3. TEKTONİK JEOMORFOLOJİ VE FAYLAR

Transkript

1 3. TEKTONİK JEOMORFOLOJİ VE FAYLAR Hangi tektonik rejimde olursa olsun, tektonik hareketler yeryüzünde karakteristik bir şekil oluştururlar NORMAL FAYLARDA GELİŞEN YÜZEY ŞEKİLLERİ Genişlemeli tektonik rejimlerde (extensional tectonic regime) oluşan önemli yapılar olup bu rejimlerin genel bir göstergesi sayılırlar. 1

2 Normal faylarda gelişen fay dikliği (fault scarp) ve alüvyon yelpazesi (alluvial fan) 2

3 Fay dikliği üzerinde gelişen üçgen yüzeyler (triangular facets) ve alüvyon yelpazeleri. 3

4 4

5 Kırkağaç (Manisa) fayı fay sarplığı 5

6 6

7 7

8 Garlock Fayı: büyük bir alüvyon yelpazesini ucundan kesip, yükseltiyor 8

9 Eğimli tabakaları kesen bir normal fayda blokların aynı seviyeye kadar aşınması nedeniyle ortaya çıkan yanal ötelenme. 9

10 Normal Fayların Tektonik Ortamı Uzaklaşan levha sınırları & Okyanus ortası sırtlar Riftler Diyapir ve domların tepe kısımları Büyük ölçekli antiklinallerin tepe kısımları Hendeklerin dış duvarları Graviteye bağlı olarak gelişen kütle kaymalarının ürettiği büyüme faylarının yüksek açılı üst kesimleri Yay-ardı havzalar Doğrultu atımlı faylar boyunca gelişen transtansiyonel ortamlar: Gevşeyen büklüm gevşeyen sıçrama 10

11 Uzaklaşan Levha Sınırları & Okyanus Ortası Sırtlar 11

12 12

13 13

14

15 Yüksek Açılı Dalma Batma Zonlarını Yay-ardı Bölümleri ects2005/mkf_ers416_2005/html/introduction_html.html 15

16 Diyapir ve Domların Tepe Bölümleri 16

17 Diapirlerin Tepe Kesimleri Diyapir sokulması ile oluşmuş çevresel bindirme fayları. Merkezdeki normal fayları diyapirin yükselmesi sırasında gelişen genişlemenin ürünleridir. (A) şematik harita; (B) şematik kesit 17

18 Büyük Ölçekli Kıvrımların Tepe (hinge) Kısımları 18

19 Çökme yapıları: eğer derinlerde boşluklar oluşur ise, yüzey kayaçları genelde çöker ve konsentrik fayları oluştururlar: halka (ring) faylar (örnek; kaldera oluşumu: boşalan magma odacığına yüzey kayaçlarının göçmesi! Halka faylar Topoğrafik halka Kaldera oluşumu ile gelişmiş normal faylar: (A) kalderanın etrafındaki halka fayların şematik haritası; (B) Kalderanın şematik kesiti. 19

20 Meke Gölü (Karapınar, Konya) 20

21 Nemrut Krater Gölü (Van) 21

22 (Namson ve Davis, 1988)

23 3.2. TERS FAYLARLA GELIŞEN YÜZEY ŞEKILLERI 23

24 24

25 25

26 26

27 27

28 Bindirme Faylarının Tektonik Ortamları Andean-tipi yakınlaşan levhaların aktif kenarları (And Dağları, Laramide orojeni) Kenet kuşakları: Çarpışmalı orojenleri (Appalachlar, Alpler, Himalaya) Terslenmiş (inverted) rift havzaları (İspanya ve Fransa arasındaki Pireneler) Graviteye bağlı olarak gelişen kütle kaymalarının ürettiği büyüme faylarının düşük açılı alt kesimleri Büyük ölçekli kıvrımların kanatları Diyapirik yapıların kanatları Doğrultu atımlı faylar boyunca gelişen transpresyonel ortamlar: * sıkışan büklüm * sıkışan sıçrama 28

29 Andean-tipi yakınlaşan levhaların aktif kenarları 29

30 Kenet kuşakları: Çarpışmalı orojenler 30

31 Kenet Kuşakları HİMALAYALAR HİNDİSTAN TİBET PLATOSU 31

32 32

33 33

34 Büyük Ölçekli Kıvrımların İç Kısımları 34

35 Diyapirlerin Kanatları Diyapir sokulması ile oluşmuş çevresel bindirme fayları. (A) şematik harita; (B) şematik kesit. 35

36 Yerçekimine Bağlı Kayan Pekişmemiş Sedimanlar ve Büyüme Fayları 36

37 (Namson ve Davis, 1988)

38 3.3. DOĞRULTU ATIMLI FAYLARLA GELİŞEN YÜZEY ŞEKİLLERİ Hareket vektörü fayın doğrultusuna paralel, eğim yönüne dik olan faylardır. Sapma Açısı: 00 o 38

39 Çizgisel vadiler (linear valleys), ötelenmiş nehirler (offset streams), sapmış nehirler (deflected streams), basınç sırtları (pressure ridge), fay dikliği (fault scarp), bank (bench), kaynak (spring), fay gölü (sag pond) doğrultu atımlı faylarla gelişen önemli tektono-morfolojik yapılardır. Prof.Dr.Kadir Dirik Dirik Ders Ders Notları Notları 39

40 40

41 41

42 42

43 43

44 44

45 45

46 46

47 Doğrultu atımlı faylar boyunca, arazide ve laboratuvarlarda yapılan model deneyler sonucunda, yanal atımın dışında değişik yapısal deformasyonların oluştuğu gözlenmiştir. Bunlar: (a) eşlenik doğrultu atımlı faylar (conjugate faults), (b) tansiyon çatlakları ve normal faylar (open fractures and normal faults), (c) ters faylar ve bindirmeler (reverse and thrust faults) ve (d) kıvrımlardır (folds) 47

48 Fay izinin (fault trace) gidişine göre doğrultu atımlı faylar düz doğrultu atımlı faylar bükümlü doğrultu atımlı faylar ve sıçramalı doğrultu atımlı faylar olmak üzere üçe ayrılır. A. Düz doğrultu atımlı fay B. Bükümlü doğrultu atımlı fay. Releasing bend: Gevşeyen büklüm; Restaining bend: sıkıştıran büklüm 48

49 Düz doğrultu atımlı faylar arazi ya da harita üzerinde çizgisel gidişli, son derece düzgün ve doğrusal hatlar şeklinde görülür. Bu faylar, makaslama hareketi oluşturmalarına rağmen, fay zonları boyunca önemli deformasyon olaylarına (çökme, yükselme, kıvrımlanma, ters ve normal faylanma gibi) neden olmazlar. Fay çizgisi boyunca görülen bükümlerde fayın sol veya sağ yönlü oluşuna ve büklümün sola veya sağa doğru oluşuna göre fay blokları ya birbirini sıkıştırır, ya da blokları birbirinden ayıracak şekilde serbestleştirir (A) Sağa büklümlü, sol yönlü doğrultu atımlı fay (Transpression zone: sıkışma zonu), (B) Sola büklümlü, sol yönlü doğrultu atımlı fay (Transtension zone: serbestlenme zonu) A B 49

50 (A) Sağa sıçramalı, sol yönlü doğrultu atımlı fay sıçramalı sol yönlü doğrultu atımlı fay (B) Sola 50

51 Değişik yönlü doğrultu atımlarda büklüm (bend) veya sıçramanın (step) durumuna göre genişleme (extension) veya sıkışmanın (contraction) meydana gelmesi, sıkışan (restraining) ve serbestleşen (releasing) alanların oluşması ve bunlara bağlı olarak basınç sırtı (pressure ridge), çöküntü (sag) gibi yapıların gelişmesi. 51

52 Doğrultu atımlı fayların dallanarak ayrılması (divergence), birleşmesi (convergence) ve örgülenmesi. 52

53 Sağ yönlü doğrultu atımlı bir fay zonunda gelişen yapılar 53

54 (a) Negatif çiçek yapısı (Negative flower) (b) Pozitif çiçek yapısı (Positive flower) 54

55 (Namson ve Davis, 1988)