Nesrin AŞTI* ÖZET. pecya SUMMARY

Transkript

1 Elektro Konvülsif Tedavi Uygulanacak Psikiyatri Hastalar ında Gözlenen Korku ve Anksiyetenin Giderilmesinde Terapötik Hem şirelik Yaklaşım ın ın Etkisini Araştırmak Nesrin AŞTI* ÖZET Bu çalışman ın amacı, EKT öncesi hastada artan korku ve anksiyeteyi giderme ya da azaltmada terapötik hemşirelik yakla şım ın önemini saptamakt ır. Deneysel ve kar şılaştırmalı olan bu araştırma İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Kliniğinde 30 psikotik hasta üzerinde gerçekle ştirilmiştir. Sonuç olarak, terapötik hemşirelik yaklaşım ı olan deney grubunda kontrol grubuna göre durumluluk anksiyetesinde anlamlı bir azalma olmuştur (p<0.001). Anahtar kelimeler: Anksiyete, terapötik, korku Düşünen Adam; 1994, 7 (3): SUMMARY The aim of this study is to determine the importance of a therapeutic nursing approache in order to reduce or eleminate of patients anxiety and fear which increase prior ECT. This research which is an experimental and comparison was carried out at Psychiatric Clinic of Medical Faculty of İstanbul University, by studying on 30 psychotic patients. In conclusion, the state c ınxiety of the experimental group who received a th ı-epeutic nursing approache was found significantly decreasing than the control group (p<0.001). Key words: Anxiety, therapeutic, feer GİRİŞ Genelde zaman zaman tüm bireylerde "kayg ı" diye tanımlanan anksiyete ve korkunun ya şandığı ancak; akılsal ve ruhsal yönden iyi olmayan, kendisi ve çevresiyle sürekli bir uyum, denge ve ban ş içinde bulunamayan; uzun süren yo ğun bir s ıkıntı, kayg ı, korku gibi duygularum, co şku ve dü şünce değişimleri gösteren ve çevresini olumsuz yönde etkileyen akıl hastalarının bu anksiyeteyi daha çok yaşadıkları yads ınamaz. Teşhis, tedavi ve bakım için psikiyatri klini ğine yatınlmış hastada anksiyete ve korkuyu artt ıracak pekçok neden hastan ın hastaneye kabulu ile ba şlar, örneğin hastane ortam ının yabancılığı, korkutucu kurallar, tedaviler, klinik ortamda ya şanan günlük olaylar ve ili şkiler gibi. tüm bu olgular hastan ın semptomlan aras ında olan anksiyete ve korkusunu daha da artt ıracakt ır (3,4,6,14). Anksiyete, deneyimleyen ki şinin vücudunda, solukluk, terleme, nab ız hızında ve kan bas ınında artma, İ.İ.J. Florence Nightingale Hem şirelik Yüksekokulu 59

2 Elektro Konvülsif Tedavi Uygulanacak Psikiyatri Hastalar ında Hem şirelik Yakla şım ın ın Etkisini Ara ştırmak ağız kuruluğu ve titreme gibi karakteristik bir otonom sinir sistemi faaliyeti şeklinde belirti gösteren; emosyonel huzursuzluk, gerilim hissi ya da intrapsişik tehdit potansiyeli içeren bir duygudur (2,3,4,9). Anksiyete, insan ın temel duygulanndan biri olarak kabul edilir. Tehlikeli ko şulların yaratt ığı anksiyete türü genellikle her bireyin ya şadığı geçici, duruma bağlı bir anksiyete olup buna "durumluluk anksiyetesi" denir. Kimileri sürekli olarak huzursuzluk içinde yaşar, genellikle mutsuzdur. Do ğrudan doğruya çevreden gelen tehlikelere ba ğl ı olmayan bu kayg ı türü içten kaynaklan ır. Özdeğerinin tehdit edildiğini sanmas ı ya da içinde bulunduğu durumları stresli olarak yorumlamas ı sonucu birey anksiyete duyar. Buna da "sürekli anksiyete" denir ( 13). Psikiyatri kliniklerinde biyolojik tedavi yöntemleri içinde olan Elektro Konvülsif Tedavi (EKT) öncesi hastaların bu tedaviye gösterdikleri anksiyete ve korku durumsal anksiyete olarak ele al ınabilir. Günümüzde EKT depresyonlarda, manik epizodlann başlang ıç periyodunda a şın huzursuzluk hallerinde, şizofrenilerde, katatonik stüpörlerde, paranoid şizofrenilerde, obsessif kompülsif bozukluklarda ve akut anksiyete durumlar ında başvurulan bir yöntemdir. Iyile şme süresini k ısaltmas ı, başan oran ının yüksek olmas ı, ekonomik ve etkili olmas ı nedeniyle s ıklıkla kullan ılmaktad ır (7,8,15). EKT cihazı; hastan ın başına uygulanan elektrik ak ı- mının süresini, kantitesini ve gücünü düzenleyen bir makinedir. 70 ve 150 volt aras ında saniye ile 45 saniyelik Grand mal konvülsiyon olu şturan bir akım tekniği kullan ılmaktad ır. Bu s ırada hiç bir ağrı veya hoş olmayan alg ılama olmamakta, iyi seçilmi ş hastalara, uygun ko şullarda ve hasta psikolojik olarak iyi haz ırlanarak yap ılırsa, k ısa sürede belirtilerde çarp ıc ı düzelmeler görülmektedir ( 1,8,11,15 ). Ülkemiz psikiyatri kliniklerinde s ıld ıkla kullan ılan EKT uygulanmas ından önce; hastalar ın ilk defa ya da yinelenmi ş EKT olmas ına ve cinsiyet fark ına bakılmaks ızın yoğun bir anksiyete ve korku yaşadıkları, dolay ısıyla tedaviyi zor kabullendikleri gözlemlenmektedir. Hastada artan bu anksiyete ve korkuya bir taraftan sözel olarak söylenen elektrik ya da şok kavramları, daha önce ya şamış ya da göz- A şt ı lenmiş olumsuz EKT uygulamalar ı neden olurken, diğer taraftan, klinik ortamda sürekli gözledi ğimiz EKT öncesi ve sonras ı bu huzursuz dönemde hastahem şire ili şkisinin istenildiği biçimde ve düzeyde olmamas ı da diğer önemli bir nedendir. Oysa, hastane ortam ını bir stres kaynaı olarak gören kendini korumada, ili şki kıırmada, güven duymada yetersiz olan ve EKT endikasyonu konmu ş psikiyatri hastalan ile günün 24 saati birlikte olan ki şi hem şiredir. Hemşire görevinin bu özelliğinden yararlanarak, ön yarg ısız bir yaklaşımla hastan ın yanında olarak, onu dinleyerek, gözleyerek, anlayarak güvenini kazanabilmeli. Böylece hastan ın iyileşmesi ve doyumlu ili şkilerin sağlanmasında yararl ı yapıc ı eylemleri saptayarak "terapötik bir hem şirelik yakla şım ı" kurabilmelidir. Elektro korivülsif tedavi öncesi hastada gözledi ğimiz anksiyete ve korkuyu gidermek ve terapötik hemşirelik yakla şım ını gerçekle ştirmek için; iyi bir gözlem yaparak hastay ı tan ımak, hasta ile ili şkiyi olumlu yönde başlatmak; EKT öncesi ortaya ç ıkan anksiyete ve korkunun nedenlerini ara ştırmak; sakin, güvenilir bir ortam sağlamak, sempatik olmak, sorunlarına ilgisiz kalmamak ve dostluk göstermek, hastan ın yan ında olmak, duygular ını göstermesine fırsat vermek, dikkatlice dinlemek, konu şmak EKT' ye olan anksiyete ve korkusunu aç ığa ç ıkanc ı sorular sormak, ayn ı deneyimleri başarı ile geçiren hastalarla tan ıştırmak, EKT hakk ında anlayacağı şekilde kısa bir bilgi vermek, olumsuz ele ştirilerden kaç ınmak hastay ı olduğu gibi kabul etmek, önyarg ılı davranmamak, EKT öncesi, süresi ve sonras ı yan ında olmak EKT öncesi hayati belirtileri almak, mesanesini bo şaltmasını sağlamak, protezlerini ç ı- karmak ve sabahtan aç kalmas ını sağlamak, EKT bekleme süresini mümkün oldu ğunca kısaltmak ve ilgisini başka alana çekmek, terapötik dokunmadan yararlanmak hastan ın EKT'ye olan anksiyete ve korkusunu azaltan, tedaviye yard ımc ı olan ve terapötik hemşirelik yaklaşım ını oluşturan giri şimlerdir (5,6,8, 11). MATERYEL ve METOD Araştırmam ız ın evrenini, I.Ü. Cerrahpa şa Tıp Fakültesi Psikiyatri klini ği kad ın ve erkek kat ında yatan hastalar örneklemini ise, psikoz tamil ve EKT endikasyonu konmu ş 30 hasta olu şturmaktad ır. 60

3 Elektro Konvülsif Tedavi Uygulanacak Psikiyatri Hastalar ında Hem şirelik Yakla şı m ının Etkisini Ara şt ırmak Araştırmada görü şme cetveli, Durumluluk ve Sürekli Anksiyete Envanteri, Anksiyetenin Psikofizyolojik Belirtileri Cetveli kullan ılmıştır. Deneysel ve kar şılaştırmalı olan bu araştırmamızda görü şme cetveli kontrol ve deney grubunda farkl ı bir uygulamaya gidilmeksizin doldurdu. Durumluluk ve Sürekli Anksiyete Envanteri Kontrol grubunda EKT'den bir saat önce, deney grubunda ise, üç günlük terapötik hem şirelik yaklaşımında bulunduktan sonra EKT'den bir saat önce hastalara sorular yöneltilerek doldurdu. Anksiyetenin psikofizyolojik belirtileri cetveli ise kontrol ve deney grubunda EKT öncesi gözlem yolu ile dolduruldu. Sonuçlar yüzdeleme ve "t" testi kullan ılarak istatistiksel yönden değerlendirilmi ştir. BULGULAR ve TARTIŞMA Araşt ırmam ız, İ.Ü. Cerrahpa şa T ıp Fakültesi Psikiyatri Kliniğinde 15 kad ın, 15 erkek olmak üzere, psikoz tamil, elektrokonvülsif tedavi endikasyonu konmu ş 30 yaka üzerinde gerçekle ştirilmiştir. 30 vakam ızda en yüksek ya ş dağılım ı yaş grupları aras ında olup, kontrol grubu ya ş ortalamas ı 30, deney grubu yaş ortalamas ı ise 31.6'dır. Vakalarım ızın medeni durumu incelendi ğinde toplam vakan ın % 60 ( 18) bekar ve dul olanlar olu şturmaktad ır. Vakalar ım ızın eğitim durumu incelendi ğinde, yaka sayının en fazla ilkokul mezunu oldu ğu ve toplam vakan ın % 60.1'ini ( 18) oluşturdu ğu, ortaokul lise ve yüksekokul mezunlar ında ise, e şit dağılım gösterdiği saptanm ıştır (Tablo 1,2). Tablo 1. Eğitim düzeyi ve EKT öncesi durumluk anksiyete puan ortalamalar ın ın k ıyaslanmas ı (n:30) Grup Ortalama de ğer Sys t değeri p değeri İlk-orta Lise-yük. okul Tablo 2. Eğitim düzeyi ve EKT öncesi sürekli anksiyete puan ortalamalar ın ın k ıyaslanmas ı (n:30) Grup Ortalama değer Sys t değeri p değeri İlk-orta Lise-yük. okul > >0.05 A ştı Tablo 3. Psikiyatri kliniğine yatma deneyimine göre hasta lar ın durumluk anksiyete puan ort. k ıyaslanmas ı (n:30) Klinik Ortalama de ğer Sys t değeri p değeri Yatan 55.6 Yatmayan >0.05 Tablo 4. Psikiyatri kliniğine yatma deneyimine göre hastalar ın sürekli anksiyete puan ort. k ıyaslanmas ı (n:30) Klinik Ortalama de ğer Sys t değeri p değeri Yatan 56.4 Yatmayan >0.05 Eğitim durumlar ına göre vakalanm ız ın EKT öncesi gösterdikleri durumluluk ve sürekli anksiyeteleri incelendi ğinde; EKT'ye gösterilen durumluluk anksiyete ilk, orta, lise ve yüksekokul e ğitim düzeyinde birbirine yakın bulunmu ştur. Sürekli anksiyete ise, ilk-ortaokul düzeyinde e ğitim gören grupta, liseyüksekokul düzeyinde e ğitim gören gruba göre daha yüksek bulunmu ştur. istatistiksel aç ıdan kıyasland ı- ğında anlams ız bulunmu ştur (p>0.05). Bu bize, e ğitim durumu ne olursa olsun bireyin onu tehdit eden herhangi bir durum kar şıs ında anksiyeteyi ayn ı oranda yaşadığın ı, ayrıca düşük eğitim düzeyinde sürekli ar.ksiyetenin daha anlaml ı olduğu sonucunu gös termi ştir. Aysoy'un ara ştırmas ındaki eğitim durumu ile ilgili sonucu bu verilerimizi desteklemektedir (2) (Tablo 3,4). Psikiyatri ldini ğine birkaç kez yatan ve ilk kez yatan hastalann da ğıl ımı incelendiğinde toplam vakan ın % 53.3'ünün ( 16) psikiyatri lclini ğine yatm ış olduğu, % 46.7'sinin ( 14) ise, ilk kez hastaneye kabul edildikleri saptanm ıştır. Daha önce psikiyatri kliniğine yatan ve klini ğe ilk kez kabul edilen hastaların durumluluk ve sürekli anksiyeteleri k ıyaslandığında: İlk kez kabul edilen grubun durumluluk anksiyetesi birkaç kez yatan gruba göre daha yüksek bulunurken, sürekli anksiyete ise birkaç kez yatan grupta daha yüksek bulunmu ştur. Fakat istatistiksel lcıyaslama anlaml ı ç ıkmam ışt ır (p>0.05). İlk kez hastaneye kabul edilen hastalarda durumluluk anksiyetenin biraz daha yüksek ç ıkmas ı yabanc ı bir ortam ve duruma, bilinmeyene kar şı bir tepki olarak da kabul edilebilir. Sürekli anksiyetenin birkaç kez 61

4 Elektro Konvülsif Tedavi Uygulanacak Psikiyatri Hastalarında Hemşirelik Yakla şım ın ın Etkisini Ara şt ırmak A ştı Tablo 5. EKT deneyimine göre hastalar ın durumluk anksiyete puan ortalamalar ın ın k ıyaslanması (n:30) Tablo 7. Cinsiyete göre durumluk anksiyete puan ortalamaların ın k ıyaslanmas ı (n:30) EKT Ortalama değer Sys t değeri p değeri Cinsiyet Ortalama değer Sys t değeri p değeri Olan 49.6 Kad ın > >0.10, >0.05 Olmayan 57.4 Erkek 59.5 Tablo 6. EKT deneyimine göre hastalar ın sürekli anksiyete puan ortalamalann ın k ıyaslanması (n:30) EKT Olan 55.5 Olmayan 53.6 Ortalama değer Sys t değeri p değeri >0.05 Tablo 8. Cinsiyete gore sürekli anksiyete puan ortalamalar ı- n ın k ıyaslanmas ı (n:30) Cinsiyet Ortalama değer Sys t değeri p değeri Kad ı n 52.2 Erkek <0.05 yatanda daha yüksek olmas ı psikiyatri hastas ımn düşünce, duygu ve alg ılamadaki bozulduklarm ın ve uyum güçlüğünün durumu etkilemi ş olabilece ğidir. Kum ve Pektekin'in ara ştırmaları verilerimizi desteklemektedir ( 12,14) (Tablo 5,6). Daha önce EKT deneyimi geçiren ve geçirmeyen vakalann durumluk ve sürekli anksiyeteleri k ıyaslandığında EKT deneyimlemeyenlerin durumluk anksiyeteleri, EKT deneyimleyenlerin sürekli anksiyete puan ortalamalan daha yüksek bulunmu ş fakat istatistiksel k ıyaslama anlaml ı bulunmamıştır (p>0.05). Bu veriler EKT ile özellikle ilk kez karşılaşacak vakalann terapötik hem şirelik yaklaşım ına nedenli gereksinimi oldu ğunu göstermektedir (Tablo 7,8). Vakalanm ız ın cinsiyeti ile EKT öncesi gösterdikleri durumluk ve sürekli anksiyete incelendi ğinde EKT öncesi erkeklerin durumluk anksiyetesi, kad ınlara göre yüksek bulunmu ştur. Kad ın ve erkeklerin EKT öncesi durumluk anksiyeteleri istatistiksel aç ıdan kıyaslandığında durumluk anksiyetenin cinsiyetine göre deği şebileceğini ve erkeklerin daha yo ğun bir anksiyete ya şadıklarını gösteren anlaml ı bir farkl ılık saptanm ıştır (p<0.05). Sürekli anksiyete her iki grupta incelendi ğinde erkeklerde kad ınlara göre biraz daha yüksek bulunmu ş fakat istatistiksel aç ıdan anlaml ı bulunmamıştır (p>0.05). Elde etti ğimiz bu bulgular bize kad ının yeni duruma uyumunun, erke ğe nazaran daha kolay olduğu, kad ın hastalann terapötik hem şirelik yaklaşımından daha çok yararland ıklann ı ve hem şirenin Tablo 9. Terapötik hem şirelik yaklaşım ı gören ve görmeyen hastalar ın durumluk ank. puanlar ı arasında k ıyaslama (n:30) Grup Ortalama değer Sys t değeri p değeri Kontrol Deney <0.001 Tablo 10. Terapötik hem şirelik yaklaşımı gören ve görmeyen hastalar ın sürekli anks. puanlar ı aras ında k ıyaslama (n:30) Grup Ortalama değer Sys t değeri p değeri Kontrol Deney >0.05 kadın olma özelliğinden daha çok bast ırd ıkları ve dolayısıyla durumluk anksiyetisini daha çok yaşadıkları görü şüne götürmektedir (Tablo 9). Terapötik hem şirelik yakla şımında bulunulan ve bulunulmayan grubun durumluk anksiyeteleri k ıyaslandığında; terapötik hem şirelik yaklaşımında bulunulmayan gruba göre daha yüksek bulunmu ştur. Istatistiksel aç ıdan kıyaslandığında oldukça anlaml ı bir farkl ılık saptanm ıştır (p<0.001). Bu sonuç, bir taraftan EKT öncesi terapötik hem şirelik yakla şım ının önemini ortaya koymakta di ğer taraftanda hastan ın tedavisi ve iyile şmesinde hem şirelik bakımının etkinliğin açığa kavu şturmaktad ır. Durum varsay ımım ızı doğrulamaktad ır (Tablo 10). Terapötik hem şirelik yalda şımında bulunulan ve bulunulmayan grubun sürekli anksiyete puanlan incelendiğinde anlaml ı bir farkl ılık elde edilmemi ştir 62

5 Elektro Konvülsif Tedavi Uygulanacak Psikiyatri Hastalarında Hem şirelik Yakla şım ın ın Etkisini Ara ştırmak Aştı (p>0.05). Böylece terapötik hem şirelik yakla şımının hastanın durumluk anksiyetesini gidermede etkili olduğunu fakat sürekli anksiyetenin giderilmesinde etkili olmadığı sonucu, Güler, Kum ve Pektekin'in araştırmalar ındaki bulgularla paralellik göstermektedir (10,12,14) SONUÇ ve ÖNERILER Psikiyatri kliniklerinde hastalara terapötik bir ortam ın oluşturulmas ında ve EKT uygulanacak psikiyatri hastalarında gözlenen korku ve anksiyetenin giderilmesinde terapötik hem şirelik yakla şım ının ne denli önemli oldu ğu görülmü ştür. Bu konuda psikiyatri hem şirelerinin uyar ılmaları ve gerekirse eğitilmelerini EKT olacağı psikiyatri hastas ının daha bilinçli izlenmesi için hem şire gözlem formu kullanılmas ını önerebiliriz (Ek 1). KAYNAKLAR 1. Ackner B: Handbook for psychiatric nurses. Baillere's Tindal and Casell Limited, Ninth Edition, Great Britain, Aksoy G: Ameliyat öncesi ve sonras ı hasta bak ımında.psikososyal faktörlerin rolü ve hem şirelik hizmetlerinin yeri. İ.U. Flo- rence Nightingale Hem şirelik Yüksekokulu, İstanbul 1982 (Doktora Tezi). 3. Barsevick A, Lievellyn S: A comparison of the anxiety reducing potential of two techniq ııes of bathing. N ıırsing Research 31:1-22, Bruegel MA: Relationship of precperative anxiety to perception of postoperative pain. Nurses Research 20:1, Çavuşoğlu H: Anksiyeteyi ad ım adım yenme rehberi. Türk Hem şireler Dergisi 4:55, Hofling C, Leinninger M: Hem şirelikte ana psikiyatrik kavramlar. Çeviri editörü: A Kumral, Redhous Yay ınevi, Istanbul, Gençtan E: Çağdaş yaşam ve normal d ışı davran ışlar. Maya Yayınları, Ankara, Göksel AF, Uğurlu A, Çağlayan E: Elektro şok tedavisi. Yeni Sempozyum, Cerrahpa şa Tıp Fak Psikiyatri Klin 1-2:29, Graham EL, Canley ME: Evaluation of anxiety and fear in adult surgical patients. Nursing Research 20:2-113, Güler K: Doğuma fizyolojik ve psikolojik yönden haz ırlanmış gebelerde, haz ırlanmarm ş olanların antepartum, intrapartum ve postpartum dönemlerdeki anksiyete farkl ıl ıklarının araştırılmas ı. I.O. Florence Nightingale Hem şirelik Yüksekokulu, İstanbul 1982 (Doktora Tezi). 11.Irving S: Psychiatric nursing. WB Saunders Co, W. Edt, Philadelphia, London, Kum N: Yeti şkin cerrahi hastalar ında anksiyete ve korku. Hacettepe Üniversitesi Hem şirelik Yüksekokulu, Ankara 1972 (Doçentlik Tezi). 13.Öner N, Le Compte A: Süreksiz durumluk, sürekli kayg ı envanteri el kitab ı. Boğaziçi Üni versitesi Matbaas ı, B.Ü. Yay ınları, Pektekin Ç: Hastaneye kabulde hastalar ın anksiyetelerinin ölçülüp değerlendirilmesi. İ.Ü. Florence Nightingale Hem şirelik Yüksekokulu, İstanbul 1981 (Doktora Tezi). 15. Uygur N: Psikiyatride konvülsif tedaviler. Dü şünen Adam, Bakırköy Ruh ve Sinir Hastal ıkları Hastanesi Yay ın Organ ı, 7:4-5,

6 EK 1. Hastan ın Ad ı ve Soyad ı : Klinik : Yatak No: Hekim : ELEKTRO KONVÜLSİF TEDAVI «MORE GÖZLEM FORMU EKT Ko ınplikasyonlar ı EKT Tarihi Sayısı Hayati Belirti EKT öne. EKT sonr. ö >-. `,.,1 EKT öncesi Terapötik Hem şirelik Yaldaşnm EKT hakkında bilgi ve gözlem EKT sonrası gözlem Baş ağrısı Jli131"3 Solunum problemi