MAKALELERLE MARDİN III EĞİTİM -KÜLTÜR EDEBİYAT

Transkript

1 MAKALELERLE MARDİN III EĞİTİM -KÜLTÜR EDEBİYAT

2 Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayın No: 9 Makalelerle Mardin ISBN: III. Cilt Eğitim-Kültür-Edebiyat ISBN: Proje Koordinatörü: İbrahim Özcoşar Kapak Tasarım: İmak Ofset İç Tasarım: Arzu Ensari-Serap Gökçeoğlu Basım Adedi:1000 Basım Yeri ve Tarihi: İstanbul 2007 Bu kitabın telif hakları Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Projesine aittir. Bu kitap Avrupa Birliği nin mali desteğiyle basılmıştır. Bu belgenin içeriğinden Mardin Valiliği İl Özel İdaresi sorumlu olup, hiçbir durumda Avrupa Birliği nin pozisyonunu yansıttığı şeklinde yorumlanamaz. This book has been published with the financial assistance of the European Union. The contents of this document are the sole responsibility of Mardin Valiliği İl Özel İdaresi and can under no circumstances be regarded as reflecting the position of the EuropeanUnion

3 MAKALELERLE MARDİN III EĞİTİM -KÜLTÜR EDEBİYAT Hazırlayan İbrahim ÖZCOŞAR İstanbul 2007

4

5 ÖNSÖZ Mardin in farklı yönlerini, akademisyen ve araştırmacıların bakış açısıyla tanıtmak, bilinmeyen yönlerini gün ışığına çıkarmak, yıllardır zihnimizi meşgul eden bir projeydi. Böyle bir çalışma için kendi alanlarında uzman 100 e yakın akademisyen ve araştırmacının çalışmalarının bir araya getirilmesi, çok zor ve uzun vadeli bir iş gibi görünmekteydi. Mayıs 2006 da düzenlediğimiz I.Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu bize bu projeyi uygulayabileceğimizi gösterdi. Bu çalışma sırasında çok farklı alanlarda birbirinden değerli akademisyen ve araştırmacıların Mardin in farklı yönlerini araştırdıklarını veya araştırmaya hazır olduklarını gördük. Bu çalışmaların bir arada toplanması teklifimizi kabul eden akademisyen ve araştırmacıların, Mardin ile ilgili farklı alanlarda yaptıkları bilimsel çalışmalarını bu dört kitapta bir araya getirdik. Bu arada Mardin in iki önemli ilçesi Midyat ve Nusaybin de Haziran 2003 ve Mayıs 2004 tarihlerinde yapılmış sempozyumlarda sunulmuş bildirilerin, aradan geçen süreye rağmen, basılamadığı anlaşıldı. Bu bildiriler de, Midyat ve Nusaybin sempozyumlarını düzenleyen Prof. Dr. Kenan Ziya Taş ve Doç. Dr. Ahmet Kankal ın izinleriyle, kitap içinde ilgili bölümlere yerleştirildi. İzin ve yardımları dolayısıyla hocalarıma teşekkür ederim. Çalışma, 1 yıllık yorucu bir emeğin ürünü olarak ortaya çıktı. Bu süreye, akademisyen ve araştırmacıların çalışmaları için harcadıkları süre dahil değildir. Bu çalışmada; yardımlarını ve görüşlerini esirgemeyen değerli arkadaşım Yrd. Doç.Dr. Hüseyin Haşimi Güneş e teşekkür ederim. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR

6

7 İÇİNDEKİLER... Sayfa EĞİTİM-KÜLTÜR-EDEBİYAT... 1 Güneydoğu Anadolu nun Medeniyet Tarihi Açısından Önemi ve Nusaybin Okulu... 1 Abdullah EKİNCİ-Ahmet KÜTÜK Nsibin / Nusaybin Akademisi Nesim DORU Yunanca-Arapça Çeviri Sürecinde Nusaybin Okulu...43 Eyüp TANRIVERDİ Süryanilerde Mantık Çalışmaları Nazım HASIRCI Tarihi Süreç İçerisinde Nusaybin Medresesinin Bölge Kültürüne Katkıları Şuayip ÖZDEMİR İslam Düşüncesi ve Medeniyetinin Gelişiminde Tercüme Hareketleri ve Nusaybin Medresesinin Etkisi Ruhi ABAT Mardin İlinin Sosyo-Ekonomik Kalkınmasında Eğitimin Önemi Abidin ÖNCEL Öğretmenlerinin Çalışma Koşulları İle İş Doyumu Arasındaki İlişki Mukadder Boydak ÖZAN Mardin İlindeki Eğitim Düzeyinin Güneydoğu Anadolu Bölgesi İçindeki Konumunun Seçilmiş Göstergelerle Analizi Hüseyin Haşimi GÜNEŞ Dijital Bölünme ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi Abdüllatif ÇEVİKER Mardin İlindeki Seçilmiş Sosyo-Kültürel ve Sportif Faaliyetlerle İlgili Göstergelerin Güneydoğu Anadolu Bölgesin deki Diğer İllerle Karşılaştırılması Murat PIÇAK Havası Şairlere İyi Gelen Büyülü Şehir Mardin in Ali Emiri ve Said Paşa nın Hayatındaki Yeri İdris KADIOĞLU

8 Mıhellemîlerde Sözlü Edebiyat Geleneği Mehmet Ali ASLAN Mahalmi Atasözleri Mevlüt Kula-Zeki TEKİN Çokkültürlülük, Etnisite ve Dil: Midyat Araştırması Örneği İhsan ÇETİN Mardin Türküleri Üzerine Bazı Tespitler M. Abdulbasit SEZER Yayınlar Işığında Mardin Selçuk SEÇKİN Mardin de 14 Mart ve Tıbbi Mizah Hıdır Kadircan KESKİNBORA Midyatta Yerel Basın Sadettin BAŞTÜRK Nusaybin Bibliyografyası Veysel GÜRHAN An Extra Ordinary Spectacle: Mardin Dilek TÜFEKÇİCAN-Mehmet SARIOĞLAN Mardin Kızıltepe-Bozhöyük Yöresinde Beden İşaretleri Mehmet HAZAR Midyat Düğün Giysisinden Özgün Tasarımlar Miyase ÇAĞDAŞ-Nurhan ÖZKAN Mardin İli Kızıltepe Yöresi Geleneksel Hucık Elbisesinin Özelliklerinin Belirlenmesi Nurhan ÖZKAN-Mücella ÖZKAN-Selda GÜZEL Mardin ve Yakın Çevresinde Işıkçı Kabirler Yaşar KALAFAT Kızıltepe Yöresinin Sofrada Kelle Geleneği ve Türk Halk Kültüründe Kemiğin Yeri Yaşar KALAFAT Dünden Bugüne Nusaybin El Sanatları Emine KETENCİOĞLU KOÇAK-Tuba ÇITTIR Mardin İli Midyat İlçesi Telkari Gümüş İşlemeciliği Lale ÖZDER-Güler SULAR

9

10

11 GÜNEYDOĞU ANADOLU NUN MEDENİYET TARİHİ AÇISINDAN ÖNEMİ VE NUSAYBİN OKULU Abdullah EKİNCİ* Ahmet KÜTÜK** 1. Güneydoğu Anadolu daki Eğitim Kurumları Medeniyet tarihinde önemli bir yeri olan bölgemizdeki eğitim kurumları: Edessa, İskenderiye, Harran, Nusaybin, Cunduşapur, Kinnesrin okullarıdır. Edessa Okulu Fı rat'tan kuzeydoğu Suriye'den gelen yol üzerindeki Edessa (Urfa) şehrinde kurulmuştur. Kent tarih ö ncesi ve sonrası nda özellikle Neolitik yerleşim merkezlerin bölgede bulunmuş olması, Pagan kültürü, Sabiîlik, H ristiyanlı k ve İslam kültürün önemli bir merkezidir. İslam kültür ve medeniyeti için müstesna şaheserler b ırakan ilim adamların ı n bö lgeden ç km ış olması kentin kültür tarihi için vazgeçilmez bir konumu olarak değerlendirilmektedir. Bu nedenle kent, Yakındoğu medeniyet tarihinde müstesna bir ehemmiyete haiz olduğu ve eski Suriye medeniyetinin mühim bir ocağı 1 olarak kabul edilir. Büyük İskender'in * Yrd. Doç. Dr. Abdullah EKİNCİ Harran Üniversitesi Fen-Edebiyat Fak. Tarih Bölümü/Şanlıurfa ** Ahmet KÜTÜK Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Şanlıurfa 1 W. Barthold, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara 1940, s

12 Makalelerle Mardin istilası na uğradı ktan sonra kültürel içerikte bir takım değişikliklerin olduğu ve kentin felsefî okullarla bö lgede öne çıktığını g örmekteyiz. Bölge Büyük İskender'in istilası ndan itibaren d ış tesirlere kap ılarını açm ış akabinde Süryaniler'in edebî ve felsefî ilk çal ışmaları, miladi ikinci as ırda Urfa'da temayüz etmiştir. Fakat Edessa daki bu okuldan önce Pagan kültürünün teolojisi ardından Yahudi öğretilerinin eğitimini yapan bir okulda mevcuttur. Hatta Süryani yaz ısın ı n doğduğu kentte daha Miladi 2. ası rda mükemmel şekilde Grekçe bilen birçok alim bulunmaktaydı. 2. asırdan itibaren kent H ristiyanlı k ve bilhassa Yakubi ve Nasturi mezheplerinin tesiri alt nda kalmıştır. Bu dönemde kentte gelişen "Süryani edebiyatı " esas bak mdan bir "kilise edebiyat ı" olarak kabul edilmektedir. Edessa okulu sadece bir teoloji ve felsefe okulu olarak düşünmemek gerekir. Edessa daki tıp okulunun kökenleri Babilonya, Papan ve Heretik kültüre dayanmakla birlikte özellikle Edessalı bilginlerin çalışmaları Grek filozof ve teologların çalışmalarıyla, tıp yazmalarına dayanmaktadır. Edessa Tıp okulu Hipokrat ve Galen modeli tıp eğitimi yapılanmasını esas aldılar. Aslında 313 yılında Roma imparatoru Konstantin Hıristiyan mezheplere Halk hastahaneleri kurulma özgürlüğü tanıdı. Antik hastahaneler arasında yer alan Edessa Cüzzam Hastahanesi de St. Ephraim tarafından kuruldu 2. M.2. ası rdan başlayarak kentin Müslümanlarca fethedildiği 7 asra kadar Edessa daki alimler işledikleri antik felsefeyi M.S. 8 ve 10. asırlar arası nda ücret mukabilinde Arapça'ya tercüme ettiler ve bö ylece Müslüman filozoflara ö nderlik ve hocal ık ettiler 3. Urfa okulunun devamı olan Nusaybin Okulu VII. yüzyıla kadar parlak bir devir geçirmiştir. IX. yüzyılda Bağdat'ta yeni bir okul açıldı. Nusaybin Okulu popüleritesini kaybetti 4. Nusaybin medresesinde din ilimlerinin 2 William P. Cheshire, Twins of Terebinth: The Ethical Orijins of The Hospital in the Juedo-Christian Tradition, Ethics-Medicine, 19,3, 2003, s Nihat Keklik, Mantık Tarihi ve Farabi Mantığı, I-II, İstanbul 1969, s Mşiha Zha, Erbil Vekayinamesi, s , ; Hayes, Urfa Akademisi, 11,133,152,

13 Eğitim-Kültür-Edebiyat yanında Hipokrat ve Galen'in tıp kitaplarıyla Aristo'nun mantığının bazı bölümleri de okutuluyordu 5. İkinci okul Harran okuludur. Harran ve çevresi MÖ.2500 yıllarında eski Mezopotamya medeniyetini yaşamış bölgelerden birisidir 6. MÖ. 4. yüzyılda Makedonya kralı Büyük İskender (MÖ ) Yunan şehir devletleri ve Paris İmparatorluğu nu fethederek Anadolu ve Mısır'dan Hindistan'a kadar olan bölgeye sahip olduğunda Harran şehri de Yunan egemenliğine girdi. Bu tarihten itibaren Harran'a kültürel açıdan güçlü bir Yunan etkisi yerleşti. Bu dönemde Harran halkı dil olarak Süryanice konuşuyor olsa da pek çok yönden Yunan kültürünün ve Yunanca'nın etkisi altındaydı. Büyük İskender sonrası dönemde İran, Babil ve Suriye bölgesine Selevkid Hanedanı (MÖ.3I2 64) hakim oldu 7. Makedonyalı İskender in fethi üzerine birçok Yunanlı buraya gelip yerleşti 8 ve kendi kültürlerini buraya yaydılar 9. Pisagorculuk ve Yeni Eflatunculuk buradaki en yaygın felsefi düşünceydi. MÖ. III. yüzyıldan itibaren bu felsefi düşüncelerle yerel inanç olan Sabiîlik'le karıştı. Böylece de bir çeşit Sabiî Hellenistik düşünce oluştu 10. Yunan kültürüyle kuvvetli bağ bir oluşmuştur. İskenderiye okulunun devrini tamamlamış, Antakya daki "Eskül" okulunun kapanmasıyla bu okulun bazı din ve ilim adamları Mütevekkil (847/861) döneminde Harran a geldiler. Bunda iki kişinin etkisi vardır. Bunlardan bir Harranlı, öteki de Mervez lidir. İkisi de Antakya da bir hocaya talebelik etmişlerdi. İsimleri bilinmemekle beraber bunların talebeleri Bağdat'a göç ederek bilgi ve birikimlerini burada göstermişlerdir 11. Eskül Okulu Yeni Eflatunculuk ve Pisagorculuk İslam'a geçişinde büyük rol 5 Mehmet Bayraktar, s Ahmet Hulusi Köker, Sabit b. Kurra nın Hayatı Gevher Nesibe Sultan Anısına Düzenlenen Harran Üniversitesinin Bilimsel Temelleri Harranlı Bilim Adamları Kongresi Tebliğleri, Kayseri 1995, s Şinasi Gündüz, agm, s. 82; Seleucid Hanedanı ve Büyük İskender in istilası için bkz. Fikret Işıltan, s Mehmet Bayraktar, s Y. Kumeyr, İslam Felsefesinin Kaynakları, çev. F.Olguner, İstanbul 1976, s Mehmet Bayraktar, s Y. Kumeyr, s

14 Makalelerle Mardin oynamışlardır 12. Eskül okulunun din ve ilim adamlarının Harran'a gelmeleri ve eğitime katkıda bulunmalarına rağmen İskenderiye Medresesi Harran'da yaklaşık olarak yarım yüzyıldan fazla yaşayamadı 13. Harran'ı bilindiği gibi dünyanın eski üniversitesinin kurulduğu topraklardır. Harran Okulu İslamiyet ten önce tıp, astronomi, fizik, matematik, eski Yunan ve Süryani eserleri tercüme etmek ve diğer müspet ilimlerle ön plana çıkmıştır. Harran, sahabe İyad b. Ganem tarafından H. 181 (M- 639) da fethedildikten bir müddet sonra Harran Okulu Fıkıh, hadis, kelam, tefsir, felsefe, tarih ve edebiyat gibi ilimlerle de tanınmaya başlandı. İslam öncesi yukarıda ifade etmeye çalıştığımız tıp, astronomi, matematik, eski Yunan ve Süryanice eserlerin tercüme edilmesi ve diğer müspet ilimlerle tanınması 14 ve İslam sonrasında da İslam dünyasını aydınlatacak dinî ilimlerin okutulmaya başlanmasına borçludur. İslamî dönemde başlayan eğitim faaliyetleri, Hz. Ömer döneminde İslam'ın yayılması ve kitlelere ulaşması için gerek eski ve gerekse Kufe, Basra, Fustat, Musul ve Cizre gibi yerleşim merkezlerine Kur'an ve sünneti iyi bilen İslam fıkhına vakıf alimler gönderildi ve İslamı insanlara öğretmeleri emredildi. Bunun içinde ilmi ve dinî teşkilatlar kuruldu. Hz. Ömer genişleyen İslam topraklarındaki gayr-i müslimler hakkında da en adil bir şekilde zimmi hukukunu uygulamış ve bunu en iyi tarzda yürütülmesi için valilere emirler gönderdi 15. Emeviler döneminde Halife Ömer b. Abdülaziz Harran'daki eğitim müesseselerinin organize edilmesi ile ilgilendiğini görmekteyiz. Bu dönemde Yunan tıp geleneklerinin geliştiği İskenderiye'den tıp ekollerini alıp Antakya ve Harran şehirlerine taşımıştır 16. İlk bilimsel faaliyet Halid bin Yezid zamanında Yunanca'dan Arapça'ya yapılan tercümelerle başlamıştır. Bunu Mervan bin Hakem zamanında Süryanice'den Arapça ya yapılan tercümelerle Abdülmelik zamanında Aristo'nun İskender'e gönderdiği kabul edilen tercümelerle devam etmiştir. Ömer bin Abdülaziz zamanında da Mısır ve Bizans'tan birçok kitaplar getirilerek Şam'da büyük bir kitaplık kurulmuştur. II. Mervan ( ) döneminde ise Harran en parlak çağlarından birini Mehmet Bayraktar, s. 40. Y. Kumeyr, s. 166, 168. Necati Avcı, s Ahmet Ağırakça, s Phıllip Hitti, II, s. 349; Mehmet Bayraktar, s

15 Eğitim-Kültür-Edebiyat yaşamıştır. Bu dönemde İskenderiye Okulu'nun hocalarından bir bölümünü buraya getirtilmiştir 17. Harranlıların İslam tarihinin ilk yüzyıllarında Yunanca ve Süryanice'den yapılan tercüme hareketinde oynadıkları rol daha önemlidir. İlmî ve felsefî eserleri bahsedilen dillerden tercüme edenlerin, yeni eser yazanların bir kısmı Harranlı idi 18. Harranlılar özellikle astronomi ve matematikle uğraşıyorlardı. Onları buna sevk eden şey, onların yıldızlara karşı olan saygıları idi 19. Harranlılar putperestliği matematik ve astronomiye ait çalışmalarla yeni Pisagorcu ve Yeni Eflatuncu gibi spekülasyonlarla temasa geçtiler. IX. ve X. yüzyıllardaki isimleriyle Sabiîler mistik hikmetlerini Hermes Trismetisgus, Uranus ve diğerlerine bağlıyorlardı. Daha sonra Helenizm in etkisinde kaldılar. Bunlardan bazıları tercüme ve telifle uğraştılarsa da çoğu VIII, yüzyıla kadar Fars ve Arap bilginleriyle ortak ilmi çalışmalarda da bulundular 20. Abbasîler döneminde Abdullah b. Ali'nin hilafet iddiasıyla isyan etmiş olması Mudar bölgesini karıştırmış bu isyanların bastırılmasıyla da bölgede Me'mun devrine kadar sürecek huzur temin edilmişti 21. Huzurun temininden sonra ilmi faaliyetler hız kazanmıştır. Fakat, asıl tercüme faaliyeti akla ve akli ilimlere önem veren Abbasîler ve özellikle ikinci Abbasi Halifesi Mansur (762) zamanında gelişmiştir. 22 Daha sonra Harun Reşid ve Me'mun zamanlarında da Bağdat bilginler ve şairler yuvası olmuştur. Yine bu asırlarda İbrahim b. Zekvan b. el-fadl el-harranî'nin Halife el-hadi'ye vezirlik ettiği bilinmektedir 23. Bölgeyle ilgili Halife Harun Reşid özellikle- Halife el-me'mun dönemine ait bilgiler, daha belirgindir. Halife Harun Reşid bölgeyle ilgilenmiş Harran'ın su ihtiyacını karşılamak için Cüllab Suyu'ndan 17 Aynur Özfırat, s Ramazan Şeşen, s Y. Kumeyr, s T. J. de Boer, İslam da Felsefe Tarihi, çev. Yaşar Kutluay, Ankara 1960, s Ahmet Ağırakça, s Cavit Sunar, s Ramazan Şeşen, s. 12 5

16 Makalelerle Mardin şehre gelen kanalı tamir ettirdi 24. Şehirdeki eğitim müesseseleri tekrar gözden geçirdi. Halife Harran da kurumsal anlamda bir eğitim müessesini yaptırdı 25. Aynı devirde 178/794 yılında el-cezire bölgesinde Haricilerden Velid b. Tarif el-tağlibi isyan etti. Onun isyanının bastırılmasından sonra Halife Harun el-reşid, Huzeyme b. el-hazım'ın ardında 186/802 yılında kendi oğlu Kasım'ı el-cezire ve Şam bölgesine vali tayin etti 26. Süryani kaynaklar, Harun Reşid'in Urfa ve çevresine geldiğini kaydederler. Hatta M. 797 tarihinde Harun Reşid Romalılar ülkesine doğru yürüdü, Urfa'dan geçtiği vakit, hain adamlar Hıristiyanları itham etmek için ona müracaatla; Romalıların imparator'u her sene onların kiliselerinde dua etmeye geliyor" dediler ve büyük bir kilisenin tahrip edilmesini ve çan çalınmamasını istediler. Hükümdar müşaviri Yahya'ya dönüp, "Bu itham sana nasıl görünüyor?" diye sordu. O akıllıca cevap verip "Kabul etmeye değmez", dedi. Bunun üzerine hainler derhal tard edildiler ve hatla cezalandırıldılar. Me mun un antik çağın kültürüne hayran oluşu tercüme devrinin açılmasına neden oldu. Me'mun özellikle felsefî eserlere önem vermiş ve felsefî tercüme dönemini açmıştır. Bu maksatla da Rum diyarına, Kıbrıs adasına ve daha başka yerlere ilim heyetleri göndererek oralardan felsefe kitapları getirmiştir 27. Özellikle Atina okulunun dağıtılıp yıkılması sonucu Yunan felsefesi Atina'dan Rodos ve İskenderiye'ye geçmiş, Rodos'ta Andronikos ile bir okul kuruldu. Ayrıca İskenderiye'de de Ptoleme hanedanı döneminde Yeni-Eflatuncu Okulu meydana getirilmişti. Bu anlayış İskenderiye den Antakya'ya, Antakya'dan Urfa'ya, Urfa'dan Harran'a geçerek Nasturi, Yakubi ve Yahudiler'in yardımı ile gittikçe yayılan Helen felsefesinin bölgeye yayılmasına yardımcı olmuştur. Urfa ekolunde gelişen lehçe zamanla edebi bir dil hüviyeti kazanmış M. 489 yılında ise muallimlerin Nasturi fikirlerinin benimsemeleri sebebiyle kapatılmıştı Ramazan Şeşen, s. 12; Ahmet Ağırakça, s Ahmet Hulusi Köker, Sabit bin Kurra nın Hayatı Gevher Nesibe Sultan Anısına düzenlenen Harran Üniversitesi nin Bilimsel Temelleri, Harranlı Bilim Adamları Kongresi Tebliğleri, Kayseri 1995, s Ramazan Şeşen, s. 12; Ahmet Ağırakça, s Cavit Sunar, s S. Mihail, s. 166; T. J. Boer, s

17 Eğitim-Kültür-Edebiyat Urfa ya komşu olan ve Mezopotamya nın önemli bir şehri olan Harran özel bir konuma sahiptir. Harran daha çok putperest bir ekolun temsilcisi olarak kabul edilmektedir. Bilhassa Arapların fethinden sonra tekrar yükselmeye başlayan bu şehirde kadim sami putperestliği matematik ve astronomiye ait çalışmalar ve Yeni Pisagorcu ve Yeni- Eflatuncu spekülasyonlarla temasa geçti. Harranlılar veya IX. ve X yüzyıllardaki isimleriyle Sabiîler, mistik hikmetlerini Hermes Trimesgus, Agathadaomon, Uranüs ve diğerlerine bağlıyorlardı. Muahhar devir Hellenizmin birçok temsilcisi Sabiîlerce tanınmakta idi. Bunların bazıları muhtemelen asıl vatanında unutulmuş şeyler idi 29. Bu ekollerin mensupları olan Huneyn Baht Yasuğ, Mesurcuya gibi Süryani, Sabit b. Kurra gibi Sabiî; Kuşta b. Lunka gibi Hristiyan; İbn Mukaffa ve Nevbaht ailesi gibi İranlı ve el- Kindi gibi Müslümanlar bulunan Darü l Hikmet adında bir akademi kurmuş ve bunun başkanlığını da Mütevekil dönemine kadar Huneyn bin İshak yapmıştır. Bu akademinin en önemli tercümeleri de pek iyi Yunanca bildiği söylenen el-kindi başta olmak üzere, Harranlı olan ve Arapça'yı, Rumca'yı ve Süryanice'yı da bilen Sabit bin Kurra ile Farsça'yı iyi bilen Ömer bin Ferhan el-taberî bulunmakta idi. Bunlar ücret olarak ayda beşer yüz altın almakta idiler 30. Arapça'ya tercüme edilen bu kitaplar, İskenderiye ve Cündişapur akademilerinden, Süryaniler ve Harranîlerin mekteplerindeki kütüphanelerinden, Hindistan'dan ve Bizans'tan temin ediliyordu. Me'mun, Bizans imparatorundan izin aldıktan sonra Haccac b. Mafar ile Beytü'l Hikme başkanı Salim el-harranî'nin bulunduğu bir heyeti kitap temin etmesi için Bizans'a göndermişti 31. Abbasi halifeleri özellikle Me'mun döneminde ilim merkezlerine ilim adamları gönderilmiş bumerkezlerden eserler getirilmiştir. İlim adamlarının yanısıra Me'mun gibi antik çağın hayranı halifelerde bu merkezlere gelmişlerdi. İbn Nedim'in nakline göre Harran'daki Sabiîler Me'mun devrine ( ) kadar cizye ödeyerek kendi dinlerinde kalmıştı. Me'mun Bizans'a karşı son seferine çıkarken bunları görüp durumlarını öğrenince kitabi dinlerden birini kabul etmelerini istemiş, onlardan bir kısmı Müslüman olmuş, S. Mihail, s. 166; T. J. Boer, s. 12. Cavit Sunar, s. 43. H.Dursun Yıldız, Tercüme Faaliyetleri, DGBİT., III, s

18 Makalelerle Mardin bir kısmı da Hıristiyan olmuş ise de, Me'mun'un bu sefer esnasında ölmesi üzerine Hıristiyan olanlar yeniden eski dinlerine döndüler. Müslüman olanlar ise mürtedlere verilen ölüm cezasından korktuklarından Müslüman kaldılar. Buradaki putperestler ise kendilerini Sabiî olarak tanıttılar. Daha sonraları önemli eserlerin birçoğunu Arapça'ya tercüme edecek ve daha önce yapılan tercümeleri düzeltecek olan Sabit bin Kurra, Harranlı putperestlerden 32 olduğu kabul edilir. İlmî organizasyonlarında yer alan ilim adamları arasında Abbasi döneminde meşhur olan tabipler arasında Stefan el-hamanî adında birini görmekteyiz. Me'mun devri meşhur mütercimlerden biri Haccac b. Matad el-harranî'dir. Bu ilim adamı Öklid geometrisini, Batlamyus'un el-mausti'si ile Aristo'nun bir eserini Arapça'ya çevirmiştir. Bundan başka, Me'mun Beyt el-hikme başkanı Salim el- Harranî ile Haccac b. Matar'ı eski Yunanca eserleri, toplamaları için Bizans'a göndermiştir. Büyük bir ihtimalle Salim pek çok eser yazmış veya tercüme etmiştir. Fakat onun eserlerinden günümüze ulaşan bir kaç küçük kimya simya risalesinden başka bir şey bilmiyoruz. Bu dönemde felsefe ile uğraşan Harranlılar'dan biri ve bu şehrin metropoliti Ebu Kurra'dır ( ). Aristo'nun Fezail el-nefs adlı kitabını Tahir b. et-hüseyin için tercüme etmiştir 33. İskenderiye medresesi Harran'da yaklaşık yarım yüzyıldan fazla yaşayamadı 34. Fakat bu etkileşim sürecinden sonra Harran okulunun mensuplarından bir kısmı Bağdat'a taşınıştır. X yüzyıl ile daha sonraki dönemlerde yaşamış İslam bilginlerinin yararlandıkları kaynaklar bu okulda yapılan felsefe, gökbilim, tıp, matematik ve din ile ilgili araştırmalar ve çevirilerin 35 büyük katkısı olmuştur. Bölge nin coğrafi adlandırılmalarından biride el-cezire kavramıdır. El-Cezire, Dicle ve Fırat nehirleri arasında bulunan ve kuzeye doğru uzanan bölgenin H. Dursun Yıldız, s ; Ramzan Şeşen, s Ramazan Şeşen,s. 59. Y. Kumeyr, s İsmet Zeki Eyyuboğlu, Harran Okulu YA., 10, İstanbul 1984, s. 8

19 Eğitim-Kültür-Edebiyat genel adı olmuştur 36 İlk üç asırda ilmi açıdan önem ifade eden şehirleri Musul, Rakka, Ruha ve Harran'dır. Bu bölge bir çok muhaddis'in yerleştiği yer olması hasebiyle tahsil seyahatine çıkanların, 37 tıp, astronomiye ilgi duyanların uğrak yeri olmuştur. Bu merkezlerden Urfa ve Harran ilmi çeşitliliğin olduğu mekanlardan olması eğitim görmek isteyenler için cezb edici bir özellik olarak değerlendirilmiştir. Ortaçağ İslam dünyasında bulunan okullardaki eğitim kadroların Abbasi merkezine göçü zamanla diğer okullar gibi Harran okulunun da cazibesini kaybetmesine neden olmuştur. Bir diğer eğitim kurumu dal Cundişapur okuludur. İran ın Cundişapur şehrinde Hüsrev Anuşlirvan ( ) tarafından kurulmuştur. Felsefe ve tıp çalışmalarıyla ünlenen okulun hocaları genelde Nesturî Hıristiyanlardı. Hüsrev aklî ilimlere olan ilgisinden dolayı Nesturîlere karşı tanıdığı müsamahayı Ya kubîlere de tanıdı. Hıristiyan Süryani tabibleri sarayında özel bir itibar görüyorlardı.529 da Atina dan kovulan yedi Yeni Eflatuncu filozof, Hüsrev in sarayında kendilerine yer buldular. 549 da Bizans İran arasında yapılan antlaşma metninde İran Kisra sının isteğiyle Bu filozofların dinî fikirlerinde hür bırakılması istenmiştir Nusaybin Akademisinin Kuruluşu Nusaybin her alanda olduğu gibi ilmi ve kültürel alanlarda da önemli bir konuma sahiptir. Mşiha Zha nın vekayinamesinde, Bilimlerin Kaynağı sıfatını kullandığı bu kentte, söz konusu dönemde hem bir Yahudi akademisi hem de bir Hıristiyan akademisi var olmuş ve şehir tarihin değişik dönemlerde önemli teolojik ve tıbbi okullara ev sahipliği yapmıştır 39. Nusaybin de, ilmi seviyenin ilk dönemlerden beri ileri düzeyde olduğu, kentin bu dönemde tıp ilmindeki 36 Corci Zeydan, İslam medeniyeti Tarihi, II, İstanbul 197I. s. 47; S. Kemal Sandıkçı. İlk Üç Asırda islam Cograyasınada Hadis, Ankara s S. Kemal Sandıkçı, s T.J. De Boer, İslam da Felsefe Tarihi, çev. Yaşar Kutluay, İstanbul 2001, s Mşiha Zha, Erbil Vekayinamesi, s. 148; Dickens, The Church of The East, Fides et Historia, XXXII, no. 2, s

20 Makalelerle Mardin gelişmişliğinden de kolayca anlaşılıyor. Daha 363 senesinde şehrin İranlılara terki ile Urfa ya göçen Nusaybin in zengin ve kültürlü halkı, burada teolojinin yanında tıp ilmi ile de ilgilenen bir okul kurdular ve tıp ilmi ileri bir düzeye getirdiler 40. MS. 410 da Doğu Mezopotamya daki kilise ve manastırların kendilerinde bağlı hastaneleri vardı ve Batı Mezopotamya da durum aynıydı. Nusaybin hastanesinde öğrencilerin eğitimi için yapılmış binalar vardı 41. Fakat kaynaklardan edindiklerimizi dikkate alacak olursak, kentte din adamları ile hekimlerin arası iyi olduğunu söylemek zordur. Hekimlerin dinsel değil de dünyevi işlerle meşgul olmaları bazı din görevlilerinin onların mesleğine şüphe bakmaya götürmüştür. Nusaybin tanrıbilim akademisindeki öğrenicilerin şehirde hekimlerle birlikte oturmalarının yasaklanması bu sürtüşmeyi gösteren en önemli kanıttır 42. Her şeye rağmen, yapılan araştırmalar sonucunda anlaşılan odur ki, gerek Nusaybin de gerekse Urfa da kurulan akademilerin bugünkü tıp ilminin ileri seviyelerde bulunmasına katkısı büyük olmuştur 43. Nusaybin de ilk olarak bir akademinin kurulmasının önünü açan hadise, MS 325 yılında düzenlenen İznik konsili olmuştur. İznik konsiline öğrencisi Mar Afreim 44 ile katılan Mar Yakub bu konsilin sona ermesinden sonra kendisinin piskoposluk bölgesi olan Nusaybin de 326 yılında bir akademi kurmuştu 45. Akademinin başına yorumcu ya da yönetici olarak Afreim getirildi. Putperestlikten kalma eski Süryani okulunun enkazı üzerinde kurulan ve bünyesinde kadar öğrencinin yatılı olarak okutulduğu kaynaklarca ifade edilen bu akademi, çok gelişti ve Pers imparatorluğunun içlerinden gelen Hıristiyan gençlerin yeğlediği bir ruhban okulu olarak 38 yıl boyunca neredeyse Urfa Akademisini gölgede bıraktı. Ama kentin 363 barışıyla Romalılar tarafından Perslere terk edilmesiyle Nusaybin 40 O leary, İslam Düşüncesi, s. 17; Segal, Edessa, s Segal, Edessa, s Segal, Edessa, s Bu konuda şu makalelere bakılabilir. Samir Johna, The Assyrians and Their Role in The History of Medicine, The American Surgeon, Ekim 2002, 68, s. 927; amlf., The Roots of Modern Medical Schools, s Nusaybin in ilkçağ kültür tarihine damgasını vurmuş olan bu kişiden aşağıda uzun uzadıya bahsedeceğiz. 45 Mateos, Vekayiname, s. 25, not

21 Eğitim-Kültür-Edebiyat Akademisi yok olmadı ise de üyelerinin çoğunu yitirdi. Halkın büyük kısmı zengin ve kültürlü sınıfın tümü batıya göçtü ve Roma imparatorluğunun topraklarına, özellikle Urfa ya yerleşti 46. Nusaybin de rakip bir ruhban okulu kuruluncaya dek Urfa Ruhban okulu, Asur ruhbanlarının yetiştirildiği en büyük merkezdi ve tanrıbilim alanında Asur kilisesinin düşüncelerinin oluşmasında bu yüzden büyük paya sahip olmuştu 47. Nusaybin in zengin ve kültürlü sınıfının Urfa ya gitmesi bu şehri bilimsel açıdan yüksek bir mevkie taşımıştı. Fakat bu yükseliş uzun sürmemiş, 489 yılında İmparator Zeno döneminde, Urfa akademisi Nasturiliği yaydığı gerekçesiyle piskopos Qiyore tarafından kapatılmıştı. Bu gelişmeyle Nusaybin deki rakip akademi yeniden bir atılıma geçti ve monofizitçiliğe karşı doğuda Diyofizitçiliğin büyük bir kalesi haline gelerek ikinci kez kuruldu. Böylece, kovularak Nusaybin e gelen alimlerden bazısı, İran hiyerarşisinde yüksek mevkiler işgal etmiş, bazı başkaları (özellikle Narsay ın kendisi) Nusaybin akademisinde ders vermiş ve bu okula İran sınırlarının çok ötesine uzanan bir ün kazandırmıştı. Bundan sonra Nasturilik, İran Hıristiyan kilisesinin resmi doktrini haline geldi. Nusaybin deki akademinin propagandasını Roma imparatorluğunun içlerine kadar yaydığına Efesli monofizitçi tarihçi Yuhanna da tanık olmuştur 48. Urfa akademisinin kapatılarak Nusaybin deki akademinin tekrar yükselişe geçmesi hususu Erbil vekayinamesinde şöyle hikaye edilir: Mar Hibay (Urfa piskoposu İbas) Urfa okulunda sürekli olarak doğruyu öğretiyordu. Ölümünden sonra (457) sahtekarın müridleri birleştiler ve bütün Persli öğrencileri kentten dışarı sürdüler. Onlar da yurtlarına döndüler ve şeytanın saldırısı karşısında geri çekilmemek için çok sayıda okul kurdular. Nusaybinli Barşawmo, ünlü öğretmen Narsay ı evinde misafir etti ve biraderlerin eğitimi için Nusaybin de 46 Hayes, Urfa Akademisi, s. 133, 152; Çevik, agm, s. 2; Akyüz, Nusaybin Okulu, s Hayes, Urfa Akademisi, s Hayes, Urfa Akademisi, s. 239; Işıltan, Urfa Bölgesi, s. 27; Segal, Edessa, s. 140; O leary, İslam Düşüncesi, s. 24; Aydın vd., Mardin, s. 64; Akyüz, Nusaybin Akademisi, s ; Mehmet Bayraktar, İslam Felsefesine Giriş, Ankara, 1997, s. 34; Çevik, agm, s

22 Makalelerle Mardin büyük bir okul kurdu ve sürekli olarak öğretmenler ve çocuklar burada eğitim gördü 49. Bu metinde de hikaye edildiği gibi, Urfa daki akademiden ayrılıp Nusaybin e giden ve orada Perslerin manastırına yerleşen Mar Narsay, Barşawmo tarafından iyi karşılandı, kendisiyle birkaç gün geçirdikten sonra, ondan Nusaybin de kendi yanına yerleşmesini ve burada uygun görürse bir akademi kurmasını rica etti, kendisini destekleyeceğine söz verdi. Barşawmo ona şöyle dedi: Kardeşim, sanmıyorum ki senin Urfa dan ayrılman ve kurulun dağılması bir rastlantı olsun; tam tersine bu Tanrı nın isteğiyle olmuştur. Bana göre, Urfa akademisinin dağılması Havarilerin Kudüs ten dağılması gibidir. Öğüdüme kulak verip burada yerleşirsen, tüm ülkeye büyük yararın dokunacak; çünkü tüm Pers ülkesinde senin amaçlarına bu kentten daha uygun bir kent bulamazsın. Burası önemli bir kenttir. İki imparatorluğun arasında bulunduğu için buraya her taraftan insan akabilir. İnsanlar burada bir okulun varolduğunu, hele onu senin yönettiğini haber alınca buraya akın edeceklerdir. Barşawmo Narsay ın zihnini yatıştırdı. Narsay, kendisine öğütlenen şeyi yapmaya (Nusaybin de bir akademi kurmaya) razı oldu ve hemen bir akademi için gerekli her şeyin hazırlanmasını buyurdu 50. Bar-Habşobo nun akademinin ikinci kuruluşundan sonraki gözlemleri ise şöyledir: Akademi birçok öğrenciyi çekti; buraya Persler, Süryaniler ve çevre ülkelerin insanları gelmekle kalmadı, Urfa Akademisi nin öğrencilerinin çoğu da geldi ve bu, Tanrı nın sanını yüceltmek için oldu. Bundan dolayı Pers ülkesinde akademiler gelişti ve Urfa akademisi çökerken Nusaybin Akademisi yükseldi. Romalıların imparatorluğunu sapkınlık sardı, ama Perslerinki Tanrı korkusuyla doldu 51. Urfa daki akademinin kapatılmasıyla birlikte Narsay da dahil Süryanilerin bir kısmı Nastur un felsefesini benimsediler. Bu olay Süryani kilisesinin ikiye bölünmesine yol açtı. Pers imparatıorluğunun 49 Mşiha Zha, Erbil Vekayinamesi, s ; Hayes, Urfa Akademisi, s Hayes, Urfa Akademisi, s ; Bayraktar, İslam Felsefesi, s Hayes, Urfa Akademisi, s