Transkript

1

2 Türkiye Devlet Planlama Teþkilatý ve Dünya Bankasý Refah ve Sosyal Politika Analitik Çalýþma Programý Çalýþma Raporu Sayý: 1 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) Meltem Aran Oxford Üniversitesi & Dünya Bankasý Sýrma Demir Türkiye Devlet Planlama Teþkilatý Özlem Sarýca Türkiye Ýstatistik Kurumu (TÜÝK) Hakan Yazýcý Türkiye Devlet Planlama Teþkilatý Ankara, Mayýs 2010

3 Uluslararasý Ýmar ve Kalkýnma Bankasý Dünya Bankasý 1818 H Street, NW Washington, DC 20433, USA Tüm haklarý saklýdýr Dünya Bankasý, Evrensel Telif Haklarý Sözleþmesi 2. Protokolünde yer alan telif hakkýndan yararlanmaktadýr. Ancak yine de, bu çalýþma yanlýzca Dünya Bankasý üye ülkelerinde araþtýrma, eðitim ve akademik amaçlý olarak kopyalanabilir. Raporun son hali deðildir, ilerde deðiþiklikler yapýlabilir.

4 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) iii Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) Ýçindekiler Özet... v 1. Giriþ Literatür Taramasý Veri ve Yöntem Veri Yöntem... 3 (i) Tüketim (ya da refah) toplamýnýn oluþturulmasý... 3 (ii) Gýda ve gýda-dýþý yoksulluk sýnýrlarýnýn oluþturulmasý Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimlerin Analizi Yoksulluktaki Genel Deðiþimlerle ilgili Bulgular ( ) Stokastik Baskýnlýk Testleri (Stochastic Dominance Tests) Eþitsizlik Ölçümlerinde Deðiþimler ( ) Yoksulluk Profilleri ve Zaman Ýçerisinde Nispi Yoksulluk Riski Ýstihdam Durumu ve Sektörüne Göre Yoksulluk Eðitim Seviyesine Göre Yoksulluk Yaþ Gruplarýna Göre Yoksulluk Hanehalký Bileþimine ve Hane Reisinin Cinsiyetine Göre Yoksulluk Türkiye de Nispi Yoksulluk Riskindeki Deðiþimler Yoksulluðun Baðýntýlý Olduðu Karakteristikler: Çok Deðiþkenli Analiz Hanehalký Bileþimi Deðiþkenleri Eðitim Seviyesi Hane Reisinin Ýstihdam Edildiði Sektör Sonuçlar Ek Tablolar Kaynakça Þekiller Þekil-1: Büyüme Etki Eðrileri (Growth Incidence Curves)... 6 Þekil-2: Türkiye de Tüketim için Olasýlýk Yoðunluðu Fonksiyonlarý ( )... 7 Þekil-3: Birinci Derece Stokastik Baskýnlýk Testleri: Yoksulluk Etkisi Eðrileri... 9 Þekil-4: Türkiye için Gini Katsayýsý ve Lorenz Eðrileri ( )... 9 Þekil-5: Yaþ ve Cinsiyet Gruplarýna Göre Yoksulluk (2006)...12

5

6 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) v Özet Türkiye de, arasý dönemde yoksulluðun kentlerde hýzla azalmasýyla birlikte genel yoksulluk seviyesi önemli oranda düþerken, kýrsal kesim yoksulluk oraný ya hiç deðiþmemiþ ya da oldukça az miktarda azalmýþtýr. Bunun sonucunda anýlan dönemde tarým sektöründe çalýþanlar, kýrsalda ve kalabalýk hanelerde yaþayanlar ve çocuklar için nispi yoksulluk riski artmýþtýr. Kentli yoksullarýn tüketim düzeylerindeki artýþ oranýnýn, varlýklý kesimin tüketim düzeylerindeki artýþtan daha yüksek olmasý neticesinde kentsel alanlarda eþitsizlik azalmýþ, ancak kýrsal alan eþitsizlik ölçümlerinde göze çarpan bir deðiþim gerçekleþmemiþtir. Hatta yýllarý arasýnda ülke kýrsalýndaki en fakir kesimlerin tüketim düzeyleri düþmüþtür. Ayný dönemde çocuk yoksulluðu süreðenlik kazanmýþ, çocuklarýn (0 19 yaþ arasý) nispi yoksulluk riskinde de artýþ yaþanmýþtýr. Bu çalýþma, Dünya Bankasý ve Türkiye Devlet Planlama Teþkilatý ortak analitik çalýþma programýnýn bir parçasýdýr. Çalýþmanýn sonuçlarý, daha önce bu iki kurum tarafýndan 22 Ekim 2008 tarihinde Ankara da düzenlenen Refah ve Sosyal Politika Konferansý nda sunulmuþtur. Bu raporda yer alan yorum ve bulgular yazarlarýn sorumluluðu altýnda olup, adý geçen kurumlarýn resmi görüþlerini yansýtmamaktadýr. Yazarlar, konferans süresince ve raporun yazýlmasý aþamasýnda deðerli yorumlarýný esirgemeyen Jesko Hentschel, Francisco Ferreira, Erwin H. R. Tiongson ve Edmundo Murrugarra ya katkýlarý için teþekkür etmektedirler.

7

8 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) 1 1. Giriþ 1. Bu makale, Türkiye de son yýlllarda yoksulluk ve tüketim eþitsizliðinde yaþanan deðiþimleri ele almaktadýr. Türkiye Ýstatistik Enstitüsü Kurumu nun (TÜÝK) gýda ve gýda dýþý harcamalardaki yoksulluk sýnýrlarýný kullanarak yaptýðý hesaplamalara göre, Türkiye de 2003 te %23 olan yoksulluk oraný, önemli ölçüde azalarak 2006 da %17 olarak gerçekleþmiþtir. Makalede, eþitsizlik ve tüketim kalýplarýndaki deðiþimlerden hareketle, bu son dönemde yoksulluktaki hýzlý düþüþe baðlý olarak yaþananlardan en fazla kimin-kimlerin faydalandýðýnýn çözümlemesi amaçlanmýþ; ayrýca 2001 yýlý verileriyle hazýrlanan Türkiye Yoksulluk Deðerlendirme Ortak Raporunun sonuçlarý yoksullarýn profilleri açýsýndan güncellenerek, refahtaki nispi deðiþim analizi daha detaylý bir þekilde sunulmuþtur. 2. Makale planý: Giriþ i takiben, 2. Bölüm de kýsa bir literatür taramasý yapýldýktan sonra 3. Bölüm de veri kaynaklarýna ve ayrýca yoksulluk sýnýrlarý ve tüketim toplamý oluþturulmasýnda izlenen yönteme yer verilmiþtir. 4. Bölüm de Türkiye de yoksulluk ve eþitsizlik düzeylerindeki genel deðiþimler deðerlendirilip, zaman içerisinde tüketim daðýlýmýnda görülen deðiþimler kent ve kýr ölçeðinde ayrýntýlý bir þekilde incelenerek, detaylý bir çözümleme sunulmuþtur. Ayrýca bu bölümde, (yoksulluk ölçümlerini saðlam (robust) hale getirmek için) birinci ve ikinci dereceden stokastik baskýnlýk testleriyle, yoksulluk sýnýr deðerinin deðiþtiði durumlarda yoksulluk ölçümü için hassasiyet analizi sunulmaktadýr. 5. Bölüm de hane reisi ve hanehalký üyelerinin yaþ, eðitim düzeyi, istihdam sektörü, hanenin demografik kompozisyonu gibi farklý karakteristiklerine göre Türkiye deki yoksulluk profillerinin detaylý analizi sergilenmektedir. 6. Bölüm, Türkiye deki yoksulluðun önemli baðýntýlarýný (correlates), çok deðiþkenli regresyon analizi ve hayattaki belirli olaylar ve bireysel ve hane donanýmlarindaki deðiþimler dikkate alýndýðýnda yoksul olma ihtimalindeki deðiþimleri öngörebilen simülasyon aracýlýðýyla deðerlendirmektedir. Ana bulgulara yer verilen 7. Bölüm ile de makale sonlandýrýlmaktadýr. 2. Literatür Taramasý 3. Son on yýlda 1 Türkiye de, ülkedeki yoksulluk düzeylerinin nicel deðerlendirilmesi ve yorumlanmasýna yönelik farklý araþtýrmalar yapýlmýþtýr. Bu araþtýrmalarýn pek çoðu yoksulluk ölçümüne, tüketim ve gelir ölçütleri üzerinden yaklaþmýþ (Dumanlý (1996), Erdoðan (1996), Dumanlý ve Bulutay (2000), Alýcý (2000), Oðuzlar (2006)), bazý araþtýrmalarda ise toplumsal altyapý ve doðal donanýmlar üzerine odaklanan insani geliþim yaklaþýmý izlenmiþtir (Bkz. Akder (1999 ve 2000)) yýlý öncesi çalýþmalarda çoðunlukla gelir toplamlarý kullanýlýrken, 2000 yýlý sonrasý çalýþmalarda tüketim harcamalarý refah göstergesi olarak yaygýn bir þekilde kullanýlmaya baþlamýþtýr yýlýnda yaþanan ekonomik krizin sonrasýnda yapýlan akademik çalýþmalarda Türkiye de deðiþen yoksulluk biçimlerine odaklanýlmýþ (Buðra ve Keyder, 2003, 2005; Keyder ve Üstündað, 2006), bazý çalýþmalarda ise hem kentsel hem de kýrsal düzeyde yoksulluðu belirleyen faktörler ele alýnmýþtýr (Atahan 2006, Pamuk 2002). Örneðin Buðra ve Keyder (2003 ve 2006), göçün deðiþen yapýsýna ve son dönemde kentlere göç edenlerin, kendilerinden önce göç edenlerin aksine, toplumsal aðlarla neden eklemlenemediklerine odaklanmýþ, bu olguyu gecekondulaþmanýn sonu olarak adlandýrmýþlardýr. Bu araþtýrmacýlara göre, kentlere yeni gelenler artýk yeni oluþturulmuþ gecekondu mahallelerine yerleþememekte ve baðlantýsýz, izole apartman dairelerini kiralamak zorunda kalmaktadýr. Bu da sözkonusu göçmenlerin kentteki enformel sosyal güvenlik aðlarýna (safety nets) eriþim olanaklarýný azaltmaktadýr. 5. Adaman ve Keyder (2005), sosyal olarak dýþlanmýþ olan ve en kýrýlgan konumdaki yoksul ve marjinalleþtirilmiþ insanlar (engelliler, yaþlýlar, iþportacý çocuklar, Romanlar ve ülke içinde yerinden edilmiþler) üzerine yoðunlaþmýþtýr. Çalýþma, yoksullarý merkeze alsa da yukarýda sayýlan marjinalleþtirilmiþ gruplar da dikkate alýnmaktadýr. Elde edilen bulgular, araþtýrma için seçilmiþ þehirlerin gecekondu mahallelerindeki toplumsal olarak dýþlanmýþ gruplarla yapýlan birçok 1 Çevirenin Notu: aralýðý kastedilmektedir.

9 2 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) görüþme ve toplantýlara dayanmaktadýr. Sosyal dýþlanmýþlýðýn artmasý, iþsizlik ve kayýt dýþý istihdamla da iliþkilidir. Marjinalize edilen bu gruplarýn hiçbir sosyal güvencesi ve saðlýk sigortasý bulunmamaktadýr. Çalýþmada ayrýca, enformel sosyal aðlarýn zayýfladýðý ve þehirlerde yaþayan marjinalleþtirilmiþ yoksullar için, risklere karþý kullanýlabilecek geleneksel iþbirliði ve sigorta mekanizmalarýnýn (aile ve diðer sosyal aðlar gibi) giderek etkisini yitirdiði ileri sürülmektedir. 6. Türkiye deki kýrsal bölgelerde yoksulluk üzerine yapýlan araþtýrmalar, bu bölgelerdeki yoksulluðun boyutlarýný ve özelliklerindeki deðiþimleri incelemiþtir. Yalman (2006), en yüksek yoksulluk riskinin çoðunlukla hane reisinin mevsimlik ve geçici iþlerde çalýþtýðý hanelerde görüldüðüne dikkat çekmiþtir. Yalman ýn Güneydoðu Anadolu Bölgesi ndeki seçili alanlarda yürüttüðü araþtýrmanýn sonuçlarýna göre, bölge nüfusunun yaþ ortalamasý Türkiye yaþ ortalamasýnýn altýndadýr ve bölgede iþsizlik aþýrý boyutlara ulaþmýþtýr. Yoksulluðun en çok vurduðu kesimi ise kadýnlar ve çocuklar oluþturmaktadýr. Yalman (2006) çalýþmasýnda, Güneydoðu daki yoksul ailelerle ilgili çarpýcý bir durumu ortaya koymuþtur: bu ailelerin pek çoðu evin geçimini saðlayan hanereisi erkek figüründen yoksundur. Ayrýca bazý evlerde bir baba ya da koca bulunmamakta, diðer bazýlarýnda ise koca/baba, saðlýklarýnýn kötü olmasý ya da çalýþma koþullarý gibi nedenlerle çalýþamamaktadýr yýlý kýrsal hanehalký araþtýrmasý ve 2005 te derlenen finansal veriler esas alýnarak hazýrlanan Dünya Bankasý nýn Türkiye Kýrsal Finans Çalýþmasý (RFS), kýrsal kesimdeki finans pazarlarýnýn kötü iþlediðini, bölge halkýnýn çok az bir bölümünün finansal hizmetleri kullandýðýný, kýrsal sektörün %70 ten fazlasýnýn ise kredi sýkýntýsý içerisinde olduðunu göstermektedir. Performansýn böylesine düþük olmasýnýn arkasýnda yatan dinamikler ise, yüksek faiz oranlarý, tarým sektöründe fiyat ve üretimdeki önemli deðiþkenlikler, potansiyel hükümet müdahaleleri ve politikalarýna baðlý belirsizliklerden kaynaklanan düþük kredi arzý ve iþlem maliyetlerinin yüksekliði olarak sýralanmaktadýr (RFS 2006:5). 3. Veri ve Yöntem 3.1 Veri 8. Bu makaledeki analizde, hanehalký düzeyinde farklý kategorilerdeki tüketim oranlarýnýn hesaplanmasý için, Türkiye Ýstatistik Kurumu (TÜÝK) tarafýndan yýllýk olarak hazýrlanan Hanehalký Bütçe Araþtýrmasý nýn (HBA) arasý verileri kullanýlmýþtýr. Makalede yer alan yoksulluk analizi, tüketim yoksulluðuna dayanan yoksulluk ve eþitsizlik ölçümlerini dikkate almaktadýr. Hanehalký Bütçe Araþtýrmasý da, harcama kategorilerine göre tüketim tahminlerini doðru olarak veren tek veri kaynaðý olduðu için seçilmiþtir yýlýndaki araþtýrmanýn kapsamý NUTS1 düzeyinde bölgesel tahminler sunabilmek için yeterince büyük olup, sonraki yýllarda araþtýrma kapsamýna alýnan hanehalký sayýsý 8640 e düþürülmüþtür. Yýl boyunca her ay 720 hanenin ziyaret edilmesiyle toplanan veriler ýþýðýnda, hem ulusal hem de kentsel ve kýrsal düzeylerde tahminler öngörülebilmiþtir. Araþtýrmada iki aþamalý küme örneklemesi (cluster sampling) metodu uygulanmýþtýr: ilk aþamada yer alan gruplar 2000 yýlý nüfus sayýmý örneklem çerçevesinden, ikinci aþamadaki haneler ise bu gruplarýn her biri içerisinden rastgele seçilerek oluþturulmuþtur. 3.2 Yöntem 9. Bu makalede, Türkiye nin resmi araþtýrma kurumu TÜÝK in kullandýðý resmi yoksulluk ölçüm yöntemi kullanýlmýþ ve TÜÝK in hesapladýðý tüketim ve yoksulluk sýnýr düzeyleri üzerinden yoksulluk profilleri ve belirleyenleri inþa edilmiþtir. Ayrýca makalede, Dünya Bankasý tarafýndan geliþtirilen ADEPT yoksulluk analizi yazýlýmýndan da faydalanýlmýþtýr Karþýlaþtýrýlabilir sonuçlar elde edebilmek için, analizde kullanýlan deðiþkenler, zaman aralýðý için standart bir þekilde tanýmlanmýþtýr. 3 Daha detaylý belirtmek gerekirse kullanýlan deðiþkenler þunlardýr: (i) hanehalký düzeyinde: (hanedeki ölçek ekonomilerine ve bölgesel fiyat deðiþimlerine göre 2 Bu yazýlým, yoksulluk analizi verilerini standardize ettiðinden ülkelerarasý karþýlaþtýrmalara olanak saðlamaktadýr. Program, Dünya Bankasý Kalkýnma Araþtýrma Grubu üyeleri Martin Ravallion, Michael Lokshin ve Zurab Sajaia tarafýndan geliþtirilmiþtir. Yazýlým hakkýnda daha fazla bilgi için bkz yýlýnda yoksulluk sýnýrýný oluþturmak için kullanýlan gýda sepeti ve tüketim toplamýný düzeltmek için kullanýlan yöntem farklýydý. Bu nedenle analizimizde sadece 2003 ve sonrasýný dikkate aldýk.

10 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) 3 ayarlanmýþ) yetiþkin eþdeðeri baþýna (per adult equivalent) düþen toplam tüketim, hane reisinin eðitim düzeyi, istihdam durumu, istihdam edildiði sektör ve kent/kýr deðiþkeni; (ii) bireysel düzeyde: cinsiyet, yaþ, eðitim düzeyi, istihdam durumu, istihdam sektörü ve (iii) ulusal düzeyde: birleþtirilmiþ gýda ve gýda-dýþý yoksulluk sýnýrý. 11.Yoksulluk sýnýrlarýný ve bu düzeyle karþýlaþtýrýlacak tüketim toplamýný oluþturmak için kullanýlan yöntem, Dünya Bankasý ile TÜÝK in 2002 Yoksulluk Deðerlendirme Ortak Raporunun hazýrlanmasýnda kullandýklarý yöntemin aynýsý olup, Deatan & Zaidi 2002 de kullanýlan yöntemle yakýn benzerlik göstermektedir. O tarihten itibaren TÜÝK bu yöntemi kullanarak yýllýk resmi yoksulluk istatistiklerini yayýnlamaktadýr. ( i) Tüketim (ya da Refah) Toplamýnýn Oluþturulmasý 12. Aylýk toplam harcama, veri setinde yer alan hanehalký harcama modülü üzerinden hesaplanmýþ, (COICOP standart kodlarýna göre tanýmlanan) dayanýklý tüketim mallarý için yapýlan harcamalar ise bu toplam harcama düzeyinden çýkarýlmýþtýr. Geçim Giderleri Farklýlýklarýnýn Düzeltilmesi: Temel ihtiyaçlarýn maliyeti, yaþanýlan bölge ve zamana göre farklýlýklar göstermektedir. Ulusal düzeyde zaman içerisinde kýyaslanabilir bir tüketim toplamý belirleyebilmek için, harcama verilerinin, bölgesel ve zamana baðlý fiyat farklýlýklarýna göre düzeltilmesi gerekmektedir. Ayrýca yýl boyunca aylýk periyotlarla toplanan HBA verilerinin, enflasyon oranlarýna göre de düzeltilmesi gerekmektedir. 4 Hanehalký Bileþimine Ýliþkin Düzeltmeler: Farklý büyüklük ve bileþime sahip hanelerin farklý ihtiyaçlarý olduðundan, (i) hanehalký üyelerinin yaþlarýný (yetiþkinler ve çocuklarýn sayýsý) ve (ii) hane büyüklüðünü ve hane düzeyinde ölçek ekonomisini yansýtacak þekilde iki temel düzeltmenin yapýlmasý gerekmektedir. Hane içinde yetiþkin eþdeðeri sayýsý þu þekilde formüle edilmektedir: AE i = (A + ac) q Formülde A yetiþkin sayýsý, C çocuk sayýsý a parametresi ise bir çocuðun bir yetiþkin karþýsýnda göreceli maliyeti olup, 0 ile 1 arasýnda deðer almaktadýr. Yine 0 ile 1 aralýðýnda deðer alan diðer parametre q ise, ölçek ekonomilerinin kapsamýný kontrol etmektedir. Makalede yer alan hesaplamalar için bu parametreler a=0,9 ve q=0,6 olarak alýnmýþ 14 yaþ ve altýndakiler çocuk olarak tanýmlanmýþtýr. Türkiye için 2 yetiþkin ve 2 çocuktan oluþan tipik bir hane baþlangýç noktasý olarak alýnýp formül, A 0 =2 ve C 0 =2 olacak þekilde düzenlenmiþtir: AE ADJ i = A 0 + C 0 (A 0 + ac 0 ) q AEi Bireysel düzeyde, yetiþkin eþdeðerliðine ve ölçek ekonomilerine göre düzeltilmiþ tüketim toplamýný elde edebilmek için, yukarýda zamana ve bölgeye baðlý fiyat farklýlýklarýna göre düzeltilen hane düzeyindeki tüketim toplamý, düzeltilmiþ yetiþkin eþdeðerliði ölçümüne bölünmüþtür. Ardýndan, yoksulluk durumunu tespit etmek için, elde edilen bireysel düzeydeki tüketim toplamý ile ulusal yoksulluk sýnýrý karþýlaþtýrýlmýþtýr. (ii) Gýda ve Gýda-dýþý Yoksulluk Sýnýrlarýnýn Oluþturulmasý 13. Analizimizde kullanýlan ulusal (ya da toplam) yoksulluk sýnýrý, gýda ve gýda-dýþý harcamalardan oluþturulmuþ, gýda harcama kalemleri önceki Türkiye Yoksulluk Raporu nda (JPAR 2005) kullanýlan sepete göre belirlenmiþtir. Gýda sepeti þu þekilde belirlenmiþtir: Haneler, aylýk gýda harcamalarýna göre sýralanarak 10 dilime ayrýlmýþ, gýda harcamalarýna göre 3. ve 4. ondalýk dilimler yoksulluk gýda sepeti için referans grubu olarak alýnmýþtýr. Bu grubun en çok tükettiði 80 kalem gýda maddesi ise, yetiþkin baþýna minimum 2100 kalori ihtiyacýna karþýlýk gelen referans gýda maddeleri olarak kabul edilmiþtir. Gýda sepetinin maliyeti ise Türkiye nin yoksulluk sýnýrý olarak alýnmýþtýr te belirlenen sepet, sonraki yýlar için yapýlan analizlerde de kullanýlmýþtýr. Sepet maliyeti, takip eden her yýl için, o yýla ait HBA verilerindeki her bir gýda maddesinin ortalama fiyatýna göre yeniden gözden geçirilmiþtir. Sepetteki gýda-dýþý harcamalar bileþeni ise, gýda yoksulluk sýnýrýnýn biraz üzerinde harcama yapan hanenin harcamalarýndaki gýda-dýþý harcama de (ilk JPAR analizi) 7 coðrafi bölge, 2 kentsel/kýrsal kukla (dummy) deðiþken ve 12 aya göre fiyat farklýlýklarýný yansýtan bir endeks oluþturulmuþtur ve bu endeks 168 farklý deðeri (7x2x12 = 168) içermektedir ve sonraki yýllarda, 12 NUTS1 bölgesi, 2 kentsel/kýrsal kukla deðiþkeni ve 12 ay baz alýnarak, 288 deðeri içeren (12x2x12 = 288) bir endeks oluþturulmuþtur. Sonuçlarýn yýllara göre tam olarak karþýlaþtýrýlabilirliðinden emin olmak için bu makalede sadece 2003 ve sonrasýna ait mikro veriler dikkate alýnmýþtýr yýlý yoksulluk sýnýrý hesabýnda kullanýlan gýda sepetinin de deðiþtirilmesi, yýllara gore karþýlaþtýrýlabilir bir analizin 2003 ten itibaren baþlatýlmasýný daha da zorunlu kýlmýþtýr. Aylýk düzeltmeler TÜFE gýda fiyat endeksi referans yýlý ( için 1994 ve için 2003 referans yýlýdýr) kullanýlarak yapýlmýþtýr.

11 4 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) payýna göre belirlenmiþtir. Bu Engel katsayýsý zamana göre deðiþen deðerler almýþ, gýda bileþeni ise aralýðý için %58 61 arasýnda kalmýþtýr Ulusal (toplam) yoksulluk sýnýrý, yukarýda hesaplanan gýda ve gýda-dýþý bileþenlerinin toplanmasýyla elde edilmiþtir. Günlük olarak hesaplanan yoksulluk sýnýrý, 30 günle çarpýlarak aylýk yoksulluk sýnýrý elde edilmiþ, ardýndan da yine 30 günlük harcamalara göre düzeltilen tüketim toplamý ile karþýlaþtýrýlmýþtýr. Yoksulluk sýnýrlarý ve tüketim toplamlarýnýn, ait olduklarý yýllarýn gerçek rakamlarýna göre karþýlaþtýrýlabilmeleri için, hem 30 günlük yoksulluk sýnýrý, hem de 30 günlük yetiþkin eþdeðeri tüketim toplamý, her yýlýn Haziran ayý fiyatlarýndan 2006 Haziran ayý genel TÜFE fiyatlarýna çekilmiþtir. 4. Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimlerin Analizi 4.1 Yoksulluktaki Genel Deðiþimlerle Ýlgili Bulgular ( ) 15. Türkiye de 2003 ile 2006 yýllarý arasýnda tüketim yoksulluðunda hýzlý bir düþüþ gerçekleþmiþtir. Ulusal yoksulluk sýnýrýnýn altýnda tüketimi olan nüfusu temsil eden yoksul sayýsý, 2003 te toplam nüfusun % 28,1 i iken 2006 da % 18,3 e düþmüþ, dolayýsýyla sözkonusu 3 yýllýk zaman dilimi içerisinde yoksullukta toplam % 9,8 lik bir azalýþ gerçekleþmiþtir. Yoksulluk, ayný zamanda yoksulluk aralýðý (poverty gap) ve yoksulluk þiddeti (poverty severity) ölçümleri bakýmýndan da düþmüþtür. 6 Genellikle, yoksulluðun derinliðini temsil ettiði düþünülen yoksulluk aralýðý (P1), yoksul nüfusu yoksulluk sýnýrýndan ayýran ortalama uzaklýk olup (ortalama, toplam nüfus üzerinden alýnýr, aralýk ise yoksulluk sýnýrý üzerindeki gelirler için sýfýr olarak belirlenir), 2003 te % 7,3 iken 2006 da %5,4 e inmiþtir. Yoksulluk þiddeti ölçümü (P2) ise, her yoksul bireyin yoksulluk sýnýrýna uzaklýðýnýn karesi olup, daðýlýmda en yoksullarýn refahýna daha fazla vurgu yapar te 2,8 iken, 2006 da 1,8 e düþmüþtür. 7 Bu ölçümler, belirtilen zaman diliminde Türkiye de yoksulluk sýnýrýnýn hemen altýndaki haneler için yoksulluðun azaldýðýna iþaret etmekte, ancak daðýlýmýn daha alt dilimlerinde yer alan yoksullarýn durumuna dair açýklayýcý bir yorum getirmemektedir yýllarýna ait yoksulluk rakamlarý Tablo 1 de özetlenmiþtir Yoksulluðun bütün ölçüm türlerine göre, kentsel alanlarda yoksulluk keskin bir þekilde azalýrken, kýrsal bölgelerde hayli düþük oranda bir azalma gerçekleþmiþtir te %22,3 olan kentli yoksul nüfus oraný, 2006 da %9,4 e gerilemiþ, toplamda ise 12,9 puanlýk bir düþüþ gerçekleþmiþtir. Yoksulluk aralýðý ve yoksulluk þiddeti endeksleri de kentlerde, kýrsal bölgelerden daha sert bir þekilde düþmüþtür. Yoksulluðun kýrsalda azalmasý daha yavaþ olmuþ, 2003 te %37,1 olan yoksul nüfus oraný sadece 4,1 puan düþerek 2006 da %33,1 e inmiþtir. Ayrýca, kýrsaldaki yoksulluk aralýðý ve yoksulluk þiddeti deðerleri de yüksek seyretmeye devam etmiþ, kýrsal kesim yoksulluk þiddet deðeri 4,1 den sadece 3,9 a gerilerken, ayný dönemde bu oran kentsel alanlarda 1,9 ve 0,6 olarak ölçülmüþtür. Tablo 1: Yoksullukta Genel Deðiþimler Not: 2003 ve 2006 yýllarý arasýndaki deðiþimler gösterilmiþtir. 5 Alternatif bir yöntem olarak, Engel katsayýsý zamana göre sabit tutulabilir. Makalede, sözkonusu yýllar için TÜÝK in uyguladýðý yöntem izlendiðinden, Engel katsayýsý deðiþken deðerler almýþtýr. Ileriki analizlerde Engel katsayýsý sabit tutulacaktýr. 6 Yoksulluk aralýðý (P1), doðru olarak hedeflenmiþ nakit transferi yoluyla yoksullarýn tamamýný yoksulluktan kurtarmak için gereken kaynaðý temsil eden yoksulluk açýðý nýn tüm nüfusa dair ölçümüdür. 7 Yoksulluk aralýðýnýn karesi (P2), yoksulluk þiddeti derecesi olarak tanýmlanmaktadýr. Çok yoksul olanlara daha fazla aðýrlýk vermek için, yoksulluk aralýðý karesi kullanýldýðýnda yoksulluk aralýðý kendisine ile aðýrlýklandýrýlýr. Bir baþka deyiþle, yoksulluk aralýðý karesi yoksullar arasýndaki eþitsizliði dikkate alýr. 8 Bu deðerler, TÜÝK tarafýndan yýllýk olarak yayýmlanan Türkiye resmi yoksulluk rakamlarýna yakýn deðerler olsa da, aralarýnda,tanýmlamayla ilgili bir sorundan kaynaklananan küçük bir fark vardýr. Tablo 1, yetiþkin eþdeðeri tüketim toplamý, ulusal yoksulluk sýnýrýnýn altýnda olan herkesi yoksul olarak kabul etmektedir. TÜÝK tanýmý bu hanelerin gelir düzeylerine de bakmakta ve kiþi baþýna düþen gelir bakýmýndan en üst beþte birlik dilimde yer alan hanelerde yaþayan insanlarý yoksul olmayanlar olarak yeniden tanýmlamaktadýr. Göz önüne alýnan ay içerisinde görece zengin haneler ayýn büyük bölümünü evin dýþýnda geçirmiþ ve bu nedenle daha az harcama yapmýþ olabileceklerinden, sözkonusu yeniden tanýmlamada haklýlýk payý vardýr. Ancak bu makalede, yoksulluk deðiþimlerinin ayrýþtýrýlmasý üzerine daha fazla analiz yapabilmek için ilk tanýma baðlý kalýnmýþtýr.

12 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) Farklý yoksulluk sýnýr deðerleri için yapýlan hassasiyet analizi, Türkiye de yoksulluk düzeyinin yoksulluk sýnýrýna duyarlý olduðunu göstermektedir. Tablo A 1 de görüldüðü üzere yoksulluk sýnýrýndaki %5 lik bir artýþ, 2006 yýlý yoksulluk oranýný yüzde olarak 2 puan artýrmaktadýr (bu da %12 civarýnda bir deðiþime karþýlýk gelir). Yoksulluk sýnýrýndaki %10 luk bir artýþ ise, yoksulluk oranýnda yüzde olarak (%25 lik bir deðiþime karþýlýk gelen) 4,5 puanlýk bir artýþa neden olmaktadýr. Bu durum, Türkiye de yoksulluk sýnýrýnýn biraz üzerinde olanlarýn, yoksulluk sýnýrýný etkileyebilecek fiyat deðiþimlerine karþý hayli duyarlý olduklarýný göstermektedir. Bu nedenle, son dönemde gýda fiyatlarýnda meydana gelen artýþlar, (özellikle gýda fiyatlarýndaki yüksek bir artýþtan net bir faydanýn elde edilemeyeceði kentsel alanlarda) yoksulluðun kýyýsýnda yaþayan insanlara, bu insanlarýn gýda tüketim paketinde ikame etkilerinin olmadýðý varsayýldýðýnda, büyük ölçüde zarar verebilir ve onlarý yoksulluk sýnýrýnýn altýna itebilir. Hassasiyet analizi ayrýca, son yýllardaki tüketim daðýlýmýnda meydana gelen deðiþimlerin sonucu olarak da yoksulluk sýnýrý kýyýsýndakilerin yoksulluk sýnýrý altýna düþme ihtimalinin azalabileceðini göstermektedir te yoksulluk sýnýrýndaki %20 lik bir deðiþim, yoksullukta yüzde olarak 12 puanlýk bir artýþ (yaklaþýk 8,4 milyon daha yoksul kiþi) anlamýna gelirken, 2006 yýlý için yüzde olarak 9,5 puanlýk bir artýþa (yaklaþýk 6,8 milyon daha yoksul kiþi) tekabül etmektedir Kentli yoksullar, incelenen zaman dilimindeki büyümeden ve tüketimin yeniden daðýlýmýndan (redistribution of consumption) daha fazla yararlanmýþlardýr. Ravallion ve Chen i (2002) takiben, Þekil 1 deki büyüme etki eðrileri, 2003 ve 2006 yýllarý arasýnda toplam tüketim harcamalarýnýn yüzdelik dilimleri (percentile) için toplam tüketimdeki deðiþimleri göstermektedir. Þekilde ülke geneli ve kentsel ve kýrsal alan örneklemleri için sýrasýyla üç grafik bulunmaktadýr. Kentsel alanlar örneklemi için olan grafikte büyüme eðrisinin dik negatif bir eðime sahip olmasý, kentli yoksullarýn arasýnda, baþlangýç tüketim seviyelerinin yüzdesi cinsinden tüketimlerinin, (yüzde olarak) daha fazla arttýðýný göstermektedir. Kentlerde, refah göstergesindeki yüzdelik deðiþim en yoksul beþte birlik kesim için reel olarak %7 11 iken, en zengin beþte birlik kesim için %0 3 arasýnda deðiþmiþtir. Ortalama büyüme oraný ise arasýnda reel olarak %9 civarý olmuþtur (Þekil 1- turuncu çizgi) Kentsel alanlarýn aksine, kýrsal alanlarda en yoksul yüzdelik dilimlerde yer alanlarýn reel tüketim düzeylerinde negatif bir büyüme gerçekleþmiþtir. Ýncelenen zaman dilimi için, kýrsal nüfus reel tüketiminin ortalama büyüme oraný %1 civarýnda kalýrken, en yoksul beþte birlik kesimin tüketiminde ise negatif reel büyüme gerçekleþmiþtir. Benzer þekilde -genellikle büyük toprak sahipliðiyle özdeþleþtirilen - kýrsal nüfusun en zengin yüzde onluk kesiminin reel tüketim düzeyinde de düþüþ gerçekleþmiþtir. Kýrsal alanlarda sadece orta sýnýflar bu zaman diliminde gerçekleþen büyümeden az bir oranda yararlanmýþlardýr. Kýrsal alanlarda en zengin ondalýk dilimi etkileyen deðiþimlerin nedeni ise, büyük toprak sahiplerinin çýkarýna olan, tarýmsal ürünlerde girdi ve fiyat temelli sübvansiyonlara dayalý tarým politikalarýnýn terk edilmesi olabilir. Kýrsaldaki nüfusun en yoksul kesimlerinin tüketiminde gerçekleþen reel büyümenin negatif olmasý oldukça kaygý vericidir. Raporun geri kalan kýsmýnda sözkonusu negatif büyümenin nedenleri ayrýntýlý biçimde ele alýnmýþtýr. 9 Not: Hesaplama, Türkiye nüfusunun 2003 de 70 milyon ve 2006 da 72 milyon civarýnda olduðunu varsaymaktadýr. TÜÝK den nihai nüfus rakamlarý alýndýðýnda, daha kesin rakamlara ulaþmak için bu hesaplama gözden geçirilebilecektir. 10 Bu analizde, bütün fiyatlar 2006 fiyatlarýna göre ayarlandý, dolayýsýyla tüketimdeki yüzdelik deðiþim enflasyondan baðýmsýz gerçek deðiþimi yansýtmaktadýr.

13 6 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) Þekil 1: Büyüme Etki Eðrileri (Growth Incidence Curves) 20. Yoksulluk düzeylerindeki deðiþimlerin bileþenlerine ayrýlmasý, yoksulluðun azaltýlmasýnýn büyüme ve yeniden daðýlým öðelerini birbirinden ayýrmamýza olanak saðlar. Yoksulluðun azalmasý, ya bütün hane gelirlerinin (gelir daðýlýmýnda bir deðiþiklik olmaksýzýn) genel olarak artmasýndan ya da eþitsizliðin (ortalama gelir ve tüketimde deðiþim olmaksýzýn zenginlerden yoksullara doðru yeniden daðýlým yoluyla) azalmasýndan kaynaklanabilir. Datt ve Ravallion (1992) ile Ravallion (1994) takip edilerek, Tablo A 2 de, 2003 ve 2006 yýllarýna ait yoksulluk oranlarý, yoksulluk oranýndaki fiili deðiþim (yüzdelik puanlar), ortalamadaki artýþa ve yeniden daðýlýmdaki deðiþimlere baðlý yoksulluktaki deðiþimler ve etkileþim bileþenleri gösterilmektedir. 21. Büyüme, yoksulluðun azalmasýnda güçlü bir etkiye sahip olan yeniden daðýlým 11 bileþeniyle birlikte, genel yoksulluðun azalmasýnda baþat bir role sahip olup, bu etki özellikle kentlerde daha da belirginleþmektedir. Ýncelenen dönem içinde Türkiye de kentsel ve kýrsal alanlarda yoksulluðun azalmasýný saðlayan itici güçler þöyle özetlenebilir: bu dönemde yoksulluktaki azalma yüzdesinin 7.03 puanlýk kýsmý, yoksulluðun azalmasýnda genel olarak önemli bir rol sahibi olan büyümeden kaynaklanmýþtýr. Yeniden daðýlým %3,82 lik bir paya sahip olurken, etkileþim bileþeni yoksulluðu yaklaþýk %1 puan arttýrmýþtýr. Bu durum, ilgili dönemin (GSYÝH de yýllýk %8,5 civarýnda artýþ yaþandýðý) hýzlý büyüme dönemi olmasý sebebiyle þaþýrtýcý deðildir. 12 Kýrsalda ise büyüme daha yavaþ seyretmiþ, kýrsal yoksulluktaki azalmanýn %4,05 puanlýk kýsmý, büyük oranda yeniden daðýlýmdan kaynaklanmýþtýr. Bu durum, anýlan dönemde tarýmda yýllýk GSYÝH büyümesinin %3,5 gibi düþük bir oranda gerçekleþmesi ile de tutarlýdýr. Kentlerde ise, hem büyüme hem de yeniden daðýlým yoksulluðun düþmesinde etkili olmuþ, kentsel yoksulluðun düþmesinde büyüme %7,9 luk payla, tüketimin yeniden daðýlýmý ise %5,9 luk payla yer almýþtýr. 11 Burada yeniden daðýlým, yoksullarýn hedeflendiði ve zenginliðin yeniden daðýlýmýný amaçlayan belirli herhangi bir programdan ziyade, Lorenz Eðrisi ve eþitsizlikteki deðiþimleri tanýmlayan bir terim olarak kullanýlmaktadýr. Yeniden daðýlým bileþeni, böylesi programlarýn yokluðunda bile, en yoksul yüzde birlik dilimlerin tüketimindeki artýþýn, en zengin kesimin tüketimindeki artýþtan daha hýzlý olduðu durumlarda pozitif olabilir. 12 Kaynak: Türk Ýstatistik Kurumu (TÜÝK), Sabit Fiyatlarla Gayrýsafi Yurtiçi Üretim (1998, temel fiyatlarýnda ekonomik faaliyet alanlarýna göre), adresinden alýnmýþtýr.

14 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) Tüketim için olasýlýk yoðunluk fonksiyonu, tüketim düzeylerinin toplam nüfus içindeki daðýlýmýný vermektedir (Bkz. Þekil 2). Bu dönemde tüketim daðýlýmýnýn bariz bir þekilde saða kaymasý, bilhassa kentsel alanlarda reel tüketim düzeylerinin yükselmesi anlamýna gelmektedir daki daðýlým eðrisinin, özellikle kentsel alanlar için 2003 teki eðriden dikkate deðer biçimde daha geniþ olmasý, tüketimin yeniden daðýlýmý grafiðinde güçlü bir orta kesim yaratmaktadýr yýlýnda kýrsal alanlardaki tüketimin ortalama düzeyi kentsel alanlar tüketim ortalamasýna yakýnken, 2006 ya gelindiðinde kýrsal alanlar iyice geride kalmýþ, kentsel ve kýrsal ortalama harcama düzeyleri arasýndaki açýklýk geniþlemiþtir. Þekil 2 - Türkiye deki Tüketim için Olasýlýk Yoðunluk Fonksiyonlarý ( ) 4.2 Stokastik Baskýnlýk Testleri (Stochastic Dominance Tests) ve 2006 ya ait ordinal (sýralý) yoksulluk sýralamalarýný güvenilir (robust) hale getirebilmek için anýlan yýllardaki tüketim toplamýna stokastik baskýnlýk testleri uygulanmýþtýr. Birinci derece stokastik baskýnlýk testleri, 2003 ve 2006 için yoksulluk etki eðrileri (poverty incidence curves) olarak Þekil 3 te verilmiþtir. Þekil 3, 2003 ve 2006 için daðýlým fonksiyonlarýný göstermektedir (bu fonksiyonlar Þekil 2 de verilen olasýlýk yoðunluk fonksiyonlarýnýn altýnda kalan alanýn integralidir). Birinci derece stokastik baskýnlýk, farklý araþtýrma yýllarý için refah göstergesine (bu durumda yetiþkin eþdeðeri tüketimidir) dair kümülatif daðýlým fonksiyonlarýnýn kýyaslamasýný içermektedir. Aþaðýdaki grafiklerde x ekseni tüketim toplamý rakamlarýný, y ekseni ise (xeksenindeki her bir tüketim toplamý düzeyi için) kiþi baþýna düþen belirli bir tüketim düzeyine sahip nüfusun yüzdesini göstermektedir. Eðer büyüme etki eðrisi (growth incidence curve), y ekseninin tamamen saðýnda (pozitif bölgede) yer alýrsa, bu durum daðýlým boyunca her yerde pozitif büyüme olduðu anlamýna gelmektedir. 13 Bu durum birinci derece stokastik 13 Daðýlýmda bazý bireylerin durumu kötüleþse de, önceki zaman aralýðýna göre genel olarak her yüzdelik dilimin durumu iyileþtiði için burada anonimlik aksiyomu (anonymity axiom) saðlanmýþ olur.

15 8 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) baþatlýðý ima eder, ki bu da yoksulluk sýnýrý tercihi bakýmýndan yoksulluk karþýlaþtýrmalarýnýn saðlam (robust) olduðunu gösterir. 24. Kentsel alanlar için 2006 yýlý yoksulluk etki eðrisi (poverty incidence curve), 2003 yýlý eðrisine birinci dereceden stokastik olarak baskýn gelmektedir. Bir baþka deyiþle, eðriler birbirini kesmediðinden, daðýlýmdaki her yüzde birlik dilim için 2006 yýlý kiþi baþýna düþen tüketim düzeyi, 2003 yýlý için olandan daha yüksektir. 14 Dolayýsýyla, yoksulluk sýnýrý çizgisi nereden geçerse geçsin, Foster-Greer-Thorbecke (FGT) endeksine göre ölçülmüþ yoksulluk düzeyi (P0, P1 ve P2) 2006 yýlýnda 2003 tekinden düþük olacaktýr. Elde edilen yoksulluk deðerleri arasýndaki kýyaslama, bu yýllarda yoksulluk sýnýrý çizgisinin nereden geçtiðine baðlý deðildir. Öte yandan, kýrsal bölgelerde yoksulluk oraný eðrilerinin birbirini kesmesi, birinci derece stokastik baskýnlýk koþulunun kýrsal alanlar için geçerli olmadýðýný göstermektedir. Yoksulluk sýnýrý çizgisinin nereden geçtiðine baðlý olarak, kýrsaldaki yoksulluk oranýnda artýþ ya da azalýþ olabilir. 25. Ýkinci derece stokastik baskýnlýk testleri, (yoksulluk) açýðý eðrilerini (ya da tüketim daðýlýmý fonksiyonlarýnýn integrallerini gösteren grafikleri) içerir. Bu analiz, P1, P2 ve daha yüksek bütün yoksulluk ölçümlerini kullanarak benzer þekilde zaman içerisinde yoksulluktaki azalma ve artmayý belirlemeye yardýmcý olur. Þekil A 1, Türkiye de kentsel ve kýrsal alanlar için 2003 ve 2006 yýllarý yoksulluk açýðý eðrilerini (poverty deficit curve) vermektedir. Grafikte, kentsel alanlarda 2006 yýlýnýn, 2003 yýlýna ikinci dereceden stokastik olarak baskýn geldiði görülmektedir (ki bu durum zaten yoksulluk etki eðrilerinde ortaya konmuþ bir gerçek olarak bu eðrilerin P0 ve üzeri bütün yoksulluk ölçümleri için geçerli olmalarýndan kaynaklýdýr). Kýrsal alanlarda ise, 2003 ve 2006 yýlý yoksulluk açýðý eðrileri birbirleri ile çakýþtýðý için ikinci derece stokastik baskýnlýk olup olmadýðýný söylemek zorlaþmaktadýr. 26. Dolayýsýyla, yoksulluk etkisi ve yoksulluk þiddeti grafikleri dikkate alýndýðýnda, Türkiye de 2003 ile 2006 arasýnda yoksullukta meydana gelen deðiþimler sadece kentsel alanlar için, yoksulluk oraný, yoksulluk aralýðý ve yoksulluk þiddeti ölçümlerinde (P0 ve daha üst ölçümler) stokastik olarak baskýndýr. Bu yoksulluk göstergeleri açýsýndan yoksulluktaki düþüþ, yoksulluk sýnýr çizgisinin her yýl için nereden geçtiðine baðlý deðildir. Aksine, kýrsal alanlar için P0, P1 ya da P2 yoksulluk ölçümlerinden herhangi biri için hiçbir stokastik baskýnlýk bulgusu yoktur. Kýrsal alanlarda arasý yoksulluktaki düþüþ ise yoksulluk sýnýrý çizgisinin nereden geçtiðine baðlýdýr ve yoksulluk sýnýrý çizgisi daðýlým üzerinde farklý bir yerden geçirilmiþ olsaydý yoksulluk düzeylerinde yükselme söz konusu olabilirdi. Bu gözlem, Þekil 1 deki kýrsal alanlar için büyüme etki eðrilerinin x eksenini kesiþ þekliyle de tutarlýdýr ki, bu durum kýrsal alanlarda yaþayan bazý bireylerin 2006 da aslýnda 2003 de olduklarýndan daha kötü bir durumda olduklarýný göstermektedir. Yoksulluk sýnýrý çizgisinin bu figürdeki birinci ondalýk dilimin ortasýndan geçirilmesi, kýrsal alanlardaki yoksulluðun azalmasýndan çok artmasý anlamýna gelecektir. 4.3 Eþitsizlik Ölçüm Deðerlerindeki Deðiþimler ( ) döneminde tüketimdeki eþitsizlik, kýrsal alanlarda istikrarlý (sabite yakýn) seyrederken, kentlerde azalmýþtýr. Gini katsayýsý ile hesaplandýðý þekliyle tüketimdeki genel eþitsizlik düzeyi, 2003 te iken, 2006 da e düþmüþtür. Kentsel alanlarda Gini katsayýsý den e inmiþ, kýrsalda ise dan a gerileyerek sadece 0.40 puanlýk küçük bir azalma gerçekleþmiþtir. 28. Kentsel alanlarda eþitsizlikteki azalma, Þekil 4 te sunulan Lorenz eðrilerinde açýkça görülmektedir. Eþitsizlik araþtýrmasýnda standart bir araç olan Lorenz eðrisi, nüfusu oluþturanlar tüketim düzeylerine göre sýralandýðýnda, nüfusun farklý kesimlerince elde edilen gelir oranlarýný resmeder (Gastwirth, 1972). Lorenz eðrisi üzerindeki 45 derecelik doðru, toplam eþitlik doðrusunu temsil etmektedir ve eðri 45 derecelik bu doðrudan uzaklaþtkça eþitsizlik artmaktadýr. Kentsel alanlarda tüketim toplamýnýn daðýlýmý 2006 yýlýnda 45 derecelik doðruya 2003 te olduðundan daha yakýndýr. Kentsel alanlar için Lorenz eðrisindeki içeriye doðru kayma, nüfusun en alt yüzdelik dilimlerindekilerin, toplam tüketimden 2003 e kýyasla 2006 da daha fazla pay aldýklarýný göstermektedir. 14 Bu durum, bütün bireylerin 2006 da daha iyi bir düzeyde olduðu anlamýna gelmemekte, sadece, her bir yüzde birlik dilimin, dilimler ayný bireyleri içermek zorunda olmasa da, 2003 e nazaran daha yüksek tüketim düzeyine sahip olduðuna iþaret etmektedir.

16 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) 9 Þekil 3: Birinci derece stokastik baskýnlýk testleri: Yoksulluk Etkisi Eðrileri Þekil 4 Türkiye için Gini Katsayýsý ve Lorenz eðrileri ( )

17 10 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) 29. Kentsel ve kýrsal alanlarda eþitsizlik düzeylerindeki deðiþim, yüzdelik dilimlere ait tüketim düzeylerinin zaman içinde karþýlaþtýrýlmasý ile de teyit edilmiþtir. 15 Þekil 4, yüzdelik dilimlere göre kiþi baþýna düþen yetiþkin eþdeðeri tüketim düzeylerinin nispi karþýlaþtýrmasýný detaylý olarak verirken, bu dönemde kýr ve kent için Gini katsayýlarýný da göstermektedir. Kentsel alanlarda kiþi baþýna düþen yetiþkin eþdeðeri düzeltilmiþ tüketim düzeyi 90 ýncý yüzdelik dilimde (en zengin onda birlik dilimin içinde) 10 uncu yüzdelik dilimin 4.24 katý iken, bu oran 2006 da 3.56 ya inmiþtir. Kýrsal alanlarda ise en zengin ile en yoksul onda birlik dilimlerin tüketim düzeylerinin birbirine oranýndaki artýþýn yaný sýra, 10 uncu yüzdelik dilim ile 25 inci yüzdelik dilim arasýndaki oranda da artýþýn söz konusu olmasý, kýrsaldaki en yoksul dilimin bu dönem zarfýnda en dezavantajlý kesim olduðunu göstermektedir (ayrýntýlar için bkz. Tablo 3-A). 30. En üst yüzde onluk kesimin tüketim düzeyi bakýmýndan kentsel ve kýrsal alanlar arasýndaki fark azalýrken, en yoksul yüzde onluk kesim ve medyan tüketici grubu tüketim düzeyleri bakýmýndan kýrsal ve kentsel alanlar arasýndaki fark artmýþtýr. Tablo A-3b seçili belirli yüzdelik harcama dilimlerinin kentselkýrsal oranlarýný göstermekte ve tüketim düzeylerini karþýlaþtýrmaktadýr itibariyle kentsel alanlardaki medyan tüketim düzeyi, kýrsal alandakinin 1.5 katýdýr (bölgesel fiyat ve yetiþkin eþdeðeri düzeltmelerinden sonra) te bu oran 1.23 tür. Aslýnda kýrsal ve kentsel alanlardaki 5 farklý yüzde aralýðý için de, kentli hanelerin nispi tüketimi kýrsal hanelere göre artmýþtýr te 1.24 olan tüketim oranýnýn 2006 da 1.64 e yükseldiði alttan 10 uncu yüzdelik dilimlerin karþýlaþtýrýlmasý bakýmýndan bu artýþ özellikle önemlidir. 31. Eþitsizlik ölçümlerinin ayrýþtýrýlmasýyla ortaya çýkan resim, Türkiye de gruplar arasý (yani kentsel ve kýrsal alanlar arasýndaki) eþitsizliðin arttýðýný göstermektedir. Ancak ülkedeki eþitsizliðin büyük bir kýsmýný hala grup içi eþitsizliði oluþturmaktadýr. GE tipi eþitsizlik ölçümleri ve bunlarýn kent/kýr ölçeðine göre ayrýþtýrýlmasý Tablo A-4 te verilmiþtir. Türkiye deki toplam eþitsizlikte gruplar arasý farklardan kaynaklanan eþitsizlik oraný 2003 te %4,1 iken, 2006 da %10,5 e çýkmýþtýr. Böylesi bir artýþ görülse de, 2006 yýlý itibariyle Türkiye de eþitsizliðin geri kalan kýsmý, yani %89,5 i, kentli ve kýrsal gruplarýn kendi içlerindeki eþitsizliklerden kaynaklanmaktadýr. 5. Yoksulluk Profilleri ve Zaman Ýçerisinde Nispi Yoksulluk Riski 32. Makalenin bu bölümünde, Türkiye deki yoksul profillerine ve bu profillerde zaman içerisinde gerçekleþen deðiþimlere bakýlacaktýr. Burada incelenen yoksulluk profilleri, yoksulluk düzeyleri ile beraber yoksullarýn istihdam durumu ve sektörü, eðitim düzeyi, yaþ gruplarý ve hanehalkýnýn demografik bileþimine göre daðýlýmlarýný da kapsamaktadýr. Her karakteristik için tablolar, bireysel ve hane düzeyinde, (i) verili nüfus içindeki yoksul grup yüzdesi (P0-kiþi sayýsý), (ii) toplam yoksullarýn yüzdesi olarak verili grup içindeki yoksullar (yoksullarýn daðýlýmý) (iii) toplam nüfusun yüzdesi olarak verili grup nüfusuna (nüfusun daðýlýmýna) göre sýnýflandýrýlarak raporun ekinde (Tablo A5-A9 arasý) gösterilmiþtir. 5.1 Ýstihdam Durumu ve Sektörüne Göre Yoksulluk 33. Türkiye de en yüksek yoksulluk oraný tarým sektöründe çalýþanlar arasýnda görülmektedir. Tarým sektöründe çalýþanlar toplam nüfusun sadece yüzde 12,3 ünü oluþtururken, yoksullarýn %27 si bu sektörde istihdam olmaktadýr yýlý için, tarýmda çalýþanlarýn %35,3 ünün tüketim düzeyi yoksulluk sýnýrýnýn altýnda iken, bu oran genel nüfus için %18,3 tür. Tablo A-5a, istihdam durumu ve sektörüne göre yoksulluk oranlarýyla birlikte, ülke genelindeki yoksullarýn bu kategorilere göre daðýlýmlarýný da vermektedir ile 2006 yýllarý arasýnda, genel olarak yoksulluk oranýnýn azalmasýna baðlý olarak tarým sektöründe çalýþan yoksul oraný %40,3 ten %35,3 e düþmüþtür. Ancak tarým sektöründe yoksulluðun azalmasý diðer sektörlere nazaran daha yavaþ olduðundan, 2006 yýlýnda yoksul birinin tarým sektöründe çalýþýyor olma ihtimali 2003 teki ayný ihtimalden daha yüksektir. 34. Aslýnda 2006 itibariyle, tarýmdaki yoksulluk oraný, ülkedeki iþsiz ve faal olmayan insanlar arasýndaki yoksulluk oranýndan bile daha yüksektir. Hane reisinin iþsiz olduðu grubun yoksulluk oraný 2003 de %43 iken, tarým sektörünün yoksulluk oraný %45 e yakýndý (Bkz. Tablo A 5). Takip eden yýllarda tarýmda istihdam edilenlerin yoksul olma ihtimali pek azalmazken, iþsiz ve faal olmayanlarýn yoksul olma ihtimali düþmüþtür yýlýnda hane reisi tarýmda 15 Kaynak: Blackorby vd. (1981), Shorrocks (1984).

18 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) 11 çalýþanlarýn yoksul nüfus oraný sadece %41 e düþmüþken (2003 te %43), iþsizler ve faal olmayan grup için bu oran sýrasýyla %36 (2003 te %43) ve %14 (2003 te %23) olarak gerçekleþmiþtir. 35. Yoksulluk oranýnýn en yüksek olduðu tarým sektörünü, ikinci sýrada inþaat ve üçüncü sýrada da madencilik takip etmektedir yýlý yoksulluk oraný, hane reisi inþaat sektöründe çalýþanlar için %28,5 ve madencilik sektöründe çalýþanlar içinse %20,5 ti. Hane reisi inþaat sektöründe çalýþanlar toplam nüfusun sadece %7,8 ini oluþturduðu halde, yoksul nüfusun bu gruptaki oraný %12,1 dir. Nüfusun sadece küçük bir kesiminin istihdam edildiði madencilik sektöründe çalýþanlar arasýnda ise (toplam nüfusun sadece %0,6 sý hane reisi madencilik sektöründe çalýþan hanelerde yaþamaktadýr) yoksul nüfus oraný oldukça yüksektir aralýðýnda yoksulluktaki en fazla azalýþ ticaret/turizm, imalat sanayi ve inþaat sektörlerinde gerçekleþmiþ, anýlan dönemde GSYÝH yýllýk % 8,5 oranýnda büyürken, bu sektörlerin tamamýnda yýllýk % civarýnda büyüme gerçekleþmiþtir yýllarý arasýnda genel nüfusun bu sektörlere göre daðýlýmýnda fazla bir deðiþimin yaþanmadýðý, hane reisi bu sektörlerde çalýþan hanelerde yaþayan toplam nüfusun ülke nüfusuna oranýnýn yaklaþýk %45 olarak seyrettiði görülmektedir. Bununla beraber ayný dönemde, bu sektörlerde istihdam edilen yoksullarýn oraný çarpýcý bir biçimde düþmüþtür: bu sektörlerde istihdam edilen yoksullarýn oraný 2003 te %33 iken, 2006 da %25 e inmiþtir. Beklenildiði üzere, ayný zaman aralýðýnda bu sektörlerdeki yoksul nüfus oranýndaki azalýþ, ekonominin diðer sektörlerine kýyasla daha hýzlý gerçekleþmiþtir (Bu sektörlere ait nispi yoksulluk riski hesaplamalarý için bkz. Tablo 2). 5.2 Eðitim Seviyesine Göre Yoksulluk 37. Türkiye de eðitim seviyesi ile yoksulluk arasýnda güçlü bir korelasyon vardýr. Türkiye deki yoksullarýn %84 ü ya okuryazar deðildir ya da temel eðitimlerini tamamlamamýþtýr. Yoksulluk oraný en fazla okuryazar olmayanlar arasýnda yüksek olup, bu grubun %35 i, temel eðitimini tamamlamayanlarýn ise %19 u yoksulluk sýnýrý altýnda yaþamaktadýr. Okuryazar olmayanlarýn yoksulluk oraný genel nüfus yoksulluk oranýnýn iki katý iken eðitim seviyesi yükseldikçe yoksulluk oraný da düþmektedir: 2006 itibariyle lise mezunlarýnýn %6 sý, yüksek öðrenimini tamamlayanlarýn ise %1 i yoksulluk çekmektedir. Tablo A-6a farklý eðitim seviyeleri için yoksulluk düzeylerini ve bu seviyelere göre ülke genelindeki yoksullarýn daðýlýmýný vermektedir. Hane reisinin eðitim düzeyi ile hanehalký üyelerinin yoksulluk düzeyleri arasýnda da güçlü bir korelasyon vardýr yýlý için yoksulluk oraný, hane reisinin okuryazar olmadýðý hanelerde yaþayanlar için %48.2, hane reisinin temel eðitimini tamamlamayamadýðý hanelerde yaþayanlar için ise %21.5 tir. Tablo A-6b, hane reisinin eðitim seviyesine göre yoksulluk seviyelerini ve ülke genelindeki yoksullarýn daðýlýmýný göstermektedir. 38. Son yýllarda yoksulluk oraný en fazla azalan gruplar, temel eðitimini tamamlamayanlar ya da sadece temel eðitimini tamamlamýþ olanlardýr ile 2006 arasý dönemde, okuryazar olmayanlar ya da hane reisinin okuryazar olmadýðý hanelerde yaþayanlar, ülke genelinde yaþanan hýzlý yoksulluk düþüþünden daha az yarar saðlamýþlardýr. Ülke genelindeki yoksullar arasýnda okuryazar olmayanlarýn oraný 2006 yýlýnda, 2003 yýlýna göre, artmýþtýr: 2003 yýlýnda yoksullarýn %16.9 u okuryazar deðilken, 2006 da bu oran artarak %22.2 ye yükselmiþtir. Oysa ki azda olsa eðitim görmüþ olanlar için bu oran azalmýþtýr. 5.3 Yaþ Gruplarýna Göre Yoksulluk 39. Türkiye deki yoksullarýn yaþ profilleri ülkedeki çocuk yoksulluðunun dramatik boyutunu gözler önüne sermektedir itibariyle, 14 yaþ altýndaki her dört çocuktan biri ve yaþ aralýðýndaki her beþ çocuktan biri ulusal yoksulluk sýnýrýnýn altýnda yaþamaktadýr. Genç bir nüfusa sahip olan Türkiye de 14 yaþ altýndaki çocuklar toplam nüfusun %29 unu, bununla orantýsýz biçimde yoksullarýn ise %40 ýný oluþturmaktadýrlar arasýnda ulusal yoksulluk seviyesindeki azalmaya paralel bir þekilde 14 yaþ altý çocuklarda yoksulluk oraný azalsa da, çocuklarýn toplam yoksul nüfus içersisindeki payý artmýþtýr. 40. Yaþlý nüfus arasýndaki yoksulluk oraný, ulusal yoksulluk oranýndan az farkla da olsa yüksek seyretmektedir. 65 yaþ üzerindeki yaþlýlarýn yaklaþýk %20 sinin tüketimi, ulusal yoksulluk sýnýrýnýn altýnda kalmakta, yine bu yaþ grubu toplam yoksul nüfusun %6,4 ünü teþkil etmektedir. Çocuklarla benzer þekilde, döneminde yaþlýlarýn toplam yoksul nüfus içerisindeki payý artmýþtýr. Þekil 5 te, 2006 yýlý

19 12 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) verileriyle, yaþ grubu ve cinsiyete göre yoksulluk seviyelerini gösteren bir yaþ piramidi oluþturulmuþtur. Tablo A-7 de ise, yaþ gruplarý için yoksulluk seviyeleri ve bu yaþ gruplarýna göre ülke genelindeki yoksulluðun daðýlýmý hakkýnda benzer bilgiler verilmektedir. 5.4 Hanehalký Bileþimine ve Hane Reisinin Cinsiyetine Göre Yoksulluk 41. Baðýmlýlýk oranýnýn yüksek olduðu, yani çocuk sayýsýnýn çok, ailenin geçimini saðlayabilecek yetiþkin sayýsýnýn az olduðu hanelerde yoksulluk oraný da yüksektir. Türkiye de 0 6 yaþ arasý 3 ya da daha fazla çocuðu olan hanelerde, yoksulluk oraný %60 civarýndadýr. Tablo A 8, hane bileþimine göre yoksulluk oraný ve ülke genelindeki yoksulluðun daðýlýmýný özetlemektedir. Bu tabloya göre, yoksullarýn büyük bir kýsmý kalabalýk ailelerde yaþamaktadýr: yedi ya da daha fazla üyeden oluþan hanelerde yaþayan yoksullarýn toplam yoksul sayýsýna oraný, 2003 te %35 iken 2006 yýlýnda %44 e ulaþmýþtýr. Ayný dönemde, kalabalýk hanelerde yaþayanlarýn toplam nüfusa oraný çok az da olsa gerilerken, bu tip hanelerde yaþayan yoksullarýn ülke genelindeki yoksul sayýsýna oraný artmýþtýr. 42. Türkiye de, hane reisinin kadýn olduðu hanelerde yaþayan nüfusun oraný 2006 yýlý itibarýyla sadece %8 civarýndadýr. Hane reisinin kadýn olduðu hanelerde yaþayan yoksul oraný da toplam yoksul nüfusun %9,3 ü gibi düþük bir rakamdýr. Tablo A 9 hane reisinin cinsiyetine göre yoksulluðu özetlemektedir. Buna göre, hane reisi kadýn olan hanelerin oraný 2003 den 2006 ya hem genel nüfus içinde hem de yoksullar arasýnda artmýþtýr. Türkiye de bu tip hanelerde yoksulluk oraný yüksektir: 2006 da bu tip hanelerde yaþayanlarýn %22,3 ü yoksulluk sýnýrýnýn altýnda kalmýþtýr. Ayrýca ayný dönemde bu hanelerde yoksulluðun azalýþý, erkeðin hane reisi olduðu hanelere nazaran daha yavaþ olmuþtur. Þekil 5 Yaþ ve Cinsiyet Gruplarýna Göre Yoksulluk (2006)

20 Türkiye de Yoksulluk ve Eþitsizlikteki Deðiþimler ( ) Türkiye de Nispi Yoksulluk Riskinde Deðiþimler 43. Ýncelenen dönemde Türkiye de yoksulluk azalýrken, nüfus içinde belirli bazý kategoriler için nispi yoksulluk riski artmýþtýr. 44. Nispi yoksulluk riski hesaplamasý, belirli bir gruba ait bir bireyin zaman içerisinde yoksul olma ihtimalindeki deðiþimlerin izlenmesine yardýmcý olur. Bu risk, belirli bir kategorideki yoksul yüzdesinin (yoksulluk oraný), diðer bütün kategorilerdeki yoksul oranýna bölünmesiyle hesaplanýr. Bu hesaplamaya göre nispi yoksulluk riski formülü þu þekildedir: A kategorisinde yoksul olma olasýlýðý Nispi Yoksulluk Riski = Diðer tüm kategorilerde yoksul olma olasýlýðý 45. Türkiye de yoksul olma nispi riskinin en yüksek olduðu gruplar þunlardýr: tarým sektöründeki haneler, okuryazar olmayanlar, çocuklar ve kalabalýk haneler ile 2006 arasýnda bu en hassas gruplar için de nispi yoksulluk riski artmýþtýr. Sektöre göre: Hane reislerinin ticaret, üretim ve inþaat sektörlerinde istihdam edildiði hanelerin nispi yoksulluk riski dikkate deðer bir þekilde gerilerken, tarým sektöründe çalýþanlar için risk oraný artmýþ, 2003 te 1.54 iken, 2006 da 2,63 e yükselmiþtir. Eðitim seviyesine göre: Yoksulluk riski, eðitim düzeyi en düþük olan kesimler için artmýþtýr: okuryazar olmayan grubun nispi yoksulluk riski 1,57 den 2.06 ya çýkarken, diðer gruplar için düþüþ gerçekleþmiþtir. Örneðin 2003 te, temel eðitimlerini yarýda býrakanlarýn nispi yoksulluk riski okuryazar olmayanlara kýyasla daha yüksekti. Ancak, temel eðitimlerini yarýda býrakanlarýn nispi yoksulluk riski azalmýþ, 2003 de 1,65 iken, 2006 da 1,55 e gerilemiþtir. Yaþ grubuna göre: Ýncelenen dönemde 0 19 yaþ arasý çocuklar için nispi yoksulluk riski artmýþtýr. 0 5 yaþ için 1,40 tan 1,44 e, 6 14 yaþ grubu için ise 1,40 tan 1,59 a çýkmýþtýr. Bu durum, arasýnda yoksulluðun ülke genelinde azalmasýna paralel olarak çocuklar için de azalmasýna raðmen, nüfusun geri kalanýyla karþýlaþtýrýldýðýnda çocuklarýn nispi refah ve yoksulluk oranlarýnýn düþtüðü anlamýna gelmektedir. Bu, kalabalýk hanelerde çocuk yoksulluðunun zaman içerisinde süreklilik arz etmesine iþaret eden önemli bir sonuçtur. Türkiye deki yaþlýlarýnda nispi yoksulluk riski artmýþ, 2003 te 0,90 iken 2006 da 1,09 a yükselmiþtir. Hane bileþimine göre: Türkiye de, üye sayýsý 7 den fazla olan ya da 0 6 yaþ arasý 3 ten fazla çocuðu bulunan hanelerin yoksul olma ihtimali daha yüksektir için üye sayýsý 7 den çok olan hanede yaþayan bir kiþinin yoksul olma ihtimali, nüfusun geri kalanýnýn 2,16 katý iken, 2006 da bu oran 3,55 e yükselmiþtir. Benzer biçimde 0 6 yaþ arasý en az 3 çocuða sahip hanelerin nispi yoksulluk riski artarak, 2006 da 3,72 ye çýkmýþtýr. 46. Bu analiz, tarýmla uðraþan kalabalýk hanelerin, eðitim düzeyi oldukça düþük olanlarýn ve 0 19 yaþ arasý çocuklarýn, 2003 yýlý ile kýyaslandýðýnda 2006 da, ülke genelinde azalan yoksulluða raðmen, daha büyük bir riskle karþý karþýya olduklarýný göstermektedir. Yaþadýklarý mekân ve karakteristikleri dikkate alýndýðýnda, Türkiye de yoksulluðun katýlaþmýþ çekirdeðini temsil eden bu gruplarýn yoksulluðuna, ekonominin büyümesine odaklý genel politikalarla çözüm getirilememektedir. Yoksulluk risklerini azaltabilmek için özel olarak bu kesimleri hedefleyen daha spesifik programlar hayata geçirilmelidir.