmektedir. Nitekim fibulaların da anavatanı Frigya bölgesi olduğu herkesçe kabul edilen ortak bir kanıdır. Ancak Anadolu nun farklı bölgelerinde de bu tarihi eserlere rastlamak mümkündür. Nitekim bu çalışmaya konu olan eserler de Anadolu nun önemli bir bölgesinde bulunan Batman şehrindeki bir müzeye aittir. Araştırma sadece satın alma ve hibe yoluyla Batman Müzesi ne kazandırılan

9 Fibulalarla sınırlandırılmıştır. Araştırmaya dâhil edilen 6 adet fibulanın çeşit bolluğu dikkat çekicidir. Bronz ve demir metallerden üretilmiş fibulaların üzeri genellikle silmelerle bezelidir. Fibulaların bazılarında (Bk. Örn. 2,3,5) gövde ortası bikonik bir profile sahip oldukları görülürken bazılarının T ve D kesitli (Bk. Örn. 1,4,6) oldukları görülmektedir. Gövdeleri D kesitli olan fibulalar (Bk. Örn. 4,6) Urartu modellerini andırmaktadır. Ele alınan fibulalar tamamen el işçiliğinin bir ürünüdür. Döküm yapım tekniğiyle üretilen bu fibulalar genel olarak küçük ve sade çalışmalar olarak değerlendirilebilir. Fibulalar esasında günümüzdeki çengelli iğnelerin bir prototipi olarak düşünüldüğünde daha çok bol giysileri birbirleriyle tutturmak için tasarlandığı düşünülür. Bu düşünce henüz kanıtlanmamış olmakla beraber Urartular ve çağdaşları Anadolu ve Ortadoğu kültürlerinde fibulaların bu amaçla kullanıldıkları genel bir kanıdır (Türe, 2011: 140) Çalışmada yer alan örneklerden 4 ve 6 dışında kalanların kolları üzerinde silmelerle merkezi bir süsleme programına gidildiği görülmektedir. İşlevsellik bakımından hiçbir etkisi olmayan bu süsleyici silmeler, sade olarak tasarlanan fibulalara haraketlilik kazandırmıştır. Örnek 3 teki eser ise form açısından diğerlerinden tamamen ayrılmaktadır. Tanıtılmaya çalışılan eserlerden 4 numaralı örnekle form açısından benzerlik gösteren bir fibula Akşehir Müzesi nde bulunmaktadır (Bk. Foto. 7), (Tekocak, 2012: 42). Roma dönemine tarihlenen bu iki fibulanın tepelerinden bakıldıklarında haç formlu olmalarıyla dikkat çekicidir. Bunun yanı sıya iğne tutamakları ile yüzeylerindeki bezeme unsurları noktasında farklılaştıkları görülür. 279 Fotoğraf 7: Akşehir Müzesi. (M. Tekocak tan.) Örnek 6 da tanıtılan eserle (Bk. Foto. 6) form açısından benzerlik gösteren bir örnek Anadolu Medeniyetler Müzesi nde bulunmaktadır (Bk. Foto 8), (Bingöl, 1999: 1199). Yay şeklinde ve dikdörtgen kesitli olmaları, form açısından onları birbirine yaklaştırırken, eserlere uygulanan bezeme programları onları birbirinden ayırmaktadır.

10 Fotoğraf 8: Anadolu Medeniyetler Müzesi. (F.R. Işık Bingöl den.) Form ve bezeme düzeni açısından ele alınan eserlerle büyük oranda farklılaşan bir örnek Antalya Müzesi nde bulunmaktadır (Bk. Foto. 9). MÖ. 8. yüzyılın sonu ve 7. yüzyılın başına tarihlenen bu Frig tipi gümüş fibula (Türe, 2011: 144) özellikle de süsleme programı ile dikkat çekicidir. At nalı formunu da andıran bu fibula, yay kesitli gövdesiyle çalışmaya dâhil edilen eserlerden örnek 4, 5 ve 6 ile form açısından kısmı bir benzerlik göstermektedir. Öte yandan Antalya Müzesi nde bulunan örnek fibula, gövdesindeki küremsi kabartmalar ile gövdenin uç kısımlarındaki plakalara yerleştirilen bezeklerle araştırmaya dâhil edilen eserlerden ayrılmaktadır. 280 Fotoğraf 9: Antalya Müzesi. (A. Türe den.) Araştırmalar yoğunlaştıkça fibula takısının da çeşit açısından bir bolluğa sahip olduğu görülmektedir. Araştırmaya konu fibulalardan örnek no 5 ile benzerlik gösteren bir eser Uşak Müzesi nde bulunmaktadır (Bk. Foto. 10). MÖ. 7. yüzyıla tarihlenen bu eser, yay üzerinde altın halkalarla süslüdür (Akay Meriçboyu, 2001: 68). Karşılaştırılan bu iki eser yay şeklinde bir gövdeye sahip olup, gövde merkezine doğru yarım daire kesitli olarak tasarlanmıştır. Öte yandan iki eserin de uç taraflarında boğumlu bir bezeme görülür. Form açısından böyle benzerliklerinin olmasının yanında, gövde yüzeyindeki bezeme programlarıyla birbirlerinden ayrılırlar.

11 Fotoğraf 10: Uşak Müzesi. (Y.A. MERİÇBOYU dan.) Bu çalışmada satın alma ve hibe yoluyla müzeye kazandırılan bir grup fibula takısı ele alınmıştır. Bu eserler Batman Müzesi envanterine kayıtlı madeni takılar arasında önemli bir grubu oluşturmaktadır. Müzede özenle saklı tutulan fibulaların form, bezeme ve malzeme gibi yönleri dikkate alınarak belirlenen 6 adet eserin sanatsal değerleri ortaya çıkarılmaya çalışıldı. Bu çalışmayla fibula tipolojisine katkı sağlanarak, benzer çalışmalar için araştırmanın önemli bir kaynak haline getirilmesi öncelendi. Batman Müzesi ne kazandırılan fibulalardan 4 tanesi Anadolu da bir zamanlar yaşam bulmuş Romalılara aitken diğer ikisi Demir Çağı na tarihlendirilmiştir. MS. Roma İmparatorluğu nun hızlı bir büyüme gerçekleştirmesiyle beraber Fibulaların form çeşitliliği ile üretim miktarı da Yakın Doğu ve Avrupa boyunca genişlemiştir (Tekocak, 2012: 37). Form açısından ele alınan Roma Dönemi fibulalarına bakıldığında (Bk. Örn. 1,2,3,4) hepsi de birbirinden farklı form ve bezemeye sahip olup 4 ayrı tipi yansıtmaktadır. Bronz malzemeden yapılmış bu eserlerden örnek 1 deki eserin iğnesi eksikken diğerleri tamdır. Bunun yanı sıra 4 eserde de yoğun oksitlenmeler meydana gelmiştir. Demir Çağı na tarihlenen diğer iki eser aynı şekilde form ve süsleme açısından birbirinden farklı olup, örnek 5 teki eserin iğnesi eksikken diğeri tamdır. Satın alma ve bağış yoluyla araştırma sınırlı tutulduğundan, ele alınan sadece 6 esere rağmen fibulaların çeşitlilik göstermesi, konunun değerlendirilip anlaşılması bakımından önemlidir. İlk medeni toplumların oluşmaya başladığı Anadolu coğrafyası jeopolitik konumunun da etkisiyle tarih boyunca pek çok medeniyetin uğrak yeri olmuştur. Kimi medeniyetlere ev sahipliği yaparken, kimi medeniyetlerin de ticaret, sanat ve benzeri alanlardan bir yönüyle ilişkili olduğu merkezi olmuştur. Tüm bu etkileşimler Anadolu nun birçok yönden zengin bir mirasa sahip olmasını sağlamıştır. Anadolu da fibulaların anavatanı Frigya bölgesi olmakla beraber değişen ve dönüşen bir anlayışla Fibulaların diğer Anadolu toplumları tarafından da üretilip kullanıldığı anlaşılmıştır. Türk sanatı içinde ortak kültürel bir kimliğe evrilen Anadolu tarihi ve sanatı, günümüzde bir temsiliyeti ifade etmektir. Ortak değerleri korumak ve gün ışığına çıkarmak bir araştırmacının önceliği olması gerektiğine olan inançla, çalışmanın diğer araştırmacılara da kaynaklık etmesi en büyük kazanım olacaktır. 281

12 KAYNAKLAR Akyay Meriçboyu, Yıldız, (2001), Antik Çağ da Anadolu Takıları, İstanbul. Bingöl, F. R., Işık, (1999), Anadolu medeniyetleri Müzesi, Antik Takılar, Ankara. Köroğlu, G. (2004), Anadolu Uygarlıklarında Takı, İstanbul. Kalaycıoğlu, Nihal, (1988), Muzemizce Satın Alınan Bir Grup Frig Fibulaları, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1987 Yıllığı, Ankara. Tarhan, Çağrı Murat, (2009), Urartu Maden Teknolojisi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. Tekocak, Mehmet, (2012), Akşehir Müzesi nde Bulunan Bir Grup Bronz Fibula, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13, Pamukkale. Türkoğlu, Sabahattin, (2013), Tarih Boyunca Anadolu'da Takı ve Kuyumculuk Kültürü, İstanbul. Türe, Altan, (2011), Dünya Kuyumculuk Tarihi I, Eski Çağlardan Orta Çağa, İstanbul. 282