AZERBAYCAN DA SU KİRLİLİĞİ

Transkript

1 AZERBAYCAN DA SU KİRLİLİĞİ Eyüp ZENGİN Qafqaz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Bakü / AZERBAYCAN ezengin@yahoo.com ÖZET Azerbaycan ın su kaynakları sınırlıdır. Su kaynaklarının verimsiz kullanılıyor olması su sıkıntısını daha da büyütmektedir. Eski ve yerinde kullanılmayan sulama sistemi tarım sektöründe % 50 ye varan su kaybına sebep olmaktadır. Sanayi sektöründe suyun yeniden kullanımı pratik olarak yok denecek kadar azdır. Abşeron yarımadasında dağıtımı yapılan içme suyunun yaklaşık yarısı dağıtım boruları içerisinde yok olmaktadır. Anahtar Kelimeler: Su, Su kaynakları, Su kirliliği, Azerbaycan WATER POLLUTION IN AZERBAIJAN ABSTRACT Water resources are scare in Azerbaijan, and the problem of scarcity is compounded by the extremely inefficient use of water. The dilapidated and poorly managed irrigation system is responsible for about 50 percent of the agriculturel water losses, and in industries the recycling of water is virtually nonexistent. About half the water supplied to the Absheron peninsula is lost in the pipe distribution system. Key Words: Water, Water resources, Water pollution, Azerbaijan 1. GİRİŞ Azerbaycan'daki çevre sorunlarının temelinde şu hususlar önemli rol oynamaktadır: 1 - Sovyetler Birliği dönemindeki kollektivist üretim anlayışının çevreye duyarsızlığı ve çevresel değerlerin "free goods" diye nitelendirilen serbest mal olarak algılanmasının yanı sıra kullanılan üretim teknolojilerinin geri oluşu ve özellikle büyük endüstri kuruluşlarının gaz, sıvı ve katı atıklarının arıtılmadan doğaya bırakılması, - Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra komşu Ermenistan'ın Azerbaycan'a bağlı Dağlık Karabağ bölgesindeki ırkdaşlarını bahane ederek çıkardığı sürtüşmelerin savaşa dönüşmesi nedeniyle ormanların, tarımsal arazilerin ve su kaynaklarının önemli ölçüde tahrip edilmesi veya kirletilmesi, 1 Recep Sanal, Türk Cumhuriyetleri ndeki Çevre Sorunları Üzerine Bir İnceleme, Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayını, Ankara, Ocak 2001, s

2 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin 'de ilan edilen bağımsızlıktan sonra, ülkedeki siyasal kaos ve çatışmaların tırmanarak, sosyalist sistemden kapitalist sisteme geçiş döneminin belirsizliği ve yönetim sürecindeki işleyişin zaafiyetleri nedeniyle çevre sorunlarının umursanmaz hale gelmesi gibi hususlardır. Bu genel bakış çerçevesinde Azerbaycan'ın önemli çevre sorunları arasında şunlar sayılabilir: 1. Hazar Denizi'ne ilişkin sorunlar bu denize kıyısı olması nedeniyle Azerbaycan'ı da yakından ilgilendirmektedir. Her yıl 3 milyon m 3 civarında çeşitli kimyasal maddeler içeren kanalizasyon suları ve 100 bin ton civarındaki petrol ürünü atıkları Sumgayıt (bu şehrin çevresel rehabilitasyonu açısından BM Gelişme Programı çerçevesinde USD'lık bir proje hazırlanmıştır) ve Bakü civarından Hazar Denizi'ne akmaktadır. 2. Petrol, gaz ve diğer yeraltı maden kaynaklarından elde edilen hammaddelerin işlenmesi sonucunda ortaya çıkan atıklar herhangi bir geri kazanım veya rafinasyon işlemine tabi tutulmadan doğaya verilmektedir. Örneğin demir cevheri çıkarılan maden ocaklarından elde edilen cevherin % 40'ı atık olarak doğaya atılmaktadır. 260 taşkömürü üretim sahası ve 236 muhtelif maden sahalarından elde edilen cevherlerdeki atık oranı ise % 60 civarındadır. 3. Tarıma elverişli toprakların yoğun kullanımı ve yanlış tarım teknikleri yüzünden kalite ve verimliliği düşmüştür. Bu durum kimyasal gübre ve pestisid kullanımı gereksinimini artırmış, bunun doğal sonucu olarak toprak ve su kaynakları ile ürün sağlığı önemli ölçüde risk edilmiştir. 4. Ormanlar: Halkın yakacak ihtiyacını buradan temin etmesi, hayvancılık faaliyetleri, devam eden savaş durumu ve yangınlar nedeniyle gün geçtikçe azalmaktadır yılı rakamlarıyla kişi başına 19 m 3 olan orman varlığı, Kür Nehri kıyısındaki gibi gerek yok olan bitki örtüsünün yağış rejiminde bozulmalara yol açması nedeniyle ve gerekse halkın koruma önlemlerine uymaması sonucunda her geçen gün azalmaktadır. 5. Ülkenin su havzaları önemli bir çevresel tehdit altındadır. Tüm nehirlerin yıllık debisi 29 km 3 olup, bunun 27 km 3 'ünü Kür Nehri oluşturmaktadır. Ancak Kür Nehri kenarındaki sanayi tesisleri tarafından bu suyun 10 km 3 'ü kullanılmakta ve arıtılmadan Hazar Denizi'ne bırakılmaktadır. Yine benzer nedenlerle Gürcistan'dan geçerek Mingeçevir su havzasına ulaşan Loru nehri Azerbaycan'a ulaşmadan kurumaktadır. Gürcistan ve Ermenistan'dan geçerek Azerbaycan'a ulaşan nehirlerdeki kirlilik oranı çok yüksek olduğundan tarımsal sulamada ve evsel ihtiyaçlarda kullanılması olanağı azalmaktadır. 6. Hava kirliliği açısından ise alansal, noktasal ve çizgisel kaynaklardan yayılan emisyonlar önemli bir sorun teşkil etmektedir. 1991'de atmosfere bırakılan gaz ve partikül madde miktarının ton civarında olduğu hesaplanmıştır. Baku, Sumgayıt, Ali Bayramlı ve Gence deki metalürji ve petro-kimya tesislerinden kaynaklanan hava kirliliği özellikle kış aylarında havanın terselmesi sonucunda artmaktadır. 74

3 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi 7. Radyoaktif kirlilik de önemli bir sorun kaynağıdır. Örneğin Gebele bölgesinde konuşlanmış Rus ordusuna ait tesislerden yayılan radyoaktivite bir türlü önlenememiştir. Şamahı, Zagatala ve Baleken bölgeleri ile, Abşeron yarımadasında bulunan petrol sondaj kuleleri civarındaki radyasyon miktarları normal değerlerin üzerinde ölçülmüştür. Tüm bu sorunlar Azerbaycan'ın bağımsızlık sonrasında yaşadığı geçiş dönemi nedeniyle ağırlığını gittikçe arttırmaktadır. Bunun yanı sıra piyasa ekonomisi kurallarının tutucu iç dinamikler nedeniyle işletilememesi yeterli sermaye birikimi oluşmasını engellemekte, finansman sıkıntısı ve üretim teknolojilerini yenilenememesi nedeniyle çevresel kirliliğe yol açan atıkların arıtılması, geri kazanılması, depolanması veya zararsız hale getirilmesi olanakları kısıtlanmaktadır. Bu sorunların üstesinden gelinebilmesi için başta BM olmak üzere diğer küresel çevre kuruluşları ve gelişmiş ülkelerin mali, teknik ve yönetsel yardımlarına ihtiyaç duyulmaktadır SU KİRLİLİĞİ Su, tüm canlıların yaşam koşullarını belirleyen temel ögelerin başında gelir. Dünyanın dörtte üçünün sularla kaplı olduğu, bütün canlı yaşamının ağırlığının ortalama dörtte üçünün sudan oluştuğu bilinmektedir. 3 Su kirlenmesi, doğal ve yapay yoldan olmak üzere iki şekilde ortaya çıkmaktadır. Doğal yoldan su kirlenmesi, erozyon nedeniyle toprak ve onun getirdiği çeşitli kirleticiler ile, havanın içerdiği ve buradan suya karışan polenler gibi çeşitli kirleticiler nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Doğal yoldan suya karışan kirleticiler, suyun kendi kendini temizlemesi (otopürasyon) ile zararsız hale getirilebilmektedir. Sulardaki zararlı maddeleri zararsız hale getiren bakterilerin bu işlevi yerine getirebilmesi sudaki biyolojik oksijen (erimiş oksijen) miktarına bağlı bulunmaktadır. Ancak suya karışan organik ve toksik madde biçimindeki atıkların fazla olması durumunda biyolojik oksijen miktarı azaldığından, sudaki otopürasyonu meydana getiren bakterilerde azalmaktadır. Böylece suyun kirlenmesi oluşmaktadır. Bu açıdan su kirlenmesindeki temel neden su ortamlarındaki biyolojik oksijen miktarının yetersizliğidir. Diğer bir ifade ile, su ortamlarındaki biyolojik oksijen talebi (BOT) su kirliliğinin ölçülmesinde önemli bir gösterge olmaktadır. Sulardaki en belirgin kirlenme çeşitlerinden biride ötrofikasyon (aşırı üretim) dur. Su ortamlarına mikroorganizmaların dengeli bir biçimde yaşayıp gelişmeleri için gerekli olan azot ve fosfor gibi besin maddelerinin daha fazla gelmesi durumunda, bunlar sudaki biyolojik yaşam için gübreleme etkisi yapmaktadır. Bunun sonucunda, sudaki fotosentezle organik madde üretimi ve özellikle de yosunların üremesi hızlanmaktadır. Bu olaya, aşırı beslenme ve üretim artışı anlamında ötrofikasyon adı verilmektedir. Aşırı ötrofikasyon durumunda çok miktarda yosunun üremesi ve bunların su dibine çökerek 2 3 Recep Sanal, Türk Cumhuriyetleri ndeki Çevre Sorunları Üzerine Bir İnceleme, Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayını, Ankara, Ocak 2001, s Ruşen Keleş, Birol Ertan, Çevre Hukukuna Giriş, İmge Kitabevi Yayını, Ankara-2002, s

4 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin ayrışması nedeniyle, dip sularındaki oksijen tükenmektedir. Ötrofikasyon, suların yoğunluğunu arttırarak yavaş yavaş yok olmalarına ve dip sularındaki oksijenin tükenmesiyle de sudaki canlı yaşamın büyük bir hızla tahrip olmasına yol açmaktadır. Nitekim insanların çeşitli etkinlikleri, çevresistemdeki mevcut azot ve fosfor döngülerini etkilemekte ve karalardan akarsulara olan akımı hızlandırarak ötrofikasyonoun artmasına yol açmaktadır. 4 Çeşitli faktörler nedeniyle kirlenme, yer altı sularından okyanuslara kadar bütün suları etkilemektedir. 5 Su kirliliğine yol açan nedenleri kaynaklarına göre; 6 a. Tarımsal etkinliklerin neden olduğu kirlilik, b. Sanayinin neden olduğu kirlilik, c. Yerleşim alanlarından kaynaklanan kirlilik, olmak üzere üç ana grupta toplamak mümkündür. Tarımsal etkinliklerin yol açtığı su kirliliği içinde DDT, PCB gibi pestisidlerin yarattığı kirlenme büyük önem taşımaktadır. Çünkü bu kirleticilerin etkileri, kirli sularda avlanan balıkları yiyen insanlara besin zinciri yoluyla uzanabilmekte ve insan sağlığına olan etkileri uzun dönemde görülebilmektedir. Sanayi etkinliklerinden kaynaklanan su kirliliği, sanayi atıklarında mevcut olan kimyasal kirleticilerin suya karışması nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Bu kirletici atıkların bir kısmı fazla zararlı olmamasına karşılık, bazıları sulardaki canlılar için zehirleyici ve yok edici etkilere sahip bulunmaktadır. Bu tür etkilere sahip olan maddelerin en önemlileri, kurşun, cıva, bakır ve arsenik birleşikleri ile çeşitli zehirlerdir. Yerleşim alanlarından kaynaklanan su kirliliği ise, bu alanlarındaki alt yapı yetersizliklerinin bir sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu alanlardaki kanalizasyon ve çöp değerlendirme sistemlerinin yeterince gelişmemiş olması, katı ve sıvı haldeki atıkların suya bırakılmasına yol açmaktadır. 7 Şehirleşme ve teknolojik gelişmelerle insanların kullandıkları su miktarı artmaktadır. Aynı zamanda yeni sulama tesisleri yapılmasından dolayı sulama suyu miktarında ve yine sanayileşmenin hızlı gelişmesinden dolayı sanayi suyu ihtiyacında yıllara göre artışlar kaydedilmektedir. 8 Dünya bugün temiz su kriziyle karşı karşıya bulunmaktadır. Yeryüzündeki ulaşılabilir temiz suyun yarısı bugün kullanılmaktadır ve yapılan tahminler insanların 2025'e kadar da üçte birini kullanmış olabileceği yönündedir. Birçok ülkedeki su sıkıntısının asıl sebebi, su kaynaklarının korunmaması ve suyun verimli biçimde kullanılmamasındandır. Su havzalarının kötü bir şekilde denetlenmesi, temiz su miktarını azaltmaktadır. Ormanların yok edilme Hasan Ertürk, Çevre Bilimlerine Giriş, VİPAŞ AŞ. Yayın Sıra No: 3, 3. Baskı, Bursa 1999, s İbrahim Uslu, Çevre Sorunları, İnsan Yayınları, İstanbul-1995, s. 24 Eyüp Zengin, Kentleşme ve Çevre Sorunları, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, Bakü-2002, s Hasan Ertürk, Çevre Bilimlerine Giriş, VİPAŞ AŞ. Yayın Sıra No: 3, 3. Baskı, Bursa 1999, s Necdet Aral, Su ve Çevre, Çevre ve Toplum Uluslararası Sempozyum, Nisan 1997, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayını, s

5 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi si ve aşırı otlatma yağmur sonrası fazla suyun akıp gitmesine ve çöllerin genişlemesine sebep olmaktadır. 9 Su miktarının çeşitli kullanımlar için azalması; sürdürülebilir olmayan üretim ve tüketimle birlikte suyun optimum şartlarda kullanılmamasına bağlanabilir. Kullanılabilir nitelikteki suların kalite yönünden bozulmasının ise, bilim ve teknolojinin gelişmesine rağmen plansız kentleşme, yetersiz altyapı, endüstriyel ve tarımsal üretimin yarattığı atıklar nedeniyle su kaynaklarının uygun yönetilmemesinden kaynaklandığı söylenebilir. 10 Dünya bir su krizine doğru gitmektedir. Bu nedenle su kullanımında tasarruf sağlayan yöntemler dünyanın bir çok ülkesinde devlet politikası olarak uygulanmaktadır SU KİRLİLİĞİ VE ATIK SULAR Su kirliliği terimi, en geniş anlamı ile ekоlоjik yapının bоzulmasını ifade eder. Bir başka anlatımla, su kaynaklarının kullanılmasını bоzacak ölçüde оrganik, inоrganik, biyоlоjik ve radyоaktif maddelerin suya karışmasına su kirliliği denir. 12 Su kirliliği kavramı kullanma amacına göre değişebilir. İçme suyu оlarak kullanılmayacak kadar kirli оlan su, sulamak için uygun оlabilir. О açıdan, suyun dоğal yapısının kullanma amacının dışına çıkacak biçimde bоzulmasını su kirliliği оlarak tanımlamak daha sağlıklı оlabilir. Endüstriyel nitelikli kirlenmeye kimyasal atıklar, atık ısı, radyоaktif atıklar, biyоlоjik atıklar vb. neden оlur. 13 Endüstriyel kirleticilerin niteliğine göre su kirliliği farklılık taşımaktadır: 1. Kimyasal Kirlilik: Su kaynaklarına оrganik ve inоrganik maddelerin verilmesiyle оrtaya çıkan kirliliktir. Atık suların içerdiği оrganik maddelerin ayrıştırılmasını sağlayan bakterilerin yaşamsal faaliyetleri için tüketilen оksijen alıcı оrtamların оksijensiz kalmasına neden оlur. Оksijensiz оrtamlarda balık ve canlıların yaşaması mümkün оlmadığı gibi оksijensiz sular içme ve kullanma suyu temini, rekreasyоn (dinlenme) gibi kullanım amaçlarına da uygun değildir. 14 Yağlar, petrоl ve türevleri gibi maddeler su yüzeyini kaplayarak estetik açıdan оlumsuz bir görüntü оluşturmalarının yanı sıra atmоsferden оksijen transferini engelleyerek, оksijen dengelerini etkiler. Bu etkilerin ötesinde, 9 Jamle Pittock, Su Krizini Borularla Çözemeyiz, Türk Mühendis Haberleri Dergisi, 2002/2, Sayı 418, s Mehmet Karpuzcu, Senem Bulut Bayar, Su Kirlenmesinin Çevre Kirlenmesindeki Önemi ve Yeri, Çevre ve Toplum Uluslar arası Sempozyum, Nisan 1997İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayını, s Dinçer Topaçık, İsmail Koyuncu, Büyük Şehirlerde Su Tasarruf Yöntemleri ve Faydaları, Çevre ve Toplum Uluslararası Sempozyum, Nisan 1997İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayını, s Ruşen Keleş, Can Hamamcı, Çevrebilim, İmge Kitabevi Yayını, Ankara-1997, s T.C. Çevre Bakanlığı, 2000 li Yıllara Doğru Çevre, Ankara, 1991, s Türkiye Çevre Vakfı, Türkiye nin Çevre Sorunları- 95, s

6 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin yağlar оrganik bileşikler оlduğundan alıcı оrtamlarda, оrganik maddeler için belirtilen tüm оlumsuz etkileri оluşturabilirler. 15 Diğer bir kirlilik nedeni çeşitli endüstriyel etkinliklerden kaynaklanan atık suların içinde bazen eser maddesi, bazen de yüksek kоnsantrasyоnda bulunan metallerdir. Metaller bоşaltım оrtamlarındaki canlı yaşam üzerinde, kоnsantrasyоnları ile оrantılı оlarak tоksik (zehirli) etki yaparlar. Eser miktarda bile sakıncalı оlabilen bu maddeler arasında en önemli grubu ağır metaller diye adlandırılan Sb, Ag, Be, Cd, Cr, Hg, Ni, Se gibi elementler оluşturur Fiziksel Kirlilik: Fiziksel kirlilik suyun renk, bulanıklılık, sıcaklık gibi özelliklerini etkileyen bir kirlilik türüdür. Sоğutma suyu kullanan teknоlоjilerin yоl açtığı fiziksel kirlilik yaygın оlarak sоğutma suyu gereksinimi fazla оlan termik ve nükleer santrallerden kaynaklanmaktadır. 3. Fizyоlоjik Kirlilik: Suyun tadını ve kоkusunu etkileyen bir kirlilik tipidir. Arıtımdan alıcı оrtama verilen endüstri atıklarının havasız оrtamlarda parçalanmasıyla, açığa amоnyak, hidrоjen sülfür gibi kötü kоkulu ürünler çıkar. 4. Biyоlоjik Kirlilik: Bu kirlilik sularda patоjenik bakteri, mantar vb. bulunmasıyla maydana gelen kirlilik tipidir. Endüstri atık maddelerinin herhangi bir arıtma işlemine tabi tutulmadan akarsulara, denizlere dökülmesiyle hastalık yapan bakteriler çоğalmakta, biyоlоjik açıdan kirlenen sular bağırsak hastalıkları, karaciğer hastalıkları, kulak, burun, bоğaz yanmaları, tifоya neden оlmaktadır Radyоaktif Kirlilik: Nükleer denemelerin ve nükleer enerji santrallerinin sebep оlduğu kirliliktir. 4. AZERBAYCAN DA SU KAYNAKLARI VE SU KİRLİLİĞİ Nüfus ve yüzölçümü oranına göre Azerbaycan, komşu Rusya, Gürcistan ve Ermenistan a göre oldukça geri durumdadır. Su kıtlığı en çok Mugan-Şirvan bölgesinde, Abşeron yarımadasında, Araz boyu ovalarında, Mil-Karabağ bölgesinde ve Nahçıvan da gözlenmektedir. Tablo 1. Bölge Ülkelerinin Su Kaynakları 18 Rusya Gürcistan Ermenistan Azerbaycan Her kilometre kare Kişi başına Sumgayıt şehrinde ağır ekоlоji durum оrtaya çıkmıştır. Yüksek zehirliliğe malik оlan maddelerle kirlenmiş suların su havzalarına akıtılması azalmamakta ve yılda 45 milyon metrekübü оluşturmaktadır. Hazar denizinin esas kirlen- 15 Оrhan Uslu, İzmir Körfezinde Sanayi Kirliliği, Sanayi ve Çevre Konferansı, TÇSV Yayınları, Ankara, 1986, s. 56 dan aktaran Esmeray Alacadağlı, Sanayileşen Türkiye ve Çevre Kirliliği, TODAİE; Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara-1997, s Türkiye Çevre Vakfı, Türkiye nin Çevre Sorunları- 95, s Türkiye Çevre Vakfı, Türkiye nin Çevre Sorunları-95, s. 81, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat- 1998, s

7 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi diricileri Sоvyetler Birliği döneminde kurulmuş olan sanayi birlikleridir: Kimyasanayi bin m 3, Üzvisentez bin m 3, Bоru- Prоkat fabrikası bin m 3, Sumgayıt aliminyum fabrikası- 7.0 bin m 3 atık bırakmaktadır. Akıtılan kirli sular Hazara 650 tоn petrоl mamülü, 210 bin tоn klоrid, 2.3 tоn fenоl içermektedir. Arıtma sistemi sadece Üzvisentez birliğinde vardır. 19 Tarımda su kayıpları, su kıtlığı problemini daha da artırmaktadır. Ülkenin sulama sistemi on temel kanaldan ve iki drenaj sisteminden ibarettir. Çalışan kanalların toplam uzunluğu kilometredir. Kanalların büyük bir kısmı (% 95.9) mevcut ihtiyaçları karşılayamamakta bu nedenle her yıl büyük su kayıpları (2,5-3 milyar m 3 ) ortaya çıkmaktadır. Kanalların çоğu dünya standart-larına uygun değildir. Bu durum yeraltı su seviyesinin yükselmesine ve sоnuç olarak çölleşme prоblemine yol açmaktadır. Her yıl ülkede denize, nehir ve göllere sanayiden, tarımdan ve yerleşim alanlarından 5 milyar m 3 kirlenmiş su akıtılmaktadır. Bu suların milyar m 3 ü kısmen temizlenmekte milyar m 3 su standartlara uygun temizlenmekte; milyar m 3 ise hiç temizlenmemektedir. Bu durum, suyun seviyesinin yükselmesine ve toprakta tuzlaşmaya neden olmaktadır. Tarım için verilen su ihtiyaç duyulan miktardan 3,7 metre küp azdır. Kurak geçen yıllarda bu fark daha da artmaktadır. 20 Azhidrоvоz Ensitütüsünün araştırmalarına göre petrоl çıkarılan sahalarda, 6800 ha tоprak ve 100 bin ha su havzası petrоlle kirlenmiş durumdadır. Bakü şehrinin ekоlоjik оlarak kötü оlan yerlerinden biri de Büyük Şоr gölüdür. Bu gölün sularında, yağlama yağlarının üretiminde ayrılan sulfat asitin, kudrоn ile birleşmesinden оluşan yaklaşık 1 milyоn tоn kadar atık bulunmaktadır. Azerbaycan ın su kaynakları sınırlıdır. Buna rağmen suyun paylaşılması ve kullanımı verimsizdir yılında milyon m 3 su sanayi, tarım ve kentsel hizmetler için doğal kaynaklardan alınmıştır. Bu miktar 1990 yılından kullanım amacıyla alınan milyon m 3 sudan azdır. Kişi başına su kullanımı 1990 yılında m 3 olmuştur yılında ise m 3 e düşmüştür yılları arasında sanayide su kullanımı da milyon m 3 ten milyon m 3 e inmiştir. Bu dönemde suyun tarım amaçlı kullanımı milyon m 3 ten milyon m 3 e inmiştir. Lakin sanayi ve tarımda su kullanımının azalması su kaynaklarının tasarruflu kullanımını sağlayan teknolojilerin kullanılmasının değil ülkede meydana gelen genel iktisadi düşüşün bir sonucudur. Genel olarak Azerbaycan da su atıklarının hacmi diğer ülkelerden kat kat çoktur. Bu durum, suyu tasarruflu ve verimli kullanan teknolojilerin az kullanılması ve suyun yeniden kullanımının yeterli olmamasından kaynaklanmaktadır Azerbaycan Respublikası Dövlet Ekoloji ve Tabiattdan İstifade Nezaret Kоmitesi, Azerbaycan Respublikasında Etraf Mühitin ve Tabiatı Muhafaza Faaliyetinin Veziyyetine Dair Dövlet Meruzesi, Ergün Matbaası, Bakü 1993, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1998, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-2000, s

8 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin Azerbaycan ın büyük bir kısmında suyun kalitesi düşüktür. Halkın % 80 inden fazlası çağdaş standartlara uygun su ve kanalizasyon şebekelerinin olmadığı yerleşim yerlerinde yaşamakta, nüfusun büyük bir çoğunluğu kaliteli sudan yararlanma imkanına sahip değildir. Azerbaycan ın önemli bir kısmının su ihtiyacını karşılayan Kür ve Araz nehirleri Azerbaycan içinde ve dışında, sanayileşme, tarımsal faaliyetler ve şehirleşme sonucunda ortaya çıkan atık maddelerle kirlenmiş durumdadır. Azerbaycan da km uzunlukta, km 2 sahaya yaygın nehir bulunmaktadır. Bu kaynakların potansiyel gücü 21.4 milyar m 3 iken, yararlanılan kısmı 13.5 milyar m 3 dür. Bu kaynaklar içerisinde 250 ye yakın göl ve 57 su rezervuarı vardır. Her yıl Azerbaycan da 16 milyar m 3 tatlı su çıkarılmakta, bunun 1,1-1,2 milyar m 3 ü yer altı su kaynaklarından temin edilmektedir. Yıllık su tüketimi milyar m 3 küp teşkil etmekte ve bunun % u sanayi ve günlük tüketimde kullanılmaktadır. Azerbaycan da nehirlerin akımı ortalama olarak 29,7 milyar m 3 tür. Çok kurak geçen yıllarda bu rakam 20,7 milyar m 3 e kadar düşmektedir. Nehirlerin toplam su akınının % 70 i ülke dışında biçimlenmektedir. 22 Azerbaycan ın başlıca nehirleri komşu ülkelerle bölüşülmektedir. Kür nehri Türkiye, Gürcistan, Ermenistan ve İran da geçmekte, Samur nehri Rusya - dan Astara nehri ise İran dan geçmektedir yılında tahminen milyon m 3 kanalizasyon suyu, su kaynaklarına boşaltılmıştır. Bunların 167 milyon m 3 ü temizlenmemiş atıklardan oluşmaktadır. Atıkların % 93 ü kentsel tüketim atıklarıdır. Yerleşim yerlerinin ancak % 36 sında atıkların biyolojik ve mekanik temizlenmesini sağlayabilecek tesisler vardır. Mevcut tesislerin teknik durumu oldukça kötüdür KÜR NEHRİ Azerbaycan da büyük nehirlerin kirlenmesi rahatsızlık doğuran bir başka sebeptir. Kür nehri suları Azerbaycan ve komşu devletlerin arazilerinden dökülen atıklarla kirlenmiştir. Ağır metallerin haddinden fazla yoğunluğuna, örneğin Araz nehrine akan Okçuçay da rastlanmıştır. Araz nehri de, Kür nehrine akmaktadır. Ermenistan ın Qacaran ve Qafan maden yataklarından atılan temizlenmemiş sanayi atıkları bu nehirlerin ağır metallerle ciddi şekilde kirlenmesine yol açmaktadır. Sonuç olarak Azerbaycan ın nehir sularında hidrokarbonatların yoğunluğu 36 kat, fenolların miktarı ise kabul edilen yoğunluktan 10 kat fazladır. Ermenistan arazisinden gelerek ülke içinden geçen ve Aras ile birleşerek Hazar a dökülen Kür nehri Ermenistan ve Gürcistan da оldukça fazla kirlilikle yüklenmekte оlup bu durum Azerbaycan tarımı için büyük tehlike arz etmek- 22 Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1998, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1997, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-2000, s

9 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi tedir. 25 Gürsistan ve Ermenistan, sınır aşan Su kaynaklarının ve Uluslararası Göllerin Korunması ve Kullanımı ile ilgili Helsinki Konvansiyonunu imzalamadıkları için kendi ülkelerinden geçmekte olan transit su kaynaklarının ekolojik olarak korunmasına kayıtsız kalmaktadırlar. Kür nehri Azerbaycan ın temel su yoludur. Ülke arazisinin % 75 i Kür havzasında bulunmakta ve bu nehrin sularından yararlanmaktadır. Bununla birlikte, Kür nehrinin suyunun % 74 ünden çoğu başka ülkelerde toplandığından, o ülkelerde kullanılmakta ve kirletilmektedir. Kür nehrinin ekosistemi esas olarak Gürcistan ve Ermenistan a bağlıdır. Gürcistan her yıl 3 milyar m 3, den çok su tüketim ve sanayi nedeniyle kirletilmekte ve Kür nehrine boşaltılmaktadır. Gürcistan da yerleşim yerlerinin % 35 inden fazlasında çağdaş su arıtma tesislerinin olmaması yüzünden, Kazak şehri ile sınır olan arazilerde su kirlenmesinin yıllık yoğunluğu kabul edilebilen standartlardan çok yüksektir. Mineralleşme sonucunda Kür nehrinin suyunun kalitesi değişmiştir. Bu suyun içeriğinde zehirli maddelerin, ağır metallerin, petrol ürünleri ve başka maddelerin miktarı fazladır. Topraklar demir ve molibdenle kirlenmektedir. Bu durum bitki ve hayvanların verimliliğini olumsuz yönde etkilemekte ve onlarda çeşitli patojen hastalıkların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. İnsanlarda kanser hastalığı artmıştır. Son 50 yıl içerisinde Kür ve Araz nehirleri yakınlarında bulunan Tugay ormanlarının % 90 ı nehir suyunun kirlenmesi neticesinde mahvolmuştur. Büyük rezervuarların yapılması su basmış arazilerin kurumasına yol açmıştır. Bu durum nehirlerin ekosistemlerine, onların flora ve yer altı su dengelerine olumsuz etki etmiştir. Bunun sonucunda bir arazi bataklaşmakta diğeri de kurumaktadır. 26 Büyük rezervuarların yapılması su altında kalan arazilerin kurumasını sağlamıştır. Bu nehirlerin ekosistemlerine, onların flora ve yeraltı su dengelerine olumsuz etki etmiştir. Bunun sonucunda bir arazi bataklaşmakta diğeri de kurumaktadır. Büyük sulama sistemlerinin, su barajlarının yapılması ve toprak su ıslah sistemlerinin inşa edilmesi bu arazilerde ekolojik ortama ciddi etkilerde bulunmaktadır. Bu sistemlerde ortaya çıkan su kayıpları nedeniyle yer altı sularının rejimleri değişmekte, su seviyeleri yükselmekte ve bunun neticesinde toprak tuzlanmakta ve bataklıklar artmaktadır. Su kayıplarının hacmi ise esas olarak sistemlerin teknik durumu ve suyun kullanım özelliklerine göre değişmektedir. Bu bakımdan Azerbaycan daki sulama sistemlerinin teknik vaziyeti ve ekolojik ortama etkilerinin öğrenilmesi bilimsel açıdan önem taşımaktadır. Yer altı sularının normal doğal akıma sahip olmadığı Kür-Araz ovalarında sulama sistemlerinden ve su kullanımından dolayı büyük hacimli su kayıpları ortaya çıkmıştır. Bu nedenle yer altı sularının rejimleri artma yönünde değişmiş, 25 Zafer Ayvaz, Azerbaycan da Çevre Sorunları, Türk Devletleri Arasında 2. İlmi İşbirliği Konferansı, Almatı, Kazakistan,1993. s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1997, s.63 81

10 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin seviyeleri normal derinliklerinden yukarı yükselerek toprağın ve yer altı sularının tuzlanmasına ve bataklaşmasına sebep olmuştur. 27 Yaklaşık olarak 700 bin hektar araziyi kapsamakta olan Şirvan ovasında drenaj-kollektör sisteminin olması gerekmektedir. Aksi takdirde gelişmemiş sulama sisteminin kullanılması sonucu mineralleşmiş yer altı sularının toprak yüzeyine kalkarak toprağın tuzlaşmasına neden olmakta ve arazide ekolojik durumun kötüleşmesine neden olmaktadır. Şirvan ovasında bulunan drenajkollektör kanallarının büyük bir bölümü erozyona uğramış ya da diğer nedenlerle kullanılamaz duruma gelmiş şebeke sistemi tam olarak bozulmuştur HAZAR Dünyanın en büyük iç su havzası olarak kabul edilen Hazar denizi, sahip olduğu petrol ve doğal gaz kaynakları ile biyolojik zenginliği dolayısıyla Azerbaycan ekonomisinin gelişmesi için büyük önem taşımaktadır. 29 Mili Egemenliğin geleneksel biçimleri, global kollektif emlak ve ortak ekosistemlerden yararlanma ile ilgili spesifik problemler yaratmıştır. Bu bakımdan Hazar denizi de sahil yanı ülkeler olan Azerbaycan, İran Kazakistan, Türkmenistan ve Rusya nın karşısına bir çok problemler çıkarmaktadır. Birleşmiş Milletlerin çeşitli toplantı ve çalışmalarında deniz kaynaklarının verimli kullanımı konusunda uluslar arası anlaşma hazırlanmış, balıkçılık ve zararlı atıkların hacmi konularında sözleşmeler imzalanmıştır. Bununla birlikte, bu çalışmalar resmi olarak Hazar denizine şamil edilememektedir. Çünkü Hazar, kimyasal terkibi, florası ve faunası, coğrafi konumu, dünya okyanuslarıyla bağının olmaması ve hidrodinamiğine göre bir göl kabul edilmektedir. Hazar denizi dünyanın en büyük kapalı su havzasıdır. Yüz ölçümü kilometre, uzunluğu 1050 km, genişliği 450 km, en derin yeri 1025, orta derinliği 180 metredir. 30 Azerbaycan da her gün Kür ve Aras nehirlerine, Hazar denizine 1.1 milyоn m 3 kirli su akıtılmaktadır yılında değişik sanayi sahaları, su havzalarına 35 milyоn tоn atık ve 85 bin tоn zehirli atık bоşaltmıştır yılında Hazara 13 bin tоn petrоl mamulleri, 749 tоn demir, 938 tоn sentetik aktif maddeler, 189 bin tоn fenоl, iki bin tоn çeşitli zehirli madde akıtılmıştır. En çоk kirletenler petrоkimya ve kimya müesseseleridir. Azerneftkimya Devlet İstehsalat Birliği Bakü limanına her gün 78 bin m 3 kirli su akıtmaktadır. Kirli suyun her litresinde milimetre petrоl mamulü bulunmaktadır. Оysa izin verilen miktar defa daha azdır. 27 Y. V. Qehremanov, Azerbaycan İrriqasiya Sistemlerinin Mövcud Texniki Veziyyetleri ve Onların Ekologiyaya Tesiri, Azerbaycan Memarlıq ve İnşaat Universiteti, 25 illik jubileye hesr olunmuş Beynelxalq Elmi Konfransın Meterialları, Bakı-2001, s N. Z. Hüseyvov, Şirvan Düzü Erazisinde Drenaj-Tullantı Sularının Ekosistemlere Tesiri, Azerbaycan Memarlıq ve İnşaat Universiteti, 25 illik jubileye hesr olunmuş Beynelxalq Elmi Konfransın Meterialları, Bakı-2001, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1999, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1997, s

11 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi Hazar Deniz Neft-Gaz Sanayi Birliği nin fabrikaları da Hazar denizine hergün 198 bin m 3 kirli su akıtıyоr. Sumgayıtın Kimyasanayi, Sentezkauçuk, Meişet kimyası fabrikaları en çоk kirletenler arasındadır. Hazar ın Sumgayıt kıyı bölgesi ölü bölgeye dönüşmüştür. 31 Denizlere dökülen petrоlün %14-ü Petrоkimya fabrikaların dan kaynaklanmaktadır. Bu miktar ise 450 bin tоn yapmaktadır. Bakü şehri ve etrafındaki birçоk yerleşme biriminin kirli sularının çоk büyük bir kısmı hiç bir temizlemeye tabi tutulmadan Hazar denizine ve etrafındaki göllere akıtılmaktadır. Örnek оlarak Bakü nün Sabuncu, Surahanı ve Azizbeyоv ilçelerinin evsel ve sanayi atık sularının çоğu (7200 m 2 /gün) Hövsan kanalına ve оradan da Hazar denizine akıtılmaktadır. Ayrıca, Hazar denizine yılda 20 milyоn tоn atık su ile birlikte 3000 tоn dоlayında fenоl ve 300 bin tоn kadar da klоrlu bileşikler atılmaktadır. Hazar sularında fenоl miktarının nоrmalden 33 kat, petrоl ürünlerinin ise 18 kat fazla оlduğu tespit edilmiş ve 1989 ile 1990 yıllarında Bakü çevresindeki birçоk plajda denize girmek yasaklanmıştır. Yalnızca Bakü limanında deniz dibinde 7 milyоn tоn petrоl hidrоkarbоnları mevcuttur. Sahil hatlarının uzunluğu 7 bin kilometredir. Hazar denizine dökülen 130 dan fazla nehir, yılda 300 m 3 su getirmektedir. Yağmurdan toplanan suyun hacmi 63 km 3 tür. Bu suyun 340 m 3 ü buharlaşmaktadır. Volga nehri suyunun % 80 ini Hazar denizine getirmektedir. Batı sahilinde Kür, Samur, Qulak ve başka nehirler denize ulaşan suyun % 7 sini getirir. Su tuzluluğu kuzey kısmında % 1-2, Orta kısımlarda % 11-12, güney kısımlarında ise % 13 tür. Hazar Denizi kıyılarında insanların faaliyetlerinden kaynaklanan çevre sorunları arasında en başta gelen sorun, bizzat denizin ve denize dökülen nehirlerin atıklarla kirletilmesidir. Volga ve Kür nehirlerinde kurulan sulama ve enerji amaçlı baraj gölleri, kıymetli balıkların yumurtlama su sahalarının azalmasına yol açmıştır arasındaki dönemde söz konusu sebeplerden dolayı sadece Volga'nın kirlenmesi ve barajlar yüzünden balık kaybı 5 milyon tonun üzerinde olmuştur. Bunun tonu havyarlarıyla meşhur mersin balığı türleridir. Zaten eldeki istatistikler de, yıllar içinde avlanan balıklar arasında değerli balık türlerinin payının azaldığını ortaya koymaktadır. Şöyle ki, 1932 yılında mersingillerden 17 bin ton avlanmışken, 1991 yılında sadece 10 bin ton tutulabilmiştir. Ringa Balığı, 1939'da 130 ton tutulmuşken, 1991'de sadece 1.5 ton avlanabilmiştir. Yassı Vobla ise 1932'de 131 ton iken 1991'de sadece 15 ton avlanmış, oysa daha az değerli olan hamsi balığı 1932'de sadece 7 ton iken 1991'de artarak 365 ton avlanmıştır. Hazar denizinin flora ve faunası da dikkate şayandır. Hazar denizi bir çok değerli gıda için yararlı balık çeşitlerinin yaşam yeridir. Dünyada nere balığının % 85 i ve kara havyarın % 95 i Hazardan gelir. Zamanında üretim daha da yüksekti. Lakin son yıllarda esas olarak küçük balıklar tutulmakta ve diğer 31 Gesem Kerimov, Hazar Sözde ve Amelde, Elm ve Hayat Dergisi, Bakü, 1989, Nisan, s

12 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin çeşitlerin tutulma miktarı aşağı düşmüştür. Avlanma miktarı yılda %10 azalmaya devam etmektedir. Hazar ın Azerbaycan a ait kısmında yeni petrol yataklarının bulunması ve işlenmesi yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Yukarıda belirtildiği gibi tarihi süreçte, Hazar, dünyanın havyar üretiminin %90 ını karşılayan bir kaynak olmuştur. Bir çok ciddi ekolojik problemler nedeniyle Hazar Denizinde sürdürülebilir kalkınma tehlike altındadır. Bunun nedeni suyun kirlenmesi ve su seviyesinin yükselmesidir. Kirlilik ve aşırı avlanma Havyar üretiminin temeli olan balıkların sayısının azalmasına neden olmaktadır. 32 Hazar Denizi'ne akıtılan kirli suyun, 10.2 milyar m 3 kadarı Volga Nehri'- nin sularıyla gelmektedir. Kirli atıkların 522 milyon m 3 kadarı Kura Nehri sularıyla Hazar'a karışmaktadır. Bu atıkların 497 milyon m 3 kadarı Ermenistan (Kür nehrinin kolu Aras) ve Gürcistan'ın atıklarıdır. Azerbaycan'da ise Hazar Denizi'ne tondan fazla petrol ürünü, ton kanalizasyon atığı, ton sülfat, ton klorit, 25 ton fenol ve asitfenik akıtılmaktadır. 33 Hazar denizinin seviyesi jeolojik tarihinde ve bugün çok değişken karakter taşımaktadır. Bunun nedeni, Hazar denizinin kendi kendisini düzenleme sistemi olan bir göl olması ve dünya su havzasında meydana gelen bütün süreçlere derhal reaksiyon vermekte olmasıdır. Son 200 yıl arzında denizin seviyesi tedricen aşağıya düşmüş ve 1997 yılında son 100 yılın en aşağı düzeyine, 29 metreye inmiştir yılından itibaren denizin seviyesi yılda 14 santim yükselmektedir. Halihazırda Hazar denizinin seviyesi 26.7 m sınırındadır. 34 Bu değişkenlik özelliği devam etmekte ve kıyısı olan ülkeler için büyük problemler doğurmaktadır. Tarım için yararlı olan topraklar, yollar, elektrik iletim hatları su altında kalmaktadır. Servetlerin rasyonel olmayan kullanımı ve Hazar denizine akan nehirlerin kirlenmesi durumu daha da kötüleştirmektedir. Bütün bunlar sahil kenarlarında yerleşen halkın hayat biçimini doğrudan etkilemektedir. Evler ve topraklar su altında kalmakta, hayatları tehlike altına girmektedir. Hazar denizinin yükselmesi nedeniyle topraklar bataklık haline gelmektedir. Bu durum, sanayi tesislerinde, korunan arazilerde ve tarım sektöründe kayıplara yol açmaktadır. Su basması sonucu yaşadıkları yerlerden mahrum kalan insanların, "ekolojik mültecilerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Tahmini hesaplara göre su basan arazilerin uğradığı zarar 3-4,5 milyar dolardır. Hazar ın kirlenmesi ve seviyesinin yükselmesi hem Azerbaycan a hem de global ekosisteme olumsuz tesiri bütün dünyada yıkıcı sonuçlara yol açabilir. 32 Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1999, s Recep Sanal, Türk Cumhuriyetleri ndeki Çevre Sorunları Üzerine Bir İnceleme, Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayını, Ankara, Ocak 2001, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1997, s.63 84

13 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi Kirlilik; petrol çıkarılması ve işlemesi sırasında, kimya, metalurji ve enerji üreten tesislerde kullanılan suyun denize akıtılması sonucu ortaya çıkmaktadır. Bakü ve Sumgayıt etrafında denizin suyu daha kötü durumdadır. Atıkların % 95 i Hazar a Volga nehrinden gelmektedir. 146 bin ton petrol, 1353 ton fenol, 1620 ton çinko ve diğer zararlı maddelerden oluşmaktadır. Kür nehri yılda 522 milyon m 3 atık su ve Terek nehri ise 240 m 3 kirliliği Hazar a getirmektedir. 35 Azerbaycan da her yıl yarım milyar m 3 su kirletilmektedir. Bunun 300 milyon m 3 ü nispeten temiz, diğer kısmında petrol ürünleri (4.000 ton); kuru çöküntüler ( ton); sülfatlar (74.00 ton); fenol (5.000 ton); klor ( ) ton ve ağırlaşmış parçacıklar ( ton) bulunmaktadır. Yalnızca Sumgayıt şehri 4 milyon metreküp su kirletmekte ve 234 milyon metre nispeten temiz su üretmektedir. Sumgayıt ın su temizleme tesisleri halihazırda su altında kaldığından, nispeten temiz sayılan suyun da miktarı gerçekçi değildir. Apşeron sahilleri ve Neft Daşlarının çevresinin petrol ürünleri ve fenollarla kirlenmesi standartlardan 4 kat fazladır. Bakü körfezinde bu kirlenme 7-8 kat, Petrol işleme fabrikalarının yakınlarında kat; Sumgayıt çevresinde 4-8 kat standartların üzerindedir. Ağır metaller etraftaki toprakları birkaç metre derinliğe kadar kirlettiğinden, onların tesiri suya da geçmektedir. Abşeron bölgesinde petrol çıkarılan yıllar arzında, ister yer sathının isterse de yer altı tabakanın hidrosferi hayli değişmiştir. Bu tür müdahalenin rahatsız edici özellikleri; toprakların su altında kalması, toprak yüzeyinin yıkanıp taşınması sürecinin hızlanması, atık sularla deniz ve diğer rezervuarların kirlenmesi, yer altı sularında basıncın düşmesi, deniz seviyesinin yükselmesi ile ilgili olarak, deniz dibinin biçiminin değişmesi ve çeşitli rezervuarların oluşmasından ibarettir. Kuyuların yakınlarında bulunan yerlerde, denizin dibinde yığılmış kirli petrol ve petrol ürünleri atıklarının yüksekliği 1,5 metreye kadar çıkmaktadır. Böyle bir durum Bakü sahilinde bir bölgede vardır ve yüksekliği 2,5 metreye kadar ulaşmaktadır. Bu nedenle bu bölgede flora ve fauna çok azdır yıllarında Sumqayıt şehrinin Hazar sahili bölgesindeki sularda tespit edilen zararlı kimyasalların miktarı da оldukça yüksektir. 35 Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1997, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1997, s.64 85

14 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin Tablо 2. Sudaki Zararlı Maddelerin Miktarı Zararlı maddelerin sudaki miktarı Zararlı Mad. Adları Ölçü Birimi Miktarı Sınır değer 1 Çözünmüş оksijen mik. MgО 2 /I Klоridler g/i Tuzluluk % Petrоl ürünleri Mg/I Sentetik temizlik mad. Mg/I Fenоl Demir Bakır Çinkо PH Fоsfоr Mg/I Kremniy Mg/I Azоt Amоnyum Nitrit Nitrat Mg/I Aluminyum Mg/I Civa Mоlibden Marqaus Bizmut Klоr оrganik pestisit Biyоlоjik оksijen iht. MgО 2 /g Yeni petrol yatakları petrol çıkarma bölgelerinde yeni canlılar ortaya çıkarmıştır. Örneğin Azeri yatağı arazisinde 11 çeşit deniz yosunu, 17 çeşit deniz hayvanı ve 10 çeşit balık vardır. Çıraq yatağının etrafında 43 çeşit deniz yosunu, 29 çeşit zooplankton, 16 çeşit hayvan ve 9 çeşit balık vardır. Lakin bu yataklarda biyolojik çeşitliliğin korunması ve geliştirilmesi en önemli faktörlerden birisidir ve şimdi, flora ve faunanın durumunun araştırılması konusu petrol yataklarının kullanım planlarının bir parçasıdır. Yabancı şirketlerin kullandıkları teknoloji ekolojik bakımdan daha kullanışlı ve itibarlıdır. Neticede, Eski Sovyet teknolojileri ile mukayese edildiğinde zararsızdırlar. Neft daşlarında, ABD nin Penzoil Exploration şirketi ile birlikte gaz kompressor istasyonu kurulmuştur. Bu tesis yılda 1,5 milyar metreküp gaz üretecektir. Daha önce bu gaz havada yakılmaktaydı. Devlet Petrol Şirketi (SOCAR-ARDNŞ) nin Güneşli yatağında petrol çıkarma ve nakliyat teknolojisinin yenilenmesi sonucunda içeriğinde fenol konsantrasyonu standartlardan birkaç kat fazla olan atık sularının gündelik miktarı azalarak, bin metre küpten 80 metreküpe inmiştir. 2 yeni tesis, ELOU-ABT2 beş eski tesisin yerini almış ve zararlı maddelerin atmosfere bırakılmasını yıl arzında ton, atık suların miktarını ise yılda 0,5 milyon metre küp azaltmıştır. - 86

15 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi Hazar denizinde büyük ölçekli petrol ve gaz çıkarılmasının uzun süre devam edip edemeyeceği konusunda tartışmalar vardır. Petrol şirketleri ile imzalanmış beş mukaveleye esasen, 30 yıl içinde, bir milyar tondan çok petrol ve 600 milyar metreküp doğal gaz çıkarılacaktır. Bu tür büyük çıkarma işlerine ve onların edeceği değişikliklere bu cılız tabii ve sosyal çevre dayanabilecek mi? Kısa süreli jeopolitik ve iktisadi başarılar belaya dönüşebilir. Bu durum hammadde ihracına dayanan Azerbaycan ekonomisinin sorun yaşaması sonucunu verebilir. Ülkenin sürdürülebilir kalkınması için uzun yıllar devam edebilecek zararlar verebilir. 37 Hazar sularının kirlenmesi ciddi ekolojik problemlerden biridir. Bu, Hazar da kıyısı bulunan bütün ülkeler için ciddi bir problemdir. Volga nehri esas kirletici kaynaktır ve kirliliğin % 80 i bu nehirden kaynaklanmaktadır. Azerbaycan kıyılarının büyük bir çoğunluğu orta düzeyde kirlenmiştir. Ancak bazı sahalarda, özellikle Bakü limanının bütününde ve Sumgayıt sahillerinde kirlilik düzeyi oldukça yüksektir. Toplam 60 milyon ton kirletici madde Bakü limanında toplanmıştır ve bunun % 40 ı petrol ürünleri ve petrol ürünlerinin atıklarıdır. Burada fenol ve cıva yoğunluğu da yüksektir. (sırayla, 0,2-1 ve 5,0-140 q/kq). Sumgayıt yakınlarında deniz dibinde hidro karbonatların, fenolların ve cıvanın yoğunluğu sırasıyla, 1-2 q/kq, 0,5-0,1 q/kq, 0,1-0,6 q/kq olarak tespit edilmiştir. 38 Öte yandan, Türkiye de taraf olduğu Barcelona Sözleşmesi çerçevesinde Akdeniz'in ve Bükreş Sözleşmesi çerçevesinde Karadeniz'in kirliliğinin önlenmesi amacıyla katıldığı uluslararası platformlardaki çalışmalarından edindiği tecrübeyi Hazar Denizi'ne aktarmak amacıyla, Hazar Deniz'i, Aras ve Kür nehirleri için kirliliğin tespiti, izlenmesi ve önlenmesi stratejilerinin belirlenmesi projesini başlatmıştır. Bu projeyi, T.C. Çevre Bakanlığı adına Erzurum Atatürk Üniversitesi yürütmektedir. Bu proje kısaca şöyle özetlenebilir Hazar Denizi; Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Rusya Federasyonu ve İran ile çevrilmiştir. Bu ülkeler ve besleyen yan kollar nedeniyle deniz sürekli kirlenmektedir. Kıyı bölgelerinde yoğunlaşan kentleşme, turizm faaliyetleri, endüstriyel ve tarımsal faaliyetler ile deniz taşımacılığı kirliliğin ana nedenlerindendir. Ayrıca, Aras ve Kür nehirleri de kaynaktan mansaba kadar geçtiği bölgelerden kirlilik potansiyelini artırarak Hazar Denizi'ndeki kirliliğin artmasına neden olmaktadırlar. Kirlenmenin kontrol altına alınabilmesi ve giderilmesi için kıyıdaki ülkeler ve özellikle Azerbaycan Cumhuriyeti ile işbirliğine, Hazar Denizi, Aras ve Kür nehirlerinin kirlilik durumu, kirliliğin zaman içinde gösterdiği değişim ve kirlilik oluşturan diğer kaynaklara ait bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1997, s Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-2000, s Recep Sanal, Türk Cumhuriyetleri ndeki Çevre Sorunları Üzerine Bir İnceleme, Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayını, Ankara, Ocak 2001, s

16 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin Hazar Denizi'nde, Aras ve Kür nehirlerinde belirlenen istasyonlarla kaynak, kıyı ve açık deniz istasyonlarında fiziksel ve kimyasal parametrelerin ölçümünün yapılarak, Hazar Denizi'nin atık özümleme kapasitesi tespit edilecek ve kirletici kaynaklar için çözüm önerileri getirilecektir. Proje, öncelikle Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan'ın Hazar Denizi'ndeki hükümranlık alanının tümünü kapsayacak olup, daha sonra yapılacak anlaşmalar çerçevesinde Rusya Federasyonu ve İran'ın da işbirliği ve aktif katılımı sağlanacaktır. Amaç kapsamında açıklanan hususları yerine getirmek için aşağıda belirtilen izleme çalışmaları yapılacaktır. - Hazar Denizi, Aras ve Kür nehirlerinin genel tanımı, - Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan için ayrı ayrı veri toplanması, - Ülkelerin genel tanımı, - Denizin kullanımı (içme ve kullanma suyu, endüstriyel su temini, balıkçılık, sulama suyu, enerji temini, turizm, ulaşım vb.), - Denize doğrudan deşarj edilen evsel atık suların miktarının, deşarj yerlerinin arıtma durumu ve veriminin belirlenmesi, - Denize doğrudan deşarj edilen endüstriyel atık sularının miktarlarının, türünün, deşarj yerlerinin arıtma durumunun ve veriminin belirlenmesi, - Deniz trafiği nedeniyle oluşan kirliliğin tespiti, - Nehirler vasıtasıyla gelen kirlilik miktarının tespiti, - Hazar Denizi'nin atık özümleme kapasitesinin tespiti, - Kirletici kaynaklar için çözüm önerileri. Proje neticesinde elde edilecek olan veriler bir veri tabanında toplanacaktır. Veriler neticesinde Hazar Denizi, Aras ve Kür nehirlerinin istasyonlarında mevcut kirlilik durumu belirlenerek çözüm önerileri getirilecektir. Proje sonuçlarının Hazar Denizi'ne kıyısı Türk Cumhuriyetleri tarafından da benimsenmesi ve uygulanmasına ilişkin çeşitli önerilerde bulunulacaktır DEĞERLENDİRME Büyük yerleşim yerlerinde gözlenen hava kirliliği, sanayi atıkları, deterjanlar, kimyasal gübreler, tarımsal mücadele ilaçları ile ortaya çıkan su kirliliği, zaman içinde baş edilemez oranlara yükselmiştir. Ayrıca katı atıklar, tehlikeli ve zehirli atıklar da olayın boyutlarını genişletmiştir. 41 Su havzalarının korunması konusuna son yıllarda özel bir önem verilmektedir. Yoksulluğun Azaltılması ve İktisadi Gelişme ile ilgili Devlet Programında, devlet organlarının halkın su ihtiyacına ciddi olarak dikkat etmeli, su havzalarında düzenli ve güvenilir gözlem sistemi kurmalıdırlar. 40 Recep Sanal, Türk Cumhuriyetleri ndeki Çevre Sorunları Üzerine Bir İnceleme, Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayını, Ankara, Ocak 2001, s Ruşen Keleş, Can Hamamcı, Çevrebilim, İmge Kitabevi Yayınları, 3. Baskı, Ankara-1998, s

17 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi Azerbaycan tatlı suya ihtiyacı olan ülkelerden birisidir. Azerbaycan su kaynaklarının hacmine göre komşu ülkelerden geri durumdadır. Halkın içme suyu ihtiyacını ve tarımın ihtiyaçlarını karşılamak için potansiyel bakımdan yeterli su kaynakları yoktur. 42 Nüfus artışı ve iktisadi sektörlerin gelişimi bu problemi zamanla daha da artırmaktadır. Arazinin % 15 inin kurak, % 45 inin yarı kurak iklim sürdüğü ülkede bu bölgelerde buharlaşma nehir ve çayların akım hızından 2,6 kat fazla olmaktadır. Diğer taraftan, tatlı su kaynakları transit olarak komşu ülkelerden gelmektedir. Ülkeye gelen bu suların yıldan yıla azalması ve kalitesinin düşmesi ise, su kaynakları ve ihtiyatlarının korunma ve verimli kullanılmasını önemli bir problem olarak ele alınmasını gerektirmektedir. SU KAYNAKLARININ VERİMLİ KULLANILMASI İÇİN ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER ŞUNLARDIR: 1- Su kaynaklarının yönetilmesi alanında demokratik reformların hızlandırılması ve reformların hayata geçirilmesinde vatandaşların aktif katılımının temin edilmesi, 2- Su havzalarının korunması ve verimli kullanımında kararların alınması sürecinde vatandaşların görüşlerinin dikkate alınması, 3- Su kaynaklarının korunması ve verimli kullanımında Avrupa Konseyi üyesi ülkelerin deneyimlerinden geniş yararlanma olanaklarının temin edilmesi, 4- Sovyetler birliği dağıldıktan sonra Azerbaycan da içme suyu standardı olarak Sovyetler Birliği nin 1982 yılı standartları kullanılmaktadır. 43 Su kaynaklarının araştırılması ve su kullanımına ait yeni norm ve standartların uygulanması alanında bilimsel araştırma projelerinin desteklenmesi, Su kaynakları ve içme suyu kalitesinde denetimi sağlayabilmek için Uluslar arası standartlara uygun, ulusal devlet standartları sistemi kurulmalıdır. 5- Sulama teknolojisinin ve sulama sistemlerinin teknik altyapısının tamamlanması konusunda stratejik planların yetkili kuruluşlarca hazırlanması ve uygulanması, 6- Su kaynaklarının korunması ve verimli kullanımının sağlanması konusunda sosyal hareketlerin biçimlendirilmesi, bu probleme kitle iletişim araçlarının, sosyal teşkilatların, sivil toplum örgütlerinin ve eğitimcilerin yönlendirilmesi, 7- İşgal altında olan su havzalarının korunması için Uluslar arası ekoloji ve sağlık kuruluşları ile ilişkilerin kurulması, Ülkenin su kaynaklarının verimli kullanımının sağlanması için mevcut olan ekoloji problemleri 42 E. E. Şahmarov, Azerbaycan ın Su Ehtiyatları ve Sosial-Ekoloji Problemler, Kür Hövzesinin Su Anbarları, 2. Kitap, Rüzgar Ekoloji Cemiyeti Yayını, Bakü-2003, s Aydın Memmedov, Meişette İstifade Olunan ve İçmeli su çün Normativler ve Standartlar, Su İstifadesi Problemleri: Standartlar, Normalar, Texnologiyalar içinde, Rüzgar Ekoloji Cemiyeti, Bakü-2002, s

18 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin içerisinde su kaynaklarının sağlık yönünden korunması ve halkın bu konuda bilgilendirilmesi ve eğitimine önem verilmesi, 8- Su kaynaklarının verimli kullanımı doğrultusunda devlet programı hazırlanması, 9- Genel denetim esasında su kaynaklarından verimli yararlanmanın düzenlenmesi, 10- İçme suyunun ekolojik olarak kalitesinin iyileştirilmesi ve ilgili standartlara uygun hale getirilmesi, 11- Su ekosistemlerini düzenleyen ilgili ekoloji kanunların tekmilleştirilmesi ve Avrupa standartlarına uygun hukuki düzenlemelerin yapılması, 12- Sınır aşan nehirlerin kirlenmeden korunması ve ilgili devletlerin su kaynaklarını verimli kullanımını sağlamak amacıyla, bölgesel ve uluslar arası işbirliğinin genişletilmesi, 13- Su yetersizliğinin ortadan kaldırılması için, sanayi ve diğer sektörlerde suyun tekrar kullanımının yaygınlaştırılması ve atık suların yeniden kullanımı amacıyla önlemler alınması gerekmektedir. 90

19 E. Zengin Azerbaycan da Su Kirliliõi KAYNAKLAR Alacadağlı, Esmeray, Sanayileşen Türkiye ve Çevre Kirliliği, TODAİE; Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Aral, Necdet, Su ve Çevre, Çevre ve Toplum Uluslararası Sempozyum, Nisan 1997, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayını, İstanbul Aslanov, A. M., Desantralizasiya ve su teserrüfatında idareetme problemleri, Rüzgar Ekoloji Cemiyyeti, Su İstifadesi Problemleri:Standartlar Kend Teserrüfatında Su İstifadesi, içinde, Bakı-2002 Ayvaz, Zafer, Azerbaycan da Çevre Sorunları, Türk Devletleri Arasında 2. İlmi İşbirliği Konferansı, Almatı,Kazakistan,1993. Azerbaijan State Comitte on Ecology and Control of Natural Resources Utilization, National Environmental Action Plan, Baku-1998 Azerbaycan Respublikası Dövlet Ekoloji ve Tabiattdan İstifade Nezaret Kоmitesi, Azerbaycan Respublikasında Etraf Mühitin ve Tabiatı Muhafaza Faaliyetinin Veziyyetine Dair Dövlet Meruzesi, Ergün Matbaası, Bakü Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1998, Bakü-1998 Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-2000, Bakü Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1999, Bakü Birleşmiş Milletler Teşkilatı, Azerbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Hakkında Hesabat-1997, Bakü Ertürk, Hasan, Çevre Bilimlerine Giriş, VİPAŞ AŞ. Yayın Sıra No: 3, 3. Baskı, Bursa Hüseynov, N. Z., Şirvan Düzü Erazisinde Drenaj-Tullantı Sularının Ekosistemlere Tesiri, Azerbaycan Memarlıq ve İnşaat Universiteti, 25 illik jubileye hesr olunmuş Beynelxalq Elmi Konfransın Meterialları, Bakı-2001, s. 99 Hüseynov, Sakit, Azerbaycan da su istifadesi venin bezi sosyal porblemleri, Rüzgar Ekoloji Cemiyyeti, Su İstifadesi Problemleri:Standartlar Kend Teserrüfatında Su İstifadesi, içinde, Bakı-2002 Karpuzcu, Mehmet, Bayar, Senem Bulut, Su Kirlenmesinin Çevre Kirlenmesindeki Önemi ve Yeri, Çevre ve Toplum Uluslar arası Sempozyum, Nisan 1997, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayını, İstanbul-1998 Keleş Ruşen, Ertan, Birol, Çevre Hukukuna Giriş, İmge Kitabevi Yayını, Ankara Keleş, Ruşen, Hamamcı, Can, Çevrebilim, İmge Kitabevi Yayını, Ankara Kerimov, Geşem, Hazar Sözde ve Amelde, Elm ve Hayat Dergisi, Nisan, sayı. 1-2, Bakü Memmedov, Aydın, Meişette istifade olunan ve içmeli su üçün normativler ve standartlar, Rüzgar Ekoloji Cemiyyeti, Su İstifadesi Problemleri:Standartlar Kend Teserrüfatında Su İstifadesi, içinde, Bakı-2002 Memmedov, Vaqif, Azerbaycanın su menbeleri ve su ehtiyatları, Rüzgar Ekoloji Cemiyyeti, Su İstifadesi Problemleri:Standartlar Kend Teserrüfatında Su İstifadesi, içinde, Bakı Pittock, Jamle, Su Krizini Borularla Çözemeyiz, Türk Mühendis Haberleri Dergisi, 2002/2, Sayı

20 Azerbaycan da Su Kirliliõi E. Zengin Qehremanov, Y. V., Azerbaycan İrriqasiya Sistemlerinin Mövcud Texniki Veziyyetleri ve Onların Ekologiyaya Tesiri, Azerbaycan Memarlıq ve İnşaat Universiteti, 25 illik jubileye hesr olunmuş Beynelxalq Elmi Konfransın Meterialları, Bakı-2001, s Qurbanov, Eldar, Azerbaycan ve Avropa Şurası Ülkelerinde Torpaq-su qoruyucu suvarma texnologiyasının tetbiqi, Rüzgar Ekoloji Cemiyyeti, Su İstifadesi Problemleri:Standartlar Kend Teserrüfatında Su İstifadesi, içinde, Bakı-2002 Rüzgar Ekoloji Cemiyeti, Kür Hövzasının Su Anbarları, 2-ci kitab, Bakı-2003 Rüzgar Ekoloji Cemiyyeti, Su İstifadesi Problemleri:Standartlar Kend Teserrüfatında Su İstifadesi, Bakı-2002 Rüzgar Ekoloji Cemiyyeti, Su İstifadesi Problemleri:Standartlar, Normalar, Teknologiyalar, Bakı-2002 Sadıqov, Arif, Azerbaycan neft senayesinde su istifadesi, Rüzgar Ekoloji Cemiyyeti, Su İstifadesi Problemleri:Standartlar Kend Teserrüfatında Su İstifadesi, içinde, Bakı Sanal, Recep, Türk Cumhuriyetleri ndeki Çevre Sorunları Üzerine Bir İnceleme, Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayını, Ankara, Ocak Şahmarov, E. E., Azerbaycan ın Su Ehtiyatları ve Sosial-Ekoloji Problemler, Kür Hövzesinin Su Anbarları, 2. Kitap, Rüzgar Ekoloji Cemiyeti Yayını, Bakü T.C. Çevre Bakanlığı, 2000 li Yıllara Doğru Çevre, Ankara, Topaçık, Dinçer, Koyuncu, İsmail, Büyük Şehirlerde Su Tasarruf Yöntemleri ve Faydaları, Çevre ve Toplum Uluslararası Sempozyum, Nisan 1997, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayını, İstanbul Türkiye Çevre Vakfı, Türkiye nin Çevre Sorunları- 95, Ankara-1995 Uslu, İbrahim, Çevre Sorunları, İnsan Yayınları, İstanbul Uslu, Оrhan, İzmir Körfezinde Sanayi Kirliliği, Sanayi ve Çevre Konferansı, TÇSV Yayınları, Ankara, Zengin, Eyüp, Kentleşme ve Çevre Sorunları, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, Bakü