ÖABT FEN BİLİMLERİ FEN ve TEKNOLOJİ

Transkript

1 KPSS 2017 önce biz sorduk 50 Soruda 32 soru ÖABT FEN BİLİMLERİ FEN ve TEKNOLOJİ ASTRONOMİ,YER BİLİMİ, ÇEVRE BİLİMİ ALAN EĞİTİMİ Eğitimde 30. yıl

2 Komisyon ÖABT Fen Bilimleri Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Yer Bilimi- Astronomi- Çevre Bilimi-Alan Eğitimi Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: Kasım 2016, Ankara Proje-Yayın: Seher Reyhani Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ konu anlatımlı setimiz dört kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 4. Kitap" adlı yayınımız Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi bölümlerini kapsamaktadır ve Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar...

4 FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir. Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı Alan Bilgisi Testi % a. Fizik b. Kimya c. Biyoloji d. Yer Bilimi e. Astronomi f. Çevre Bilimi % 24 % 22 % 22 % 4 % 4 % Alan Eğitimi Testi % Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

5 İÇİNDEKİLER I. KISIM ALAN BİLGİSİ 1. BÖLÜM: YER BİLİMİ JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU...5 A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI...5 B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER...5 Yer Yuvarlağının Şekli ve Boyutları...5 Dünya'nın Şeklinin Sonuçları...6 Dünya'nın Hareketleri...6 Yer'in Geosferleri...8 Yer'in İç Isısı...9 Yer Çekimi...10 Levha Hareketleri...10 İzostasi...11 Yer Yuvarının Yaşı...12 Yer Kabuğunu Oluşturan Maddeler, Yer Kabuğunun Malzemesi: Taşlar (Kayaçlar)...12 Başlıca Kayaçlar...12 Tortul Taşlar...13 Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar ve Özellikleri...14 Taşların Çözülmesi ve Çözülme Şekilleri...15 Toprak Oluşumu...15 Toprak Oluşumunda Etkili Olan Faktörler...15 Toprak Horizonları...17 Toprakların Sınıflandırılması...17 Dünya'yı Şekillendiren Kuvvetler...19 Jeolojik Zamanlar...24 ÇÖZÜMLÜ TEST...27 ÇÖZÜMLER BÖLÜM: ASTRONOMİ ASTRONOMİ, ASTRONOMİ TARİHİ, TEMEL KAVRAMLAR VE BİLİM DALLARI...35 EVREN VE YAPISI...37 GÜNEŞ SİSTEMİ VE GEZEGENLER...43 ASTRONOMİ İLE İLGİLİ KURUM VE KURULUŞLAR...48 ÇÖZÜMLÜ TEST...51 ÇÖZÜMLER BÖLÜM: ÇEVRE BİLİMİ ÇEVRE BİLİMİ VE TARİHİ...57 A. Çevre ve Ögeleri...57 B. Çevrenin Boyutları...57 C. Çevre Biliminin Tarihsel Gelişimi...57

6 vi ÇEVRE EĞİTİMİ...59 A. Çevre Eğitimi Stratejilerinin Belirlendiği Toplantılar...59 B. Çevre Eğitimine Yönelik Yaklaşımlar...60 C. Çevre Okuryazarı Bireylerin Özellikleri...60 D. Türkiye de Çevre Eğitimi...61 E. Türkiye de Kalkınma Planları ve Çevre Eğitimi...61 EKOLOJİ...63 A. Ekosistemlerin Canlı Unsurları...63 B. Ekosistemler...65 İNSAN VE ÇEVRE...70 A. Nüfus ve Çevre...70 B. Tarım ve Çevre...71 C. Sanayileşme ve Çevre...72 D. Enerji ve Çevre...72 E. Çevre Kirliliği...73 Çevre ile İlgili Mevzuat ve Kuruluşlar...79 A. Ulusal Kuruluşlar ve Faaliyetleri...79 B. Uluslararası Kuruluşlar ve Faaliyetleri...81 C. Çevreyle İlgili Ulusal ve Uluslararası Başlıca Sözleşmeler ve Kanunlar...82 ÇÖZÜMLÜ TEST...83 ÇÖZÜMLER...85 II. KISIM ALAN EĞİTİMİ FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI'NA GENEL BİR BAKIŞ...89 A. Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı'nın Temel Anlayışı ve Vizyonu...89 B. Fen Bilimleri Dersinin Yapısı ve Öğrenme Alanları...92 FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI'NDA BENİMSENEN STRATEJİ ve YÖNTEMLER A. Araştırmaya Sorgulamaya Dayalı Öğrenme B. Proje Tabanlı Öğrenme (PTÖ) C. İş Birliğine Dayalı Öğrenme D. Argümantasyon Odaklı Öğrenme E. Probleme Dayalı Öğrenme FEN LABORATUVARLARI GÜVENLİK SEMBOLLERİ TEHLIKE SEMBOLLERİ ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER KAYNAKLAR...151

7 I. KISIM ALAN BİLGİSİ

8 1. BÖLÜM YER BİLİMİ

9 5 Yer Bilimi; genel anlamda gezegen olarak Dünya'nın Güneş Sistemi içindeki konumunu, kimyasal ve fiziksel özelliklerini, diğer gök cisimlerinden ayıran niteliklerini, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle geçirdiği değişimleri, ortaya çıkışından bugüne kadar üzerinde ve etrafında meydana gelen temel gelişim ve değişimleri ele alan ve yer ile ilgilenen bilimler topluluğudur. Ayrıca dünya üzerinde canlıların ortaya çıkışından bugüne kadar süregelen değişimlerini incelemektedir. Bu açıdan bakıldığında jeoloji, coğrafya, jeofizik, jeodezi, oşinografi (oseanografi), jeokimya ve meteoroloji alt disiplinlerine ayrılır. JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU Jeoloji: Yeryuvarının Güneş sistemi içindeki durumunu, onun yapısı, fiziksel özellikleri, kimyasal bileşimi, oluşumu, gelişimi ve kendisini şekillendiren hareketleri inceleyen bilim dalıdır. Jeoloji, yer kabuğunun bileşimi, yapısı, organik ve inorganik gelişimi, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle uğradığı değişimler ve içinde bulunan bütün mineraller, madenler ve yer altı kaynaklarını incelemektedir. Bu bakımdan jeoloji; insan ve insan topluluklarının yeryüzüne dağılışı ile bu dağılışın nedenleri ve yeryüzü arasındaki ilişkileri ve etkileşimleri inceleyen coğrafya ile yerküreyi fiziksel yöntemlerle analiz eden ve araştıran diğer bir yer bilimi alt disiplini olan jeofizikten ayrılmaktadır. Jeolojiden hangi alanlarda yararlanılmaktadır? 1. Kömür, petrol gibi önemli yer altı zenginliklerinin araştırılmasında, işletilmesinde 2. Yer altı sularının tespitinde 3. Yol, tünel, baraj gibi yapılarda 4. Çevre ile ilgili alanlarda 5. Yerküreyi çepeçevre saran atmosfer ve diğer gök cisimlerini barındıran uzayı incelemede 6. Canlıların yaratılışından bugüne geçirdiği evrimleri araştırmada A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI 1. Genel Jeoloji 2. Mineraloji 3. Petrografi 4. Uygulamalı Jeoloji 5. Maden Yatakları 6. Yapısal Jeoloji 1. Genel Jeoloji: Yer kabuğunun oluşumunda rol oynayan iç ve dış kuvvetlerin yaptıkları etkiler ve bunlar sonucunda ortaya çıkan değişiklikleri inceler. Örnek Dinamik jeoloji, Fiziksel jeoloji 2. Mineraloji: Minerallerin kimyasal, fiziksel ve optik özelliklerinden yararlanarak onları tanımlama ve sınıflandırmayı konu alır. 3. Petrografi: Doğada varolan kayaçların minerallerini, kimyasal bileşimlerini, yapı ve dokularını ve doğada bulunuş şekillerini ortaya koyarak, kayaçları tanımayı, sınıflamayı hedefleyen bir bilim dalıdır. 4. Uygulamalı Jeoloji: Çevre ve kent jeolojisi, yer altı suları, mühendislik yapıları, yapı malzemeleri, zemin özellikleri, kömür ve petrol gibi konularla ilgilenir. 5. Maden Yatakları: Ekonomik değere sahip, minerallerin bulunması ve çalışılmasını ele alır. 6. Yapısal Jeoloji: Diğer adıyla tektonik, yer kabuğunun yapısıyla, bu yapıyı oluşturan hareketlerle ve deformasyonlarla ilgilenir. B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER Yer Yuvarlağının Şekli ve Boyutları Dünya, kutuplardan basık, ekvatordan şişkin olan küreye yakın bir şekle sahiptir, küreye çok yakın bir şekildedir. Güneş sisteminde gezegenlerden biri olan Dünya; Güneş'e uzaklık bakımından 3. sırada yer alır. Kendine has şekline geoid denir. Yer'in geoid olduğunu nasıl anlarız? 1. Ekvator'un tam bir meridyen çizgisinden uzun olması 2. Ekvator yarıçapının, kutuplar yarıçapından fazla olması 3. Yer çekiminin Ekvator'dan kutuplara doğru artması Dünya'nın Boyutları Ekvator Çevresi km Kutuplar Çevresi km Ekvator Yarıçapı 6378 km Kutuplar Yarıçapı 6357 km Basıklık Oranı 1/297 km Yüz Ölçümü km 2 Hacmi km 3

10 6 Dünya'nın Şeklinin Sonuçları 1. Paralel dairelerinin uzunluğu Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe kısalır. Dünya'nın Hareketleri Yer'in 2 türlü hareketi vardır. Bunlardan birincisi, kendi ekseni çevresindeki hareketi; ikincisi, Güneş çevresindeki yıllık hareketidir. 1. Dünya'nın Günlük Hareketi Dünya, kendi ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru bir turunu 24 saatte tamamlamasına günlük hareket denir. Bunun sonucunda bir Güneş günü meydana gelir. Dünya'nın Günlük Hareketinin Sonuçları (Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi) 1. Gece ve gündüz birbirini takip eder. 2. Dünya'nın yarısı karanlık iken diğer yarısı aydınlıkta kalır. Bu yüzden gece-gündüz oluşur. 3. Meridyenlerin boyları eşittir. Bu durum bütün meridyenlerin bir kutuptan diğerine uzanmasının sonucudur. 4. Ardışık meridyenler arasındaki mesafe Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır. 19 km 85 km 111 km KKN Ekvator 2. Gün içinde güneş ışınlarının yere düşme açısı değişir. Güneş'in sabah doğuşundan akşam batışına kadar ufuk düzleminde yer değiştirmesi ışınların yeryüzüne farklı açılarla düşmesine neden olur. Öğle NOT Akşam Sabah GKN 5. Yerin ekseni çevresindeki çizgisel dönüş hızı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır. Ekvator'da 1670 km/saat olan çizgisel hız kutup noktalarına doğru düzenli azalır ve kutup noktalarında sıfır olur. NOT 6. Harita çizimlerinde şekil ve alan bozulması meydana gelir. 7. Ekvator'dan Kuzey Kutbu'na doğru gidildikçe Kutup Yıldızının görünüm açısı büyür. Güney Yarım Küre'de Kutup Yıldızı görülmez. 8. Bir noktadan aynı yöne gidilirse tekrar aynı noktaya ulaşılır. 9. Güneş ışınlarının düşme açısı Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır. 10. Güneş ışınlarının Ekvator çevresine büyük, kutuplar çevresine küçük açılarla gelmesi nedeniyle Ekvator çevresi sürekli termik alçak basınç, kutuplar çevresi ise sürekli termik yüksek basınç alanları durumundadır. Batı A Merkezi Doğu Güneş ışınlarının düşme açısının değişimine bağlı olarak gün içinde sıcaklık değerleri değişir. KRİTİK NOKTA: Güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak sıcaklık ortalamaları değişiyor olsa da günün en sıcak anı güneş ışınlarının en büyük açı ile geldiği öğle saatlerinde yaşanır. ( ) Günün en soğuk vakitleri, gece boyunca atmosferin ve yeryüzünün ısı kaybetmesinden dolayı sabahın ilk saatleridir. 3. Gündüz havanın ısınma, gece ise soğumasına bağlı olarak günlük sıcaklık farkları oluşur. Örnek Gündüz en yüksek sıcaklık 20 C, gece ise en düşük 4 C olduğunda 16 C günlük sıcaklık farkı oluşur.

11 7 Günlük Sıcaklık Farklarının Sonuçları a) Deniz kara ile dağ vadi arasında hafif şiddetli meltem rüzgârları oluşur. b) Kayalarda mekanik (fiziksel) çözülme hızı artar. 4. Yerin geoid şekli meydana gelir. 5. Çizgisel ve açısal hızlar ile savrulma kuvveti meydana gelir. 6. Cisimlerin gün içerisindeki gölge boyu (uzunlukları) değişir. (Güneş ışınlarının yere düşme açısına bağlı olarak) 7. Yerel saat farkları oluşur. (Doğuda bulunan yerlerde yerel saat ileri, batıda ise daha geridir.) Örnek İstanbul Osmaniye Iğdır Dünya batıdan doğuya doğru döner. Doğudakiler güneşi batıdakilerden daha önce görür. NOT 8. Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları sapmaya uğrar. Bu durum yerin ekseni çevresinde dönmesi sırasında oluşan, "Koriyolis Kuvveti" ile ilgilidir. Bu sapma doğrultusu Kuzey Yarım Küre'de esiş yönünün sağına doğru, Güney Yarım Küre'de esiş yönünün soluna doğru gerçekleşir. 9. Hava kütlelerinin yükselici hareket yaptığı 60 paralelleri civarında Dinamik Alçak Basınç, alçalıcı hareket yaptığı 30 paralelleri civarında ise Dinamik Yüksek Basınç alanları oluşur. 2. Dünya'nın Yıllık Hareketi Dünya Güneş çevresindeki yıllık hareketini elips şeklinde bir yörünge üzerinde yapar. Bu hareketini yaklaşık olarak 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl denir. Dünya 939 milyon km'lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder. Dünya'nın Yıllık Hareketinin Sonuçları (Güneş Etrafında Dönmesi) (Gün dönümü) 4 Temmuz Günöte 21 Mart (Gündüz-gece eşitliği) 3 Ocak Günberi 21 Haziran İlkbahar Kış Güz (Sonbahar) 152 milyon km 147 milyon km Yaz 23 Eylül G (Gündüz-gece eşitliği) 21 Aralık (Gün dönümü) Dünya nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında izlediği yola yörünge denir. Dünya nın yörüngesinden geçen düzleme yörünge düzlemi veya ekliptik düzlem adı verilir. Dünya'nın Yörüngesinin Elips Biçiminde Olmasının Sonuçları 1. Dünya nın Güneş e olan uzaklığı sabit değildir. Günberi (3 Ocak) ve günöte (4 Temmuz) dönemlerinin yaşanmasına neden olur. 2. Güneş in Dünya ya uyguladığı çekim kuvveti değişir. 3. Güneş in uyguladığı çekim kuvvetinin farklı olması Dünya nın Güneş çevresindeki hızının da değişmesine neden olur. 4. Dünya Güneş e yaklaştığı zaman (günberi döneminde) Güneş in çekim etkisinden kurtulmak için daha hızlı döner. (3 Ocak) Bunun sonucunda: a) Şubat ayı diğer aylardan farklı olarak 28 gün sürer. b) KYK de kış mevsimi GYK den 2 gün kısa sürer. 5. Dünya, Güneş ten uzaklaştığı zaman (günöte) Güneş in çekim etkisi azaldığı için yörünge etrafında daha yavaş döner. (4 Temmuz) Bunun sonucunda: a) Sonbahar ekinoksu 21 Eylül de meydana gelmesi gerekirken 2 gün gecikme ile 23 Eylül e sarkar. b) KYK de yaz mevsimi GYK den 2 gün uzun sürer. Şubat ayının 4 yılda bir 29 gün çekmesi, Dünya'nın yıllık hareketi sonucunda ortaya çıkan artık zamanın (Gura) toplanıp bir güne eşit olmasıyla alakalıdır. NOT

12 8 Dünya'nın Eksen Eğikliğinin Sonuçları Ekliptik Güney kutup dairesi Ekvator Yengeç Dönencesi Oğlak Dönencesi Kuzey kutup dairesi Ekliptik eksen ile Dünya nın ekseni birbiri ile çakışmaz ve aralarında lık bir eğiklik vardır. Bu eğikliğe Dünya nın Eksen Eğikliği denir. Ekvatoral Kuşak: Kuzey Yengeç dönencesi ile Güney Oğlak dönencesi arasında kalan bölgedir. Güneş ışınları dönencelere yılda bir kez, dönenceler arasındaki herhangi bir noktaya ise yılda iki kez dik açı ile düşer. Orta Kuşak: Her iki yarımkürede dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan bölgedir. Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısının değişimine bağlı olarak dört mevsimin belirgin yaşandığı bölgedir. Kutup Kuşağı: kutup daireleri ile 90 kutup noktaları arasında kalan bölgedir. Kutup kuşağında 24 saati aşan gece ya da gündüzler oluşur. 1. Mevsimler oluşur. Mevsimlerin Kuzey ve Güney yarımküreye göre değişmesine neden olur. 2. Matematik iklim kuşaklarının sınırlarını belirler. 90 Kutup Kuşağı Orta Kuşak Tropikal Kuşak Tropikal Kuşak Orta Kuşak Kutup Kuşağı ' 23 27' ' 66 33' 3. Bir yere güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir. 4. Gece ve gündüz süresi arasındaki fark Ekvator'dan kutuplara gidildikçe artar. 5. Gece ve gündüz süreleri yıl içinde değişir. 6. Aynı anda Kuzey ve Güney Yarım Kürelerde farklı mevsimler yaşanır. 7. Mevsimlik sıcaklık farkları oluşur. 8. Güneşin yeryüzündeki herhangi bir merkezdeki ufuk düzlemi üzerinde doğduğu ve battığı noktalar yıl boyunca yer değiştirir. 9. Güneş ışınlarının dik açıyla gelebildiği enlemlerin sınırlarını belirler. Yıl boyunca dönencelere 1 kez, dönenceler arasına 2 kez dik açıyla gelir. 10. Aydınlanma Çemberi mevsimlere göre değişir. Aydınlanma Çemberinin teğet olarak geçtiği enlemlerin sınırını belirler. Aydınlanma Çemberi yıl boyunca kutup noktaları (90 ) ile kutup daireleri (66 33') arasında sürekli yer değiştirir. 11. Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur Mart - 23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Yarım Küre'de gündüz süreleri uzar, gece süreleri kısalır. 23 Eylül - 21 Mart tarihleri arasında ise tersine gece süreleri uzar, gündüz süreleri kısalır. Yer'in Geosferleri (Yer'in İç Yapısı) Yer Yuvarlağı: Sıcaklık, kalınlık, yoğunluk bakımından farklı iç içe katmanlardan meydana gelir. Yer'in katmanlarını içten dışa doğru sıralayacak olursak deprem dalgalarından yararlanarak bu katmanların özelliklerini sıralayabiliriz. Çekirdek Manto Taşküre (Litosfer) Çekirdek (Ağır Küre ya da Barisfer de denir). Yer'in en iç kısmında yer alır. Yoğunluğu 10 g/cm 3 aşar. Yoğunluğu mantonun 2 katıdır. Çekirdek iki kısma ayrılır. a) Dış Çekirdek b) İç Çekirdek Dış Çekirdek: Yapısındaki erimiş hâlde Nikel Demir karışımından meydana gelir. Dış Çekirdek çekirdeğin km'ler arasındaki kısmında yer alır. İç Çekirdek: Yapısındaki katı hâlde bulunan Nikel Demir karışımından oluşur. İç Çekirdek çekirdeğin km'ler arasındaki kısmında yer alır. Manto (Ateş Küre ya da Pirosfer de denir). Yer kabuğunun altında Litosfer ile Çekirdek arasında yer alır km'ler arasında yer alır. Manto'nun sıcaklığı C arasında iken yoğunluğu 3,3 5,5 g/cm 3 arasında değişir. Yapısında silisyum, nikel, demir ve magnezyum bulunur. Mantoda alçalıcı ve yükselici hareketler görülür. Bunun nedeni alt ve üst kısımlarının yoğunluk farkından dolayı yerin içine sokulup yer kabuğuna doğru yükselmesidir.

13 9 Manto'nun üst kesimi yüksek basınç ve sıcaklıktan dolayı elastiktir. Alt kesimleri ise sıvı hâldedir. Yani yoğunluk farkından dolayı kızgın akıcı madde magma yer kabuğuna doğru yükselirken yoğunluğun fazla olduğu kesimlerde magma yerin içine doğru hızla ilerler. Litosfer (Taşküre) NOT (Yer kabuğunun ortalama 35 km'lik üst kısmına yer kabuğu denir). Kalınlığı ortalama 100 km'dir. Yapısı silisyum-alüminyum bileşimindeki taşlardan oluşmuştur. Kalınlığı 50 km bulan sial yer kabuğunun en üst katmanıdır. Çoğunlukla bu katman kıtaları oluşturur. Okyanus tabanlarında incelir ve kaybolur. Yer kabuğunun altındaki bölüm silisyum ve magnezyumdan oluştuğu için sima adı verilir. Sima ince bir katmandır. Kalınlığı 4 12 km arasında olup okyanus tabanlarını oluşturur. Yer kabuğu ÖABT Çıkmış Soru I. Biyosfer II. Hidrosfer III. Fotosfer IV. Atmosfer Yukarıda verilenlerden hangisi Dünya'nın birbiri ile etkileşim hâlinde bulunan küreleri arasında yer almaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) III ve IV Çözüm: Dünya'nın birbiri ile etkileşim hâlinde bulunan: Biyosfer: Canlı küre Hidrosfer: Su küre Atmosfer: Hava küre Litosfer: Taş küre gibi küreleri bulunur. Ancak fotosfer (ışık küre) Güneş'in görünen parlak yüzeyine verilen isimdir. Sial Sima Cevap C Kalınlığı: 50 km Okyanus tabanlarında incelir. Büyük okyanus tabanının bazı bölümlerinde hiç görülmez. (sial) Kalınlığı: 4-12 km Okyanus tabanlarını oluşturur. Jeoterm Basamağı: Yeryüzünden yerin derinliklerine gidildikçe her 33 m'de sıcaklığın 1 artmasına jeoterm basamağı denir. Yeryüzü Yer'in İç Isısı Güneş sisteminin meydana geldiği zamanda, çok sayıda küçük parçanın birlikte yerküreyi meydana getirdiklerinde ortaya çıkan enerjiye yerin iç ısısı denir. Yerküreyi meydana getiren bu küçük parçacıkların yavaşlamalarıyla ve kinetik enerjinin açığa çıkmasıyla birlikte meydana gelen yeni gezegenin kütle çekim gücü etkisiyle de Dünya'nın merkezinde (çekirdeğinde) yoğunlaşma sonucu açığa potansiyel enerji çıkar. Açığa çıkan enerji sıvılaşma sıcaklığının çok üzerinde bir sıcaklığa erişir. Jeoterm basamağı 33 m = 1 C artar. 4,6 3,8 milyar yılları arasında kozmik çarpışmaların yoğun olduğu bu dönemlerde, yeni ısı taşınmalarına aralıklarla bu kozmik çarpışmaların neden olduğu düşünülmekteydi. Fosil ısı olarak bilinen bu ısıya yerkürenin katmanlarının erken dönemlerde farklılaşmasında ne olduğu fikri bugün önemini yitirmiştir. NOT

14 10 Yer Çekimi Cisimleri, Yer'in (Dünya'nın) merkezine çeken kütle çekimidir. Kütle çekimi dünya tarafından gerçekleşir. Yer çekimi, cismin ağırlığı yönünde yani Dünya'nın merkezine doğrudur. Yer çekimi ivmesi: "g" ile gösterilir. İvme: Bir cismin hızının zamanla değişim hızına denir. Yer çekimi, Dünya'nın yüzeyinde bulunulan konuma göre değişir. Bir cismin ağırlığı fazla ise Dünya'nın merkezine yaklaşır. Bir cismin ağırlığı az ise Dünya'nın merkezinden uzaklaşır. Kütle büyüdükçe, yer çekimi kuvveti de büyür. Dünya'nın şekli nedeniyle bir cismin kutuplardaki yarıçapı, Ekvator'daki yarıçapından küçüktür. Yani bir cisim Dünya'nın merkezine yaklaştıkça ağırlığı artarken merkezden uzaklaştıkça ağırlığı azalır. NOT Dünya'nın yüzeyi kesintisiz gibi görünüyorsa da, gerçekte dev boyuttaki bir yap-boz gibi birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır. Levha adı verilen bu parçalar, çok yavaş olarak sürekli biçimde birbirlerine göre hareket ederler. Dünya kutuplardan basık olduğu için, kutuplardaki yarıçap Ekvator'daki yarıçaptan büyüktür. Nedeni yerin merkezine daha fazla yaklaşılmasıdır. Uzayda yer çekimi yoktur. Burada cismin ağırlığı sıfırdır. Levha Hareketleri Levha hareketleri veya levha tektoniği olarak da bilinir. En geniş anlamıyla litosferin yapısını ve bu yapıyı doğuran evrimi araştıran jeoloji dalıdır. Birbirine yaklaşan levhalar bir süre sonra birbiriyle çarpışır. İki levhanın çarpışmasıyla oluşan yeryüzü şekli, levhaların türüne göre değişir. Depremlere ve yanardağların oluşumuna neden olur. Yanardağların çoğu da genellikle erimiş kayaların levhadaki çatlaklardan yararlanarak fışkırdığı levha sınırında yer alır. Kıtaların Kayması: Alfred Wegener'in "kıtaların kayması 1915'de "kuramının geliştirilmesi sonucu oluşmuştur. Başlangıçta tüm kıtaların Pangea adında tek bir kıta olduğu, sonradan parçalanarak zamanla günümüzdeki yerlerine ulaştığı görüşünü ortaya attı. Wegener teorisine göre kıtalar birinci zamanın ikinci yarısına kadar tek bir parça hâlinde idi. II. ve III. zamanlarda kıtalar parçalanarak birbirinden uzaklaşmıştır. Kıtaların arasındaki boşluklara suların dolmasıyla okyanus ve denizler meydana gelmiştir. A. Wegener in teorisi geliştirilerek 1950 de levha tektoniği teorisi adıyla yeni bir teori ortaya atıldı. Bu teoriye göre yer kabuğu levha ya da tabla adı verilen çok büyük parçalar hâlindedir ve manto üzerinde yüzer hâldedir. Bu nedenle kimi zaman birbirinden uzaklaşırken, kimi zaman da birbirlerine yaklaşırlar. Levhaların birbirinden uzaklaşması sonucu okyanus tabanlarındaki kırıklar genişler ve bazaltik lavlar ortaya çıkar. Bunlar katılaşarak kıtaların kenarlarına eklenir. Bunun sonucunda kıtalar birbirinden uzaklaşır ve okyanus tabanları genişler.