MUTLU ÇOCUKLAR DERNEĞİ

Transkript

1 S O N U Ç R A P O R U MUTLU ÇOCUKLAR DERNEĞİ ISBN: Mebusevleri Mah. Şerefli Sk. No:27/3 Tandoğan / ANKARA T: F: MUTLU ÇOCUKLAR DERNEĞİ

2 MUTLU ÇOCUKLAR DERNEĞİ MÇD (MUTLU ÇOCUKLAR DERNEĞİ) YAYINLARI Yayına Hazırlayanlar Yar. Doç. Dr. Ebru Kılıçarslan Törüner Doç. Dr. Sultan Ayaz Öğr. Gör. Dr. Naime Altay Yar. Doç. Dr. Ebru Akgün Çıtak Hemşire Sinem Şahin Editör Murat Can Şahin ISBN Tasarım&Baskı Odak Kurumsal Hizmetler 01

3 ÖNSÖZ Çocuğun sağlıklı birer birey olarak yetişmesinde ve davranışlarının şekillenmesinde ailenin rolü çok büyüktür. Çocuk yaşama ilişkin bilgi ve becerileri öncelikle anne ve babasından öğrenmektedir. Bu nedenle ebeveynlerin sağlıklı yaşam davranışlarına ilişkin bilgi, tutum ve davranışlara sahip olmaları gerekmektedir. Günümüzde çocuklar arasında hareketsiz yaşam biçimi giderek artmaktadır. Ekran karşısında geçirilen uzun süreler, yetersiz ve dengesiz beslenme, düzenli spor yapmamak çocuklarda şişmanlık, fiziksel ve psikolojik pek çok soruna neden olabilmektedir. Çocukluk çağı şişmanlığının önlenmesi ve azaltılmasında dengeli beslenme, fiziksel aktivite ve hareketsiz yaşam biçimi gibi konularda aileler yanı sıra çocukların bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Okullar sağlık için devlet veya sivil toplum kuruluşları tarafından oluşturulan girişimlerin sunulması, sağlığın geliştirilmesi ve sürdürülmesi için uygun yerler olarak görülmektedir. Okullarda yürütülecek girişimler erişkinlik döneminde de devam edecek sağlıklı beslenme ve egzersiz alışkanlıkları oluşturma ve kronik hastalıkların riskini azaltma açısından önemli olduğundan, öğrencilerin sağlıklı yaşam alışkanlıkları kazanmalarına destek olmak gerekmektedir. Okul çağı döneminde, çocukların sağlık durumunu değerlendirmede kapsamlı sağlık taramalarının, çocukların sağlık sorunlarının tanımlanmasında önemli yer tuttuğunu göstermektedir. Mutlu Çocuklar Derneği olarak 2013 yılı içerisinde Ankara İli Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı dört ilköğretim Okulunda Okula Dayalı Sağlıklı Yaşam Programı Projesi kapsamında yapılan araştırmada, okul çağı çocuklarında, sağlıklı yaşam programının etkinliğinin değerlendirilmesi amaçlanmış, zayıf, normal kilolu, hafif şişman ya da şişman olan 3, 4, 5, 6, 7. ve 8. sınıf öğrencilerine yönelik sağlıklı yaşam eğitim programının etkililiğini değerlendirmek amacıyla, öntest-sontest kontrol gruplu yarı deneysel araştırma yapılmıştır. Okullarda alınan eğitim, çocukların sağlıklı davranışları geliştirmesinde önemli bir ortam sağlayabildiğinden projenin çocuk, aile ve toplum açısından hedeflenen koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerine katkıda bulunması amaçlanmaktadır. Çocuklarla ilgili yapılacak olan araştırmalar, toplumsal bütünleşme adına önem arz etmektedir. Ebeveynlerin çocukların ihtiyaçlarını sağlıklı görebilmeleri ve çözümler üretebilmeleri açısından da araştırma sonuçlarından elde edilen bulgular yol gösterici olacaktır. Proje sonunda ortaya çıkan verilerin yer aldığı araştırma kitabını, geliştirilecek politikalara ve konuyla ilgili yürütülen akademik çalışmalara yardımcı olması umuduyla yayınlıyoruz. Araştırma çalışmasının yürütülmesinde katkı sağlayan başta danışmanımız Yrd. Doç. Dr. Ebru KILIÇARSLAN TÖRÜNER olmak üzere tüm araştırma ekibine teşekkürlerimi sunarım. Sevgi MERMERCİ Mutlu Çocuklar Derneği Yönetim Kurulu Başkanı 02 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

4 SAĞLIKLI YAŞAM PROJESİ SONUÇ RAPORU Proje Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Ebru KILIÇARSLAN TÖRÜNER Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Ankara

5 İÇERİK 1. GİRİŞ Problemin Tanımı Amaç Araştırmanın Soruları GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmanın Tipi Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri Araştırmanın Evreni Araştırmanın Örneklemi Veri Toplama Formları/Araçları Ön Uygulama Verilerin Toplanması Ölçümler Eğitim Programının Uygulanması Verilerin Analizi Araştırmanın Sınırlılıkları BULGULAR Çocuk ve Aileye İlişkin Tanıtıcı Bilgilerin Karşılaştırılması Öntest ve Sontest Bilgi Düzeylerinin ve Ölçek Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Sağlık Tarama Sonuçlarının Karşılaştırılması SONUÇLAR KAYNAKLAR EKLER EK-I 65 EK II 73 EK III EK IV EK V 81 AİLE İLE BİRLİKTE AKTİVİTE PLAN TAKVİMİ BESİN SEÇİMİ RENK REHBERİ Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

6 TABLOLAR Tablo 2.1. Girişim-Kontrol Grubunda 1. ve 2. Taramada Yer Alan Öğrencilerin Dağılımı Tablo 2.2. Araştırma Akış Şeması Tablo 2.3. Çocuklar İçin Planlanan Eğitim İçeriği Tablo 2.4. Ebeveynler İçin Planlanan Eğitim İçeriği Tablo 2.6. Konu İle İlgili Hazırlanan Bilgilendirme Broşürleri ve Kitapçıkları Tablo 3.1. Çocuk ve Ailelerin Tanıtıcı Özelliklerinin Karşılaştırılması Tablo 3.2. Eğitim Öncesi ve Sonrası Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Kendi İfadelerine Göre Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Sedanter Yaşam Biçimi Özelliklerinin Karşılaştırılması Tablo 3.3. Eğitim Öncesi ve Sonrası Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Kendi İfadelerine Göre Hijyen Özelliklerinin Karşılaştırılması Tablo 3.4. Eğitim Öncesi ve Sonrası İlköğretim İkinci Kademedeki Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Kendi İfadelerine Göre Sigara Kullanım Özelliklerinin Karşılaştırılması Tablo 3.5. Eğitim Öncesi ve Sonrası Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Kilo Algılarının Karşılaştırılması Tablo 3.6. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Öntest ve Sontest Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 3.7. Girişim Grubundaki Ebeveynlerin Öntest ve Sontest Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 3.8. Girişim ve Kontrol Grubundaki Ebeveynlerin Eğitim Öncesi ve Sonrası Ölçek Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo 3.9. Girişim ve Kontrol Grubundaki Ebeveynlerin Eğitim Öncesi ve Sonrası Alt Ölçek Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Tablo Girişim-Kontrol Grubundaki Çocukların VKİ Değerlerinin Karşılaştırılması Tablo Çocukların Ölçümlere Göre VKİ Durumlarının Karşılaştırılması Tablo Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Skolyoza, Kan Basıncına ve Duymaya Yönelik Yapılan İlk ve Son Tarama Sonuçlarının Karşılaştırılması Tablo Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Göze Yönelik Yapılan İlk ve Son Tarama Sonuçlarının Karşılaştırılması Tablo Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Dişe Yönelik Yapılan İlk ve Son Tarama Sonuçlarının Karşılaştırılması

7 FİGÜRLER Figür 2.1. Araştırma Örneklem Büyüklüğü Figür 3.1. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Öncesi ve Sonrası Günlük Öğün Sayılarının Karşılaştırılması Figür 3.2. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Öncesi ve Sonrası Kahvaltı Yapma Durumlarının Karşılaştırılması Figür 3.3. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Öncesi ve Sonrası Ekran Karşısında Geçen Sürelerinin Karşılaştırılması Figür 3.4. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Öncesi ve Sonrası Ekran Karşısında Yemek Yeme Durumlarının Karşılaştırılması Figür 3.5. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Öncesi ve Sonrası Günlük Spor Yapma Sürelerinin Karşılaştırılması Figür 3.6. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Öncesi ve Sonrası Diş Fırçalama Sıklıklarının Karşılaştırılması Figür 3.7. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Öncesi ve Sonrası Banyo Yapma Sıklıklarının Karşılaştırılması Figür 3.8. Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Öntest ve Sontest Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Figür 3.9. Girişim Grubundaki Ebeveynlerin Öntest ve Sontest Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Ebeveynlerin Eğitim Öncesi ve Sonrası Ölçek Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Ebeveynlerin Son Uygulanan Ölçek Alt Grupları Puan Ortalamalarının Karşılaştırılması Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Öncesi VKİ Durumları Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Eğitim Sonrası VKİ Durumları Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Tarama Öncesi ve Sonrası Skolyoz Riskleri Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Tarama Öncesi ve Sonrası Kan Basıncı Durumları Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Tarama Öncesi ve Sonrası Duymama Risk Durumları Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Tarama Öncesi ve Sonrası Sağ Gözde Bozukluk Riski Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Tarama Öncesi ve Sonrası Sol Gözde Bozukluk Riski Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

8 Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Tarama Öncesi ve Sonrası İki Gözde Bozukluk Riski Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Tarama Öncesi ve Sonrası Dişlerindeki Çürük Durumu Figür Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Tarama Öncesi ve Sonrası Dişlerindeki Dolgu Durumu

9 1. GİRİŞ 1.1. Problemin Tanımı Sağlık davranışlarındaki olumlu değişiklikler, dünyada önlenebilir hastalıklar ve ölümlerin azaltılmasında önemli bir yere sahiptir. Dünya genelinde, sedanter yaşam biçimi, sağlıksız beslenme ve alkol-sigara kullanımı milyonlarca kişinin ölümüne yol açmaktadır. Sedanter yaşam ve sağlıksız beslenme özellikle çocukluk çağı şişmanlığına neden olmaktadır. Çocuklarda şişmanlık günümüzde dünyadaki birçok ülkede önemli bir sağlık sorudur (European Commission, 2005; He ve Beyhon, 2006). Avrupa Birliği Obezite Araştırma Komisyonuna göre, Birliğin sınırları içinde yaşayan 14 milyon çocuğun hafif şişman, 3 milyonunun da şişman olduğu ve bu rakamların her yıl in üzerinde artış göstereceği tahmin edilmektedir (European Commission, 2005). ABD de çocuk ve adolesanlarda şişmanlık prevalansı %24 dür. Son yıllarda ülkemizde de çocuklar arasında şişmanlık hızlı bir şekilde artmaktadır. Örneğin, Süzek ve arkadaşlarının Muğla da yaptıkları araştırmada, 6-15 yaş grubu çocuklarda şişmanlık prevalansı %16,7 (kız öğrencilerde %7,6, erkek öğrencilerde %9,1) olarak belirlenmiştir (Süzek ve ark., 2005). Kronik bir sağlık sorunu olan şişmanlık yetişkinlerde olduğu gibi, çocuklarda da sağlık risklerini artırmaktadır (European Commission, 2005; He ve Beyhon, 2006). Çocuklarda şişmanlık, psikolojik sorunların yanı sıra kronik hastalık olarak bilinen tip 2 diyabet, kardiyovasküler hastalıklar, hipertansiyon, solunum sistemi ile ilgili sorunlar (uyku apnesi gibi), bazı kanserler ve osteoartrit gibi pek çok soruna neden olur. Düşük benlik saygısı ve beden imajı ile yeme bozuklukları ve yaşam kalitesinin azalması sık rastlanan psikolojik sorunlardandır (European Commission, 2005; Gonzalez ve Gilmer, 2006). Çocuklarda ağır şişmanlık prevalansının giderek artması ve eşlik eden sağlık sorunları nedeni ile, sağlık profesyonellerinin bu sorunun önlenmesi ve tedavi edilmesine odaklanması gerektiği üzerinde durulmaktadır (Cole ve ark., 2006). Şişmanlık dışında sigara-alkol kullanımı da morbidite ve mortalite riskini 08 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

10 arttırmaktadır. Bu nedenle çocukların ve adölesanların yetişkinlik dönemine olumlu sağlık alışkanlıkları ile devam etmeleri öncelikli konulardan biri olmalıdır (Velsor-Friedrich, 2001). İlköğretim döneminde oluşturulan modeller, yetişkinlik döneminde sağlıklı davranışların geliştirilmesinde son derece önemlidir (Leger ve Nutbeam, 2000). Okullar eğitimin yanı sıra çocukların sağlıklarının geliştirilmesinde, riskli sağlık davranışlarının önlenmesinde ve azaltılmasında önemli rol oynarlar. Çocuklar okulda belli bir süre eğitim almakta ve bu süre içerisinde okul, davranış değişikliklerinin oluşturulmasında, sağlıklı davranışların geliştirilmesinde önemli bir ortam sağlayabilmektedir (Carter, 2002). Okullarda yürütülecek girişimler erişkinlik döneminde de devam edecek sağlıklı beslenme ve egzersiz alışkanlıkları oluşturma ve kronik hastalıkların riskini azaltma açısından önemlidir (Lytle ve ark., 2000). Olumsuz sağlık davranışlarına bağlı oluşan akut ya da kronik hastalıkların (örn: obezite) çocuğun ve ailenin yaşamını olumsuz yönde etkilediği, bunların tedavi ve bakım giderlerinin yüksek olması nedeni ile önlemlerinin alınması gerekmektedir (He ve Beyhon, 2006). Bunun için olumsuz sağlık davranışlarının, erken dönemde belirlenmesi ve önlenmesi için uygun girişimlerin planlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi sağlıklı bireyler ve toplumlar için son derece önemlidir. Bu bağlamda projenin çocuk, aile ve toplum açısından hedeflenen koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerine katkıda bulunduğu düşünülmektedir Amaç Araştırmada, okul çağı çocuklarında, sağlıklı yaşam programının etkinliğinin değerlendirilmesi amaçlanmaktadır Araştırmanın Soruları 1) Sağlıklı yaşam programı girişim ve kontrol grubları arasında ve içerisinde çocukların sağlıklı yaşam alışkanlıklarını (kahvaltı yapma, egzersiz yapma, sedanter yaşam süresi, hijyen alışkanlıkları, sigara kullanımı) eğitim öncesine göre etkiler mi? 09

11 2) Gruplar arasında ve gruplar içinde çocukların son test bilgi puan ortalamaları ile ön test bilgi puan ortalamaları arasında fark var mıdır? 3) Gruplar arasında ve gruplar içinde ebeveynlerin son test bilgi puan ortalamaları ile ön test bilgi puan ortalamaları arasında fark var mıdır? 4) Gruplar arasında ve gruplar içinde ebeveynlerin son ölçek puan ortalamaları (ölçeğin alt grupları dahil) ile ilk ölçek puan ortalamaları arasında fark var mıdır? 5) Sağlıklı yaşam programı girişim ve kontrol grubları arasında ve içerisinde çocukların sağlık tarama sonuçlarını (Vücut kitle indeksi, skolyoz, kan basıncı, görme, duyma, diş) eğitim öncesine göre etkiler mi? 10 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

12 2. GEREÇ VE YÖNTEM 2.1. Araştırmanın Tipi 3, 4, 5, 6 ve 7. sınıf öğrencilerine yönelik sağlıklı yaşam eğitim programının etkililiğini değerlendirmek amacıyla, öntest-sontest kontrol gruplu yarı deneysel araştırmadır Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri Araştırma, Ankara İli Milli Eğitim Müdürlüğüne bağlı Ulus İlk Meclis İlköğretim Okulu, Seymenler İlköğretim Okulu, Gazi Osman Paşa İlköğretim Okulu ve Atatürk İlköğretim Okulu nda yapılmıştır. Ulus İlk Meclis ve Seymenler İlköğretim Okulları Altındağ ilçesine bağlı olup Ankara Kalesi bölgesinde bulunmaktadır. Ulus İlk Meclis İlköğretim okulunda yaklaşık 450 öğrenci öğrenimine devam etmektedir. Okul bir müdür ve bir müdür yardımcısı, 17 öğretmen kadrosuyla eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Seğmenler İlköğretim okulunda yaklaşık 500 öğrenci öğrenime devam etmektedir. Bir müdür, bir müdür yardımcısı, 23 öğretmen kadrosuyla eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Gazi Osman Paşa İlköğretim Okulu ve Atratürk İlköğretim Okulları Sincan ilçesine bağlıdır. Gazi Osman Paşa İlköğretim okulunda yaklaşık 500 öğrenci öğrenimine devam etmektedir. Okul, bir müdür ve bir müdür yardımcısı, 26 öğretmen kadrosuyla eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmektedir. Atatürk İlköğretim okulunda yaklaşık 600 öğrenci öğrenime devam etmektedir. Bir müdür, bir müdür yardımcısı, 35 öğretmen kadrosuyla eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmektedir Araştırmanın Evreni Ankara Büyükşehir Belediyesi sınırları içerisinde yer alan ilköğretim okullarının sosyoekonomik düzeylerine göre bir ayrımı Devlet İstatistik 11

13 Enstirüsü ne göre yapılamamaktadır. Bu nedenle olasılıksız örnekleme yöntemi ile Ankara İli Altındağ ve Sincan ilçesinde yer alan resmi okullardan gelişigüzel dört okul seçilmiş ve seçilen okullar araştırmanın evrenini oluşturmuştur. Belirlenen okullar; Ulus İlk Meclis İlköğretim Okulu, Seymenler İlköğretim Okulu, Gazi Osman Paşa İlköğretim Okulu ve Atatürk İlköğretim Okulu dur Araştırmanın Örneklemi Araştırmada örneklem seçilmeyecek, araştırmaya katılmayı kabul eden bütün 3, 4, 5, 6 ve 7. sınıf öğrencileri ve ebeveynleri araştırmaya alınmıştır eğitim-öğretim yılı verilerine göre dört ilköğretim okulunda toplam öğrenci sayısı 1105 dir. Araştırma yarı deneysel olduğu için Ulus İlk Meclis İlköğretim Okulu ve Atatürk İlköğretim Okulu girişim grubuna, Seymenler İlköğretim Okulu ve Gazi Osman Paşa İlköğretim Okulu kontrol grubuna alınmıştır. Araştırma örnek büyüklüğü Figür 2.1 de verilmiştir. İlköğretim okullarının 3,4,5,6 ve 7. sınıflarından girişim grubunda 2 okul kontrol grubunda 2 okul olacak şekilde toplam 1105 çocuk (girişim grubu n=537, kontrol grubu n=568) araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Girişim grubunda 25 çocuğun birinci taramada olmaması nedeniyle ilk taramaya 512 çocuk alınmış ve ilk veri toplama formları 497 çocuktan dönmüştür. Karşılaştırılmalı olarak ikinci taramaya 512 çocuktan 402 si katılmış ve son veri toplama formlarını 497 çocuktan 354 ü vermiştir. Kontrol grubunda ise 59 çocuğun birinci taramada olmaması nedeniyle ilk taramaya 509 çocuk alınmış ve ilk veri toplama formları 470 çocuktan dönmüştür. Karşılaştırılmalı olarak ikinci taramaya 512 çocuktan 370 i katılmış ve son veri toplama formlarını 470 çocuktan 338 i vermiştir. Girişim ve kontrol grubunda 1. ve 2. taramada yer alan öğrencilerin dağılımı ise Tablo 2.1 de verilmiştir. 12 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

14 Sağlıklı yaşam programının etkililiğini değerlendirmek amacıyla gerçekleştirilen araştırmaya ilköğretim 3, 4, 5, 6 ve 7. sınıf öğrencilerinin alınma nedenleri: 1) Olumsuz beden imajı ve sağlıksız beslenme alışkanlıklarının daha büyük yaşlarda (adölesanlarda) değişiminin zor olması, buna karşın çocuklarda beden imajına yönelik tutumların bu yaşlarda yeni gelişmeye başlaması nedeniyle önleyici girişimlerin daha az dirençle uygulanabilmesi (Kater, Rohwer ve Levine, 2000). 2) Yaklaşık yaşındaki çocukların sağlıkla ilgili kendini yönetim davranışlarındaki otonomilerinin küçük yaştaki çocuklara göre daha fazla olması (Cohen, Brownel ve Felix, 1990). 3) Bilişsel gelişim kuramcısı Jean Piaget ye göre 7-11 yaş arası somut işlemsel dönemdeki çocukların sonuç ilişkisini daha iyi anladıkları (Selçuk, 2000), dönemin sonuna doğru bilgilendirme ya da deneyimleme yolu ile nedenselleştirmeyi daha iyi yapabildikleri bu nedenle bu dönemdeki çocuklara verilen sağlık davranışının olası olumlu ve olumsuz yönlerini öğrenebilmeleridir. 13

15 Örneklem (1105 çocuk, 4 okulun 3,4,5,6,7. sınıfları) 1 ve 2. Okul (Girişim) 537 çocuk 3 ve 4. Okul (Kontrol) 568 çocuk 12 çocuk devamsız 13 çocuk hasta 21 çocuk devamsız 38 çocuk hasta 1. Tarama=512 çocuk On veri* n=497 Ön veri* n= Tarama=509 çocuk 2. Tarama=402 çocuk Son veri* n=354 Son veri* n= Tarama=370 çocuk n = 402 n = 354 n = 338 n = 370 Figür 2.1. Araştırma Örneklem Büyüklüğü *On veri ve son veri: Çocukların sosyodemografik verilerini, ön/son test puanlarını ve belirttikleri sağlıklı yaşama yönelik alışkanlıklarını içeren bulgulardır. 14 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

16 Tablo 2.1. Girişim ve Kontrol Grubunda 1. ve 2. Taramada Yer Alan Öğrencilerin Dağılımı 1. Tarama 2. Tarama GRUPLAR Sayı % Sayı % Çalışma Grubu n=512 n=410 Ulus İlk Meclis İÖO , ,3 Atatürk İÖO , ,6 Kontrol Grubu n=509 n=444 Seymenler İÖO , ,3 Gaziosmanpaşa İÖO , ,8 Toplam , ,0 Girişim ve kontrol grubundan 1. taramada 1021 öğrencinin, 2. taramada 854 öğrencinin sağlık taraması gerçekleştirilmiştir Araştırmanın Bağımlı ve Bağımsız Değişkenleri Araştırmanın bağımsız değişkenleri; öğrencilerin ve ebeveynlerin sosyodemografik özellikleri, verilen eğitim programı, bağımlı değişkenleri; çocukların ve ebeveynlerin eğitim öncesi ve sonrası aldıkları bilgi puanları, ebeveynlerin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranış Ölçeği puanları ile çocukların VKİ değerleri ve sağlık tarama sonuçlarıdır Veri Toplama Formları/Araçları Araştırma verileri yedi farklı form ile toplanmıştır. Formlar araştırmacılar tarafından oluşturulmuştur. Formlar sırası ile: Çocukların sosyodemografik özelliklerini belirlemeye yönelik form: 1. kademe ilköğretime devam eden çocuklar için 32 sorudan (sosyodemografik 15

17 verilere yönelik 15 soru, sağlıklı yaşama etki ettiği düşünülen değişkenleri incelemek üzere 17 soru), 2. kademe ilköğretime devam eden çocuklar için 37 sorudan (sosyodemografik verilere yönelik 15 soru, sağlıklı yaşama etki ettiği düşünülen değişkenleri incelemek üzere 22 soru) oluşmaktadır (Ek I). Çocukların bilgi düzeyini belirlemeye yönelik öntest ve sontest: Çalışma ve kontrol grubunu oluşturan çocukların, sağlıklı yaşam, beslenme ve fiziksel aktiviteye yönelik bilgi düzeylerini değerlendirmek için 1. kademe ilköğretime devam eden çocuklar için 20, 2. kademe ilköğretime devam eden çocuklar için 25 sorudan oluşan testtir (Ek II). Soruların değerlendirilmesinde; doğru cevap verilen her maddeye 1 puan, yanlış cevap verilen her maddeye 0 puan verilmiştir. İlk iki soru açık uçlu soru olduğundan; doğru cevaba 1 puan, kısmen doğru cevaba 0,5 puan, yanlış cevaba 0 puan verilmiştir. 1. kademe için testten alınabilecek en düşük puan 0, en yüksek puan 30, 2. kademe için testten alınabilecek en düşük puan 0, en yüksek puan 35 tir. Ebeveynlerin bilgi düzeyini belirlemeye yönelik öntest ve sontest: Ebeveynlerin ve öğretmenlerin sağlıklı yaşam, şişmanlık, şişmanlığın komplikasyonları, beslenme ve fiziksel aktiviteye ilişkin bilgi düzeylerini değerlendirmek için oluşturulmuştur. Toplam 11 sorudan oluşmaktadır (Ek III). Soruların değerlendirilmesinde; doğru cevap verilen her maddeye 1 puan, yanlış cevap verilen her maddeye 0 puan verilmiştir. İlk iki soru açık uçlu soru olduğundan; doğru cevaba 1 puan, kısmen doğru cevaba 0,5 puan, yanlış cevaba 0 puan verilmiştir. Testten alınabilecek en düşük puan 0, en yüksek puan 25 tir. Ebeveynler için Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği (SYBDÖ): Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği (Health Promotion Life-Style Profile) 1987'de Walker, Sechrist ve Pender tarafından geliştirilmiştir. Ölçeğin Türkiye'de geçerlilik ve güvenilirlik çalışması 1997'de Esin tarafından yapılmıştır. Ölçekteki sorular, bireyin sağlıklı yaşam biçimi ile ilişkili olarak, sağlığını geliştiren davranışlarını ölçer. Ölçek toplam 48 maddeden oluşmuştur ve 6 alt grubu vardır. Alt gruplar; kendini gerçekleştirme, sağlık sorumluluğu, 16 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

18 egzersiz, beslenme, kişiler arası destek ve stres yönetimidir. Her bir alt grup bağımsız olarak tek başına kullanılabilir. Ölçeğin tümünün puanı; SYBDÖ toplam puanını oluşturmaktadır. SYBDÖ bütün maddeleri olumludur. Ters madde yoktur. İşaretleme 4'lü likert tipli ölçek üzerine yapılır. Yanıtlara "hiçbir zaman" yanıtı için 1, "bazen" yanıtı için 2, "sık sık" yanıtı için 3, "düzenli olarak" yanıtı için 4 puan verilmektedir. Ölçeğin tamamı için en düşük puan 48, en yüksek puan 192 dir. Ölçekten alınan puanların yükselmesi bireyin belirtilen sağlık davranışlarını yüksek düzeyde uyguladığını gösterir (Esin, 1997) (Ek IV). Çocukta sağlık taraması sonuç kayıt formu: Çocuğun sağlık taraması sonuçları bu form üzerine kayıt edilecektir (Ek V). Çocukların ağırlık ölçümleri için hassas elektronik tartı aleti, boy ölçümleri için de stadyometre, ağız taraması için ışık kaynağı, kan basıncı taraması için tansiyon aleti ve steteskop ve göreme taraması için snellen kartı kullanılacaktır. Taramalar hakkında detaylı bilgi Ölçümler başlığının altında verilmiştir Ön Uygulama Öğrencilere yönelik sosyodemografik veri formunda ve bilgi değerlendirme formunda yer alan soruların anlaşılabilirliğinin değerlendirilmesi amacıyla formlar Seğmenler İlköğretim Okulunda öğrenim gören çalışma grubunda yer almayan 20 öğrenciye uygulanmış ve değerlendirilmiştir. Ön uygulama yapılan 20 öğrencinin ebeveynlerine de, zarfla ebeveyn formu ve bilgi değerlendirme formu gönderilerek değerlendirmeleri yapılmıştır. Ön uygulama sonucuna göre anlaşılmayan ve değişen bir form olmamıştır Verilerin Toplanması Araştırmaya katılan öğrencilerden sözlü, velilerinden yazılı ve okullar için Milli Eğitim Bakanlığı ndan yazılı izin alındıktan sonra araştırmaya başlanmıştır. Araştırma eğitim-öğretim yılında gerçekleştirilmiştir. Tablo 2.2 de araştırmanın yürütülüş şeması sunulmuştur. 17

19 Ölçümler Araştırmaya alınan okullardaki öğrencilerin sağlık taramaları yapılmıştır. Sağlık taramasında boy-kilo, kan basıncı, görme, işitme, ağız-diş ve skolyoz ölçümleri yapılmıştır. Öğrencilerin sağlık taramaları, araştırmacılar ve araştırma hakkında bilgilendirilen 3. sınıf hemşirelik öğrencileri yardımıyla gerçekleştirilmiştir. Her okulun sağlık taramasına 18 öğrenci katılmış ve ilk tarama ile son tarama toplam 8 günde gerçekleştirilmiştir. Boy-Kilo-Vücut Kitle İndeksi (VKİ) Taraması Çocukların ağırlık ölçümleri için ± 100 g hassas elektronik tartı aleti, boy ölçümleri için de taşınabilir stadyometre kullanılmıştır. Ağırlık ölçümü: Ölçüm sırasında öğrencilerin ayakkabıları ve üst giysileri çıkartılmıştır. Çocukların vücut ağırlıkları ölçülürken bulunan değer en yakın 0.1 kg lık değere yuvarlanmıştır. Boy ölçümü: Öğrencilerin sırtı stadyometreye gelecek şekilde, ayakkabıları çıkartılarak, topukları bir birine bitişik ve dik durmaları sağlanarak gerçekleştirilmiştir. Çocukların boyları ölçülürken bulunan değer en yakın 0.1 cm lik değere yuvarlanmıştır. Ölçümler sonrası öğrencilerin VKİ leri belirlenmiştir. Öğrencilerin, yaşa ve cinsiyete göre VKİ leri, Neyzi ve arkadaşlarının ülkemiz için geliştirdiği persentil eğrilerine göre değerlendirilmiştir (Neyzi ve ark., 2008). Vücut kitle indeksi persentil eğrisinde 5. persantil altında olanlar zayıf, 85. ve 94. persantil arasında olanlar hafif şişman, 95. persantil ve üzeri olanlar şişman olarak kabul edilmiştir. Kan Basıncı Taraması Hipertansiyonun tanı kriteri yaşa ve spesifik normlara bağlı olup pubertal maturasyonla artmaktadır. Değerlendirmenin doğru yapılabilmesi için ölçme tekniği önemlidir. Çocuğun 5 dakika dinlenmesi sağlandıktan sonra sağ koldan kalibrasyonu yapılmış, yaşa uygun tansiyon aleti ve steteskop ile kan basıncı ölçümleri yapılmıştır. Kan basıncı ölçümü için üst kolun 2/3 ünü kaplayacak 18 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

20 genişlikte manşet seçilmiştir. Öğrencilerin kol uzunluğu, çapı ve yaşı değerlendirilerek çocuk ya da erişkin tip tansiyon aleti kullanılmıştır. Ölçüm çocuk oturtularak yapılmıştır. Kan basıncı yaşa göre yüksek olan öğrenciler hekime yönlendirilmiştir. Ağız Diş Taraması Ağız- diş sağlığına yönelik genel değerlenme çürük (d-d: decayed), çürük nedeniyle çekilmiş/kayıp (m-m:missing) ve çürük nedeniyle dolgu yapılmış diş (f-f: filled) olarak yapılmıştır. Ayrıca ağız hijyeni değerlendirmesi yapılmış olup ağız kokusu, dişlerde yemek artığı varlığı ve dişlerin temizliği göz önünde bulundurularak ağız hijyeni iyi, orta, kötü olarak sınıflandırılmıştır. Ağız içi değerlendirmede ışık kaynağı ve abeslang kullanılmıştır. Ağız diş sağlığı kötü olan öğrenciler diş hekimine yönlendirilmiştir. İşitme Taraması İşitme taramasında insan sesi ile fısıltı testi, işitme bozukluğunu belirlemede kullanılan ekonomik, etkili ve kolay uygulanabilir bir seçenektir. Testin duyarlılığı % ve özgüllüğü %80-90'dır. Bu tarama testinde, öğrenci ve araştırmacı karşılıklı oturur pozisyonda bulunur. Öğrenciye bazı sayıların fısıldanacağı açıklanır ve sonra kendisinden gözlerini kapatması istenir. Test uygulanırken, bireyin cm uzağında, (hacmi standardize etmek için) nefes dışarı verilmiş ve bir saniye ara ile rastgele dört sayı fısıldanır. Öğrenciden fısıldanan tüm sayıları tekrar etmesi istenir. Öğrenciden önce sağ, sonra sol kulağını kapatması istenerek işlem uygulanır. En az iki sayıyı işitemeyen birey testte başarısız kabul edilir ve işitme kaybı var olarak değerlendirilir ( Skolyoz Taraması Skolyoz taraması, Adam s Forward Bending Testi (öne eğilme testi) ile yapılan, uygulaması basit ve %100 duyarlı bir testtir (Grivas ve ark., 2007). Çocuktan ayaklar bitişik ve diz ekstansiyonda iken, kalçalarından 90 derece açı 19

21 yapacak şekilde öne eğilmesi istenir. Kolların serbest aşağıya sallanması ve avuç içleri birbirine bakması sağlanır. Skolyotik omurganın kaburgalarda yaptığı deformite sonucunda, sırtta rotasyonel çıkıntı veya asimetri gözlenebilir. Araştırmacı tarafından, öğrencinin tam arkasından bakılarak skapulalar arasında bir seviye farkının olup olmadığı kontrol edilir. Bu yöntemle deformiteler başlangıç aşamasında fark edilebilmektedir. Öğrenciler skolyoz riski olan ve skolyoz riski olmayan şeklinde değerlendirilmiştir. Skolyoz riski olan öğrenciler hekime yönlendirilmiştir. Görme Taraması Görme taraması için Snellen testi uygulanmıştır. Snellen testi çocuktan 12 metre (20 feet) ileriye konulur. 12 metre geride olan çocuğun, ayakta duruyorsa topuklarının belirtilen banda gelecek şekilde durması sağlanır. Sandalyeye oturacaksa sandalyenin arkasının banda gelmesi sağlanır. 3X5 büyüklüğündeki kartonla çocuğun ilk önce sağ gözünü sonra sol gözünü kapatarak yazıları okuması istenir. Daha sonra her iki gözüyle okuması istenir. Eğer çocuğun gözlükleri varsa test gözlükler ile birlikte yapılır. Okuma soldan sağa doğru yaptırılır. Eğer sırada 4 harften 3 ünü okuyorsa doğrudur. Çocuk 40 feetteki sırayı okumayı başarırsa 30 ve 20 feet sıralarını okur. Eğer 40 feet sırasını okuyamazsa testin en üstünden başlanır ve en son gelebildiği yere kadar gelmesi istenir. 200 ft, 100 ft, 70 ft sıralarında çok az harf olduğu için çocuğun hepsini okuması gerekir. Ayrı ayrı yapılan iki testte 20/40 görme problemi olan çocuklar göz hekimine sevk edilmiştir. Eğitim Programının Uygulanması Girişim grubunda bulunan çocuklara; anket formları ve öntest, sınıflarında, ilk verilen eğitim öncesinde uygulanmıştır. Kontrol grubu için anket formları ve öntest öğretmenlere verilerek (öğretmenlere formun nasıl doldurulacağına ilişkin bilgi verilmiştir) sınıflarda uygulanması sağlanmıştır. Kontrol grubuna öntest uygulamalarından sonra herhangi bir girişimde bulunulmamıştır. Girişim grubunda her öğrenci 2 aylık dönemde (2 hafta ara ile) 20 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

22 4 eğitim seansına katılmıştır. Girişim grubundaki her okul için her bir eğitim 4 ile 6 kez (toplam 41 eğitim seansı/2 okul) verilmiştir. Her eğitim seansı 1 ders saati (ortalama 40 dakika) sürmüştür. Sağlıklı yaşam, beslenme, fiziksel egzersiz, hijyen, kendini tanıma ve ifade etmeye yönelik eğitimler, konunun anlatımı, tartışma ve eğitimlerde konu ile ilgili kısa mesajlar verme şeklinde yürütülmüştür. Çocuklara uygulanan eğitim içeriği Tablo 2.3 de verilmiştir. Verilen eğitimler, çocukların okul faaliyetlerinde herhangi bir aksamaya neden olmayacak şekilde, okul yönetimi ile birlikte belirlenen saatlerde yapılmıştır. Girişim grubundaki çocukların ebeveynlerine 2 eğitim seansı (40 dakikalık) planlanlanmış ancak katılımın az olması nedeniyle her ebeveyn için 1 eğitim seansına indirilmiştir. Her okulda eğitimler 3 er kez tekrarlanmıştır. Ebeveynlere eğitim verilmeden önce, eğitim tarihi ve içeriğine yönelik mektup gönderilmiştir. Eğitime katılan ebeveynlere eğitim öncesi konu ile ilgili öntest uygulanmıştır. Eğitim sonrası ise sontest uygulanmıştır. Ebeveynlerin eğitimi çocukların eğitimi ile paralel olacak şekilde 2-4. haftalar arasında yapılmıştır. Öğretmenler öğrenciler ile beraber ders anlatımlarına katılmışlardır. Ebeveynler için yapılan eğitim içeriği Tablo 2.4 de sunulmuştur. Eğitimlerin tarihleri ve araştırmacıların bilgileri çalışma takvimi olarak Tablo 2.5 de verilmiştir. Girişim grubundaki çocuklara eğitimler sonrasında, kontrol grubunda ise son taramadan sonra konularla ilgili araştırmacılar tarafından hazırlanan bilgilendirme broşürleri ve kitapçıkları dağıtılmıştır. Ayrıca eğitime gelen ebeveynlere de broşürler ve kitapçıklar eğitim sonunda verilmiştir. Broşürler ve kitapçıklar Tablo 2.6 da yer almaktadır. Girişim grubundaki çocukların eğitimi bittikten sonra girişim ve kontrol grubunda bulunan çocukların bilgi düzeyleri (sontest), özbildirme dayalı sağlık davranışları ve sağlık taramaları tekrar değerlendirilmiştir (2. ölçüm). Bunun yanı sıra, eğitimler bittikten sonra girişim grubunda yer alan çocukların bu konudaki ilgisini daha da artırmak için sağlık yaşamla ilgili şiir, kompozisyon, şarkı ve resim dallarında ödüllü bir yarışma düzenlenmesi planlanmış, eğitimler sırasında duyuruları yapılmıştır. Ancak yarışmaya katılım sayısı iki kişi olduğu çin sonuçlandırılamamıştır. 21

23 Tablo 2.2. Araştırma Akış Şeması 1. İzinlerin Alınması Milli Eğitim Müdürlüğü nden İzinlerin Alınması Ebeveynlerden Yazılı İzinlerin Alınması Öğrencilere Açıklama Yapılarak Gönüllülerin Araştırmaya Alınması 2. Girişim Grubundan Verilerin Toplanması 2. Kontrol Grubundan Verilerin Toplanması Sağlık taramalarının yapılması (1. ölçüm -başlangıç) Sağlık taramalarının yapılması (1. ölçüm -başlangıç) Öğrencilere veri formlarının uygulanması: - Sosyodemografik ve sağlıklı yaşam veri toplama formu - Sağlıklı yaşam konusunda öntest Öğrencilere veri formlarının uygulanması: - Sosyodemografik ve sağlıklı yaşam veri toplama formu - Sağlıklı yaşam konusunda öntest 3. Girişim Grubundaki Öğrencilere, Ebeveynlere ve Öğretmenlere Eğitim Programının Uygulanması Öğrenciler İçin: 1. Hafta: Sağlık Yaşam İlkeleri-1 (Beslenme) 2. Hafta: Sağlıklı Yaşam İlkeleri-2 (Egzersiz) 3. Hafta: Sağlık Yaşam İlkeleri-3 (Hijyen) 4. Hafta: Sağlıklı Yaşam İlkeleri-4 (Hedefler)* Sağlıklı Yaşam İlkeleri-4 (Zararlı madde kullanımı ve hedefler)** Ebeveynler İçin: 1. Hafta: Tanışma, Programın Amacının Açıklanması, Öntest Uygulanması, Sağlıklı Yaşam Hakında Bilgi, Hedef Belirleme, Ebeveynlere Ölçeğin Uygulanması 2. Hafta: Sağlık Yaşam İlkeleri, Beslenme, Fiziksel Aktivite, Sontest Uygulanması + Ebeveynlere eğitim sonrası danışmanlık hizmeti 4. Eğitimler Tamamlandıktan Sonra (2. ölçüm) - Sağlık Taraması Verilerin Toplanması - Sağlıklı yaşam ilkeleri, beslenme, fiziksel aktivite bilgi düzeyleri konusunda sontest ve sağlıklı yaşam formunun uygulanması *İlköğretim 1. Kademe öğrencilerini kapsamaktadır. **İlköğretim 2. Kademe öğrencilerini kapsamaktadır. 3. Çalışma Grubuyla Eş Zamanlı Olarak Verilerin Toplanması - Sağlık Taraması - Sağlıklı yaşam ilkeleri, beslenme, fiziksel aktivite bilgi düzeyleri konusunda sontest ve sağlıklı yaşam formunun uygulanması 22 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

24 Tablo 2.3. Çocuklar İçin Planlanan Eğitim İçeriği Çocuklara verilen eğitim içeriği aşağıdaki konulardan oluşmuştur: Eğitim No Konu Yapılan Etkinlik 1. Eğitim Seansı 2. Eğitim Seansı 3. Eğitim Seansı 4. Eğitim Seansı Sağlık Yaşam İlkeleri-1 (Beslenme) Sağlıklı Yaşam İlkeleri-2 (Egzersiz) Sağlık Yaşam İlkeleri-3 (Hijyen) Sağlıklı Yaşam İlkeleri-4 (Hedefler) 1 /(Madde Kullanımı- Hedefler) 2 - Tanışma, amaç ve hedeflerin açıklanması - Sağlıklı ve dengeli beslenmenin öneminin açıklanması - 5 temel yiyecek grubunun tanınması ve yiyeceklerin gruplarına göre sınıflandırılması - Öğrenciler tarafından konunun özetinin çıkarılması - Besin gruplarına yönelik çalışma kağıtları olan besin renk rehberinin verilmesi - Derse yönelik hedef ve amaçların açıklanması - Egzersiz ve yararlarının açıklanması - Sedanter yaşamın sağlık üzerine etkilerinin tartışılması - Öğrenciler tarafından konunun özetinin çıkarılması ve haftalık egzersiz programı oluşturmalarının sağlanması - Derse yönelik hedef ve amaçların açıklanması - El, yüz, Vücut hijyeni hakkında bilgi verilmesi - Diş fırçalama yönteminin gösterilmesi - Hijyen ve sağlık arasındaki ilişkinin tartışılması - Öğrenciler tarafından konunun özetinin çıkarılması - Sağlıklı başetme yöntemleri hakkında bilgi verilmesi - Kendilerine yaşamlarına, beslenmelerine ve fiziksel aktivitelerine yönelik hedef oluşturmalarının sağlanması - Madde kullanımının sağlık üzerine etkilerinin anlatılması 2 *Konu içeriklerinin belirlenmesinde literatürden (Beckman ve ark., 2006; Harrison ve ark., 2006; James ve ark., 2004) yararlanılmıştır. **Eğitim programı Demirel (2000) in eğitim kitabı referans alınarak oluşturulmuştur. 1 İlköğretim 1. Kademe öğrencilerini kapsamaktadır. 2 İlköğretim 2. Kademe öğrencilerini kapsamaktadır. 23

25 Tablo 2.4. Ebeveynler İçin Planlanan Eğitim İçeriği Ebeveynlere verilen eğitim içeriği aşağıdaki konulardan oluşmuştur: Hafta Konu Eğitim İçeriği 1. Hafta Çocuklarda Sağlık Yaşamın Önemi, Hedef Belirleme, Bireysel Hijyen 2. Hafta Çocuklarda Dengeli Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Egzersizin Özendirilmesi - Tanışma - Programın Amacının Açıklanması - Öntest Uygulanması - Sağlıklı Yaşamın Tanımı - Çocuklarda hijyenin sağlanması (el, yüz, vücut ve diş) - Hedef Belirleme Kağıtlarının Verilmesi ve Hedeflerin Sınıfta Tartışılması - Besin Grupları - Dengeli Besin Seçimi - Besin Seçimi Konusunda Öneriler ve Örnek Diyet Listesi Sunumu - Fiziksel Aktivite Tanıtımı - Fiziksel Aktivitenin Sağlığa Faydaları - Önerilen Fiziksel Aktiviteler ve Süresi - Sedanter Yaşam Biçiminin Sağlık Üzerine Etkisi - Sağlıklı Yaşam İçin Davranışların Belirlenmesi - Konu Özetinin Yapılması - Sontest Uygulanması - Kapanış Konu içeriklerinin belirlenmesinde literatürden (Graf ve ark., 2005; Kain ve ark., 2004; Muller ve ark., 2001) yararlanılmıştır. 24 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

26 Tablo 2.5. Konu İle İlgili Hazırlanan Bilgilendirme Broşürleri ve Kitapçıkları Yrd. Doç. Dr. Ebru K. Törüner Sağlıklı Seçimler, Sağlıklı Yaşamlar Broşürü Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi (Çocuklar İçin) Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Bölümü Sinem Şahin Hijyen Broşürü Pediatri Hemşiresi (Çocuklar için) Gülzade Uysal Sağlıklı İnternet Kullanımı Broşürü Pediatri Hemşireliği Doktora Öğrencisi (Çocuklar için) Doç. Dr. Sultan Ayaz Sigara ve Sigaranın Zararları Kitapçığı Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi (Çocuklar için) Halk Sağlığı Bölümü Öğr. Gör. Dr. Naime Altay 6-12 Yaş Çocuğunun Gelişimi: Büyüyorum Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beni Anlayın ve Destekleyin Kitapçığı Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Bölümü (Ebeveynler İçin) Yrd. Doç. Dr. Ebru K. Törüner Çevreyi Benim İçin Güvenli Hale Getirir Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi misin? Kitapçığı Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Bölümü (Ebeveynler İçin) 25

27 2.9. Verilerin Analizi Bu araştırmada elde edilen veriler SPSS 12.0 paket programı ile değerlendirilmiştir. Verilere ilişkin frekans ve yüzdesel dağılımlar verilmiştir. Kategorik düzeyde ölçülmüş değişkenler arasında ilişkiye Ki-Kare testi ile bakılmıştır. Gruplar arası karşılaştırmalarda; normal dağılım göstermeyen verilerde iki grup karşılaştırmalarında Mann-Whitney U testi, normal dağılım gösteren verilerde iki grup olması durumunda student s t testi kullanılmıştır. Bağımlı gruplarda öncesi-sonrası karşılaştırmalarda ise normal dağılım göstermeyenlerde Wilcoxon işaret testi, normal dağılım gösterenlerde paired t testi kullanılmıştır. Anlamlılık seviyesi olarak 0,05 kullanılmış olup, p<0,05 olması durumunda anlamlı farklılığın olduğu, p>0,05 olması durumunda anlamlı farklılığın olmadığı belirtilmiştir Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırma, öğretim yılında belirtilen ilköğretim okullarında okuyan 3,4,5,6 ve 7. sınıf öğrencileri ile sınırlıdır. Araştırmaya katılmak istemeyen öğrenciler ve veli izni olmayan öğrenciler araştırma dışında bırakılmıştır. 26 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

28 3. BULGULAR Araştırmaya ait bulgularda girişim ve kontrol grubundaki çocuk ve ailelelere ilişkin; - Tanıtıcı bilgilerin, a) Çocuk ve ailenin tanıtıcı özellikleri b) Çocukların beslenme, fiziksel aktivite, sedanter yaşam biçimleri c) Çocukların hijyen özellikleri d) Çocukların sigara kullanım özellikleri - Öntest-sontest ve ölçek puan ortalamalarının - Sağlık tarama sonuçlarının karşılaştırılması yer almaktadır Çocuk ve Aileye İlişkin Tanıtıcı Bilgilerin Karşılaştırılması Bu bölümde girişim ve kontrol grubundaki çocuk ve aileye ilişkin yaş, cinsiyet, ailedeki çocuk sayısı, kaçıncı çocuk olduğu, anne ve baba yaşı gibi sosyodemografik özellikler ve çocukların beslenme, fiziksel aktivite ve sedanter yaşam biçimlerine, hijyene, sigara kullanımlarına ve kilo algılarına ilişkin verilerin karşılaştırılması yer almaktadır. 27

29 Tablo 3.1. Çocuk ve Ailelerin Tanıtıcı Özelliklerinin Karşılaştırılması Tanıtıcı Özellikler Cinsiyet Kız Erkek Yaş 7-9 yaş yaş 13 yaş ve üstü Ailedeki Çocuk Sayısı 1-2 çocuk 3 ve üstü Kaçıncı Çocuk 1. çocuk 2. ve üstü Anne Yaşı yaş 35 yaş ve üstü Baba Yaşı yaş 40 yaş ve üstü Anne Eğitim Durumu İlkokul ve ortaokul Lise ve üniversite Baba Eğitim Durumu İlkokul ve ortaokul Lise ve üniversite Anne Mesleği Evhanımı Çalışıyor Baba Mesleği İşçi Memur Serbest Emekli Gelir Düzeyi* Gider gelirden fazla Gider gelire eşit Gelir giderden fazla Ailede Kronik Hast. Var Yok Girişim Grubu Kontrol Grubu n % n % ,1 46,9 28,2 46,9 24,9 51,1 48,9 36,7 63,3 39,8 60,2 48,3 51,7 76,0 24,0 63,6 36,4 89,0 11,0 29,1 16,1 49,7 5,1 5,9 85,5 8, ,0 50,0 36,7 47,0 16,3 51,4 48,6 34,3 65,7 52,1 47,9 51,8 48,2 68,9 31,1 60,4 39,6 93,5 6,5 18,0 18,5 56,4 7,1 6,2 87,6 6, ,5 93, ,9 94,1 Toplam * Ailelerin ekonomik durumları ile ilgili değerlendirme çocukların kendi ifadeleridir. Tablo 3.1 de araştırma kapsamına alınan çocuk ve ailelerinin tanıtıcı özelliklerinin dağılımı yer almaktadır. Girişim grubunda kızların (%53,1) oranının daha fazla olduğu, kontrol grubunda ise kızların ve erkeklerin eşit (%50) oranda 28 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

30 dağıldığı belirlenmiştir. Her iki grupta da yaş aralığında olan çocuk sayısı fazladır. Ailedeki çocuk sayısı incelendiğinde, 1-2 çocuğu olan ailelerin girişim (%51,1) ve kontrol (%51,4) grubunda daha fazla olduğu görülmektedir. Çocuk sırası 2 ve üstü olanlar girişim grubunda %63,3, kontrol grubunda %65,7 dir. Girişim anne yaşı çoğunlukla 35 yaş ve üstünde (%60,2) ve kontrol grubunda ise yaş (%52,1)arasındadır. Babaların yaş dağılımına bakıldığında ise girişim grubunda babaların çoğunlukla 40 yaş ve üstünde (%51,7) ve kontrol grubunda ise yaş (%51,8) arasında olduğu belirlenmiştir. Girişim ile kontrol grubunda annelerin ve babaların eğitim durumu daha çok ilkokul ve ortaokul düzeyindedir. Girişim (%89,0) ve kontrol (%93,5) grubundaki çocukların çoğunun annesinin evhanımı oldukları saptanmıştır. Girişim ve kontrol grubunda çocukların babasının çoğu serbest meslek sahibidir. Her iki grupta da ailelerinin gelir düzeyini gelir gidere eşittir şeklinde ifade eden çocuklar daha fazladır. Tablo 3.1 de ayrıca girişim ve kontrol grubundaki çocuk ve ailelerin tanıtıcı özelliklerinin karşılaştırılması da yer almaktadır. Girişim grubunda 13 yaş ve üstü çocukların (x 2 =9,973; p=0,007), 35 yaş ve üstü olan annelerin (x 2 =12,715; p=0,005), ilkokul ve ortaokul mezunu olan annelerin (x 2 =5,025; p=0,025) ve işçi olarak çalışan babaların (x 2 =12,366; p=0,006) oranı kontrol grubuna göre fazla belirlenmiştir. Diğer değişkenler yönünden, girişim ve kontrol grubu arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark belirlenmemiştir. 29

31 Tablo 3.2. Eğitim Öncesi ve Sonrası Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Kendi İfadelerine Göre Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Sedanter Yaşam Biçimi Özelliklerinin Karşılaştırılması Gruplar İlk Değerlendirme Son Değerlendirme Günlük Öğün Sayısı Günlük Öğün Sayısı 1-2 öğün 3 öğün ve üstü 1-2 öğün 3 öğün ve üstü n % n % n % n % p Girişim Grubu (n=354) , , , ,3 0,920 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,2 0,652 X 2 =1,488; p=0,223 X 2 =1,248; p=0,264 Kahvaltı Yapma Durumu Kahvaltı Yapma Durumu Yapıyor Yapmıyor Yapıyor Yapmıyor n % n % n % n % p Girişim Grubu (n=354) , , , ,7 0,775 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,2 0,845 X 2 =1,357; p=0,244 X 2 =0,406; p=0,524 Ekran Karşısında Geçen Süre Ekran Karşısında Geçen Süre 0-2 saat 0-2 saat üstü 0-2 saat 2 saat üstü n % n % n % n % p Girişim Grubu (n=354) , , , ,8 0,219 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,9 0,291 X 2 =1,115; p=0,735 X 2 =0,471; p=0,492 Ekran Karşısında Yemek Yeme Ekran Karşısında Yemek Yeme Yiyor Yemiyor Yiyor Yemiyor n % n % n % n % p Girişim Grubu (n=354) , , , ,5 0,784 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,7 1,000 X 2 =8,019; p=0,005 X 2 =10,301; p=0,001 Günlük Spor Yapma Süresi Günlük Spor Yapma Süresi 1 saatten az 1 saat ve üstü 1 saatten az 1 saat ve üstü n % n % n % n % p Girişim Grubu (n=354) , , , ,8 0,006 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,8 0,488 X 2 =0,057; p=0,812 X 2 =5,205; p=0,023 *Grup içi karşılaştırmalarda McNemar testi, gruplar arası karşılaştırmalarda ki-kare testi kullanılmıştır. 30 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

32 Tablo 3.3. Eğitim Öncesi ve Sonrası Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Kendi İfadelerine Göre Hijyen Özelliklerinin Karşılaştırılması Gruplar İlk Değerlendirme Son Değerlendirme Diş Fırçalama Sıklığı Diş Fırçalama Sıklığı Günde 2 den az Günde 2 kez ve üstü Günde 2 den az Günde 2 kez ve üstü n % n % n % n % p Girişim Grubu (n=354) , , , ,9 0,010 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,9 0,169 X 2 =1,774; p=0,183 X 2 =6,456; p=0,011 Banyo Yapma Sıklığı Banyo Yapma Sıklığı Haftada 1 ve daha az Haftada 2 ve üstü Haftada 1 ve daha az Haftada 2 ve üstü n % n % n % n % p Girişim Grubu (n=354) , , , ,4 0,001 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,9 0,135 X 2 =3,520; p=0,061 X 2 =35,456; p=0,001 *Grup içi karşılaştırmalarda McNemar testi, gruplar arası karşılaştırmalarda ki-kare testi kullanılmıştır. 31

33 Tablo 3.4. Eğitim Öncesi ve Sonrası İlköğretim İkinci Kademedeki Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Kendi İfadelerine Göre Sigara Kullanım Özelliklerinin Karşılaştırılması Gruplar İlk Değerlendirme Son Değerlendirme Sigara Kullanımı Sigara Kullanımı Kullanıyor Kullanmıyor Kullanıyor Kullanmıyor n % n % n % n % Girişim Grubu (n=151) 0 0, ,0 1 0, ,3 Kontrol Grubu (n=108) 2 0, ,1 4 3, ,2 Sigarayı Bırakmayı İsteme* Sigarayı Bırakmayı İsteme* İstiyor İstemiyor İstiyor İstemiyor n % n % n % n % Girişim Grubu 0 0,0 0 0,0 0 0, ,0 Kontrol Grubu 1 50,0 1 50,0 1 25,0 3 75,0 *Yüzdeler sigarayı kullanan çocuklar üzerinden alınmıştır. Tablo 3.5. Eğitim Öncesi ve Sonrası Girişim ve Kontrol Grubundaki Çocukların Kilo Algılarının Karşılaştırılması Gruplar İlk Değerlendirme Son Değerlendirme Kendini Kilolu Bulma Kendini Kilolu Bulma Buluyor Bulmuyor Buluyor Bulmuyor n % n % n % n % p Girişim Grubu (n=354) , , , ,0 1,000 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,5 0,144 X 2 =1,411; p=0,235 X 2 =0,169; p=0,681 Kilosundan Memnun Olma Kilosundan Memnun Olma Memnun Memnun Değil Memnun Memnun Değil n % n % n % n % P Girişim Grubu (n=354) , , , ,2 0,480 Kontrol Grubu (n=338) , , , ,2 0,608 X 2 =2,856; p=0,091 X 2 =0,647; p=0,421 *Grup içi karşılaştırmalarda McNemar testi, gruplar arası karşılaştırmalarda ki-kare testi kullanılmıştır. 32 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu

34 Tablo 3.2 de eğitim öncesi ve sonrası girişim ve kontrol grubundaki çocukların kendi ifadelerine göre beslenme, fiziksel aktivite ve sedanter yaşam biçimi özelliklerinin karşılaştırılması yer almaktadır. Günde 3 öğün ve üstü olarak öğün sayısını belirten çocukların oranı eğitim öncesinde girişim grubunda %61,6, kontrol grubunda %57,4 iken, eğitim sonrasında bu oran girişim grubunda %62,3, kontrol grubunda %58,2 bulunmuştır (Figür 3.1). Kahvaltı yapmadığını belirten çocukların oranı eğitim öncesinde girişim grubunda %11,9, kontrol grubunda %14,8 iken, eğitim sonrasında bu oran girişim grubunda %12,7, kontrol grubunda %14,2 olarak belirlenmiştir (Figür 3.2). Ekran karşısında 2 saat ve üstü zaman geçirdiğini belirten çocukların oranı eğitim öncesinde girişim grubunda %23,2, kontrol grubunda %24,3 iken, eğitim sonrasında bu oran girişim grubunda %19,8, kontrol grubunda %21,9 a inmiştir (Figür 3.3). Eğitim öncesi ve sonrası dönemde çocukların günlük öğün sayıları, kahvaltı yapma durumları ve ekran karşısında geçirdikleri süre yönünden girişim ve kontrol grubu içinde ve arasında istatistiksel olarak önemli bir fark belirlenmemiştir (p>0,05). Kontrol grubunda eğitim öncesi (X 2 =8,019; p=0,005) ve sonrasında (X 2 =10,301; p=0,001) ekran karşısında yemek yeme durumu girişim grubuna göre daha fazla saptanmıştır (Figür 3.4). Ancak eğitim öncesi ve sonrasına göre ekran karşısına yemek yeme girişim ve kontrol grubu içinde önemli bir fark yaratmamıştır (p>0,05). Günlük spor yapma süresi girişim grubu içerisinde ve arasında eğitim sonrası artış göstermiştir (p<0,05). Girişim grubunda eğitim öncesi günlük spor süresini 1 saat ve üstü olarak belirten çocukların oranı %58,8 den %67,8 e yükselmiştir (p=0,006) (Figür 3.5). Verilen sağlık eğitiminin girişim grubunda kontrol grubuna göre günlük spor yapma süresini (1 saat ve üstü) arttırdığı görülmektedir. Eğitim öncesi ve sonrası girişim ve kontrol grubundaki çocukların kendi ifadelerine göre hijyen özelliklerinin karşılaştırılması Tablo 3.3 de verilmiştir. Diş fırçalama ve banyo yapma sıklığı girişim grubu içerisinde ve gruplar arasında eğitim sonrası artış göstermiştir (p<0,05). Girişim grubu içerisinde eğitim öncesi çocukların %65,5 i günde 2 kez ve üstü diş fırçalarken eğitim sonrası bu oran %72,9 a yükselmiştir (p=0,010) (Figür 3.6). Benzer şekilde eğitim öncesi girişim 33

35 grubunda çocukların %49,7 si haftada 2 ve üstü banyo yaparken bu oran eğitim sonrası %68,4 e yükselmiştir (p=0,001) (Figür 3.7). Girişim grubuna verilen sağlık eğitiminin kontrol grubuna göre çocukların diş fırçalama ve banyo yapma sıklığını arttırdığı saptanmıştır. Tablo 3.4 de eğitim öncesi ve sonrası ilköğretim ikinci kademedeki girişim ve kontrol grubundaki çocukların kendi ifadelerine göre sigara kullanım özelliklerinin karşılaştırılması verilmiştir. Toplanan ilk verilerde sadece kontrol grubunda 108 çocuktan 2 çocuk sigara kullandığını belirtmiştir. Toplanan son verilerde ise girişim grubunda 151 çocuktan 1 çocuk sigara kullanmaya başladığını belirtmiş, kontrol grubunda ise sigara kullanan çocuk sayısı 4 e çıkmıştır. Eğitim öncesi ve sonrası kontrol grubunda sigarayı bırakmayı istediğini bir çocuk ifade etmiştir. Tablo 3.5 de eğitim öncesi ve sonrası girişim ve kontrol grubundaki çocukların kilo algılarının karşılaştırılması yer almaktadır. Girişim ve kontrol grubunda çocukların çoğu eğitim öncesi ve sonrası dönemde kendilerini kilolu bulmadıklarını ve kilolarından memnun olduklarını ifade etmiştir. Eğitim öncesi ve sonrası dönemde çocukların kendilerini kilolu bulmaları ve kilolarından memnun olmaları yönünden girişim ve kontrol grubu içinde ve arasında istatistiksel olarak önemli bir fark belirlenmemiştir (p>0,05). 34 Sağlıklı Yaşam Projesi Sonuç Raporu