Sanat insanların ve sosyal

Transkript

1 Tarihin Bilinen İlk Pantolonundan Türkiye ye Gelen Damga Dr. Mustafa Aksoy * dr.mustafaaksoy@gmail.com Wagner in başkanlığında yapılan kazıda bulunan pantolon Sanat insanların ve sosyal grupların fiziki-sosyal dünyayı algılama ve yorumlama tarzıdır. Başka tabirle sanat duygu ve aklın ürünü olan gelenektir. Gelenekler ise mitolojik ve tarihte kökleri olan yaşama sürecini ifade eder. Sosyal bilimler yapıları gereğe siyasal düşüncelerle yakından ilgilidir. Mesela bir araştırmacı ne kadar bilim için bilim yapsa da onun bulgularını birileri istediği takdirde rahatlıkla siyasallaştırabilir. Çünkü tek tip eser okuyanlar, sadece okuduklarını gerçek sanıp, haberdar olmadıkları ya da sahip oldukları bilgilerin dışındaki farklı görüşlerle ilmi bilgilerin siyasallaşmasına sebep olabilirler. Mesela Bender, bir bilginin siyasallaşması konusunda önemli iddialarda bulunarak şöyle der: Tanınmış halı bilginleri de halı ve kilim dokumacılığının Kürtler tarafından icat edildiğini, İranlılarla Türklerin bu sanatı sonradan Kürtlerden öğrendiklerini öne sürmektedirler Halı ve kilimin vatanı Zağros yöresidir Kürt halıları geometrik desenli halılar ve çiçek-bitki desenli halılar olarak iki büyük grupta toplanır. 1 Bender in bu görüşü, konu hakkında ilmî çalışmalar yapanlarca doğrulanmamaktadır. Çünkü halı, kim ve benzeri dokumalarda kullanılan geometrik, yani simetrik örneklerin Türklere, çiçek ve bitki, yani asimetrik örneklerin ise Farslara ait olduğu konunun uzmanlarınca kabul edilmektedir. 22 TARİH EKİM 2015

2 Diğer yandan Kürt dokumaları hakkında, 1953 te saha çalışmalarına dayalı doktora tezi yapan ve özellikle Kafkasya Kürtleri hakkında yaptığı çalışmalarla tanınan Aristova, Irak, Türkiye, Suriye ve Kafkasya da dokunan Kürt halılarında motif olarak sembolik hayvan figürleri (koçboynuzları, kare şekiller vb.) vardır; geometrik şekiller, battaniyelere özgüdür 2 diyerek, Farslara özgü olan asimetrik şekilleri yani çiçek ve bitki şekillerinin Kürtler tarafından hiçbir zaman kullanılmadığını ifade eder. Halı dokumacılığıyla ilgili Rus etnograflarından A. Miller de 1924 yılında yayımlanan eserinde aynen şunları yazmaktadır: Fars dokumalarında hâkim olan çiçek ve bitki motifidir. Kafkasya da arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan höyüklerdeki halı motifleri tamamıyla yy.daki göçebe Türklerin nakışlarıyla aynilik gösterir. Kafkas dokumacılığına Türklerin bu katkısını görmezden gelemeyiz. 3 Dokumalar, deri ve at koşumları gibi insanların günlük hayatta kullandığı eşyalar ve üzerlerindeki işaretler özellikle Rus arkeolog Rudenko nun bulgularıyla daha çok önem kazanmıştır. Rudenko, yılları arasında Yukarı Altay bölgesindeki Pazırık Kurganları nda yapmış olduğu arkeolojik kazılarda deri giysi, kürk, at koşum takımları, keçe, halı gibi çok çeşitli eşyaları bulmuştur. Çok ilginçtir, Rudenko bu eserlerin Türkler tarafından yapılabileceğini kabul etmediği için bunları yapanları Hint-Avrupalı halk olarak ifade ettiği İskitler in olduğunu yazmıştır. Onun bu ifadesi ise önceleri Batlı araştırmacıların çoğunlu tarafından kabul edilmiştir. Fakat yapılan son çalışmalar ile Esik Kurganı nda (Issyk Kurgan) bulunan altın adam heykelinden sonra İskitlerin Hint-Avrupalı bir halk olmadığı, onların kullandıkları eşyalar ve üzerlerindeki damgalar vasıtasıyla anlaşılmıştır. Ayrıca İskitlerin Hint-Avrupa halklarına ait bir dil kullandıkları da bugüne kadar yapılan çalışmalarla desteklenmemiştir. Çünkü onlardan kalan bir tek yazılı belge bulunmamıştır. 4 Ancak İskit lere ait olduğu söylenen arkeoloji ve etnografya eserleri üzerindeki damga ve süslemelerin Türklerin otantik damga ve süslemeleriyle örtüşmektedir. Pazırık Kurganı ndaki buluntularda at üzerindeki askerin pantolon giydiği, (Hint-Avrupalıların pantolonu M.S. V. asırdan itibaren giymeye başlamışlardır.) halıdaki geometrik damgalar ile atın koşum şeklinin Hint-Avrupalı hakların kullandıklarıyla ilgisiz olduğu yapılan basit bir araştırma ve karşılaştırmayla dahi anlaşılır. Bu makalede Pazırık kurganından çok daha eskilere tarihlenen ve Doğu Türkistan da bulunan, bu güne kadar yapılan çalışmalara göre dünyanın bilinen en ilk pantolonundan hareketle Türkler ile Avrupalıların tarihinde pantolonun yerine ve bu pantolondaki damganın Türk kültür coğrafyasındaki bazı örnekleri -sunularak- tartışılacaktır. Wagner in başkanlığında yapılan kazı bölgesi AVRUPA DA VE TÜRKLERDE PANTOLON Pantolon sözünün Avrupa'da hiç hoş olmayan bir anlamı vardır. Çünkü konu hakkında araştırma yapan Fransız Bard a göre 1786 da yayınlanan Fransız akademi sözlüğünde mecazi anlamda pantolon amacına ulaşmak için birçok kılığa giren ve her rolü oynayan birine denir. İtalyan komedisinin bu tipi pantolonnade (soytarılık, güldürü) denen dans figürleriyle tanınır; çeşitli soytarılıklara, maskaralıklara, şakalara pantolonnade denir. 5 Pantolonun kökeni ise IV. yüzyılda Roma da öldürülen Aziz Pantaleone anısına Venediklilerin duydukları sevgi ve saygının bir ifadesi olarak giydikleri dar ve uzun külotlara pantoloni adı vermelerine dayanır. Gorno Nerezi Manastırı, Makedonya, S. Pantaleon (sol tarafta) Fransa krallığında pantolon XVI. yüzyılda bir commedia dell arte tipi aracılığıyla tanınmıştır. 6 Böyle olmakla beraber 19. yüzyıl başlarına kadar Avrupa da giyilen, genel olarak belden ve dizden büzgülü, bugünkü golf pantolonuna benzeyen, bir çeşit kısa pantolon olan giysi külot olarak adlandırılır. 7 23

3 John Hancock, 1764 Günümüzdeki pantolona benzer pantolonun Batı da kullanılması çok yeni denecek kadar bir tarihi geçmişi sahiptir. Mesela Bard, bu konuda şunları yazar: Pantolon başlangıçta bir erkek simgesidir ve kadınların giymesi yasaktır Galyalılar poturu büyük olasılıkla İ.Ö II. Yüzyıldan başlayarak Kelt ve Cermen etkisiyle giymişlerdir. Ama Doğu da Persler ve Medler çok eskiden beri bol pantolon giyerlerdi. ** Golf oynayan erkeklerin üzerindeki külot Kuzey Avrupa nın savaşçı ve avcı halkları da soğuktan korunmak ve ata binmek için bol pantolonları tercih ederlerdi. Yunanistan da köleler, barbarların yoğun olduğu birçok bölgede zorunlu olarak dar pantolon giyerlerdi. Ama Akdenizli erkekler, Yunanlılar ve Romalılar iki parçalı, kapalı bu giysiden nefret ederlerdi. Poturla tanışan Romalılar onu ilk başta barbarlığın bir simgesi gibi gördüler. 8 Avrupa sanatına bakıldığında insanların nasıl giyindiği bazı resimlerden ve kiliselerdeki mozaiklerden anlaşılmaktadır. Mesela kiliselerdeki mozaikler ile Romalı askerin giysilerine bakılırsa onların pantolon giymediği görülür. Dolayısıyla Pazırık kurganında bulun pantolonlu insanlardan hareketle İskitlerin Hint-Avrupalı bir halk olmadığını söylemek mümkündür. İskitler Hin-Avrupalı bir halk olsaydı varisleri olan diğer halklarda da pantolonun devam etmesi, hatta gelişerek devam etmesi gerekmez miydi? Avrupa da ortaçağın sonundan başlayarak erkekler bel hizasından dizlere kadar inen külotlar giymişlerdir ve baldırlarda ise jartiyerle tutturulmuş çoraplar vardır. 9 Avrupa da külot, statüsü yüksek insanları, yani aristokratları; sankülot ve pantolon ise statüsü düşük yani onlara göre barbarları, yoksuları, köylüleri ve benzerlerinin temsil eder. Fakat önceleri fakirlerin kölelerin, denizcilerin giydiği pantolon XVIII. ve XIX. yüzyıldan sonra aristokratlar tarafından da giyilmeye başlanmıştır. 10 Türkiye de olduğu gibi Avrupa da da Pantolon başlangıçta bir erkek simgesidir ve kadınların giymesi yasaktır. 11 DÜNYADA BILINEN İLK PANTOLON Bu pantolon hakkındaki bilgilerimizi Wagner in yukarıda belirttiğimiz yazısından hareketle ifade edeceğiz. Kazıların yapıldığı yer Doğu Türkistan da bulunan Turfan şehrine yakın Yanghai adıyla bilen eski bir yerleşim yeridir. Burası 1970 lerin başında yerel köylüler tarafından keşfedilmiş ve Wagner başkanlığında yapılan ve 2014 sonuçları açıklanan kazılarda 500 den fazla mezar kazısı yapılmıştır. Bu mezarların ikisinde çok önemli eşyalar bulunmuştur. Bunlardan birinde 40 yaşındaki bir askerin mumyalanmış bedeni ve üzerindeki eşyalar ile bronz, ahşap, altın, taş, kabuk, deri ve yünden imal edilmiş, iyi korunmuş tarihi eserler bulunmuştur. Diğer mezar da ise tarihin bilinen en kadim pantolonu bulunmuştur. Pantolon sahibi askerinde öldüğünde 40 yaşlarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu mezarda ayrıca at koşumlarından olan at kırbacı, süslü atkuyruğu, ok kılıfı ve yay bulunmuştur. Kazı yapılan bölgenin iklim şartlarından dolayı, arkeolojik kazılarda ortaya çıkan pantolonlar, etekler, çizmeler ve deri mantolar çok az hasarla günümüze kadar gelmiştir. Yapılan iklim bilimi, antropoloji, dil bilimi ve arkeolojik tetkikler sonucu bu eserlerin Potur (braies) denilen giysi dikişsiz olup insanın bacak arasını örtmek için kullanılmıştır. Bu fotoğraftaki giysi 1250 yılındaki potur u temsil etmektedir. Yazarın ifade ettiği gibi potur ve pantolon bir bakıma o tarihte Avrupa da kölelerin ve aristokrat olmayanların giydiği bir giysidir. Wagner, kazılarda bulunun çizmenin de yaklaşık 2600 senelik olduğunu belirtir. 24 TARİH EKİM 2015

4 Wagner in başkanlığında yapılan kazıda bulunan dokuma parçaları M.Ö ile 1200 yıllarından kaldığı belirtilmiştir. Wagner, buluntuların Turfan ve Hami bölgelerindeki (Wagner, bölgede bir de İskit/Saka şehir devletinin varlığından bahseder.) yerli halktan kaldığını, buluntuların M.Ö. 7 ile 3. yüzyılda bölgedeki yöresel çoban giysileri ve Xiongnu (Hiungnu yani Hun) göçebelerinin M.Ö. 3 ile I. yüzyıllardaki giysileriyle aynıdır der. Wagner e göre M.Ö den M.S. 300 e kadar, bir süre zarfı içerisinde değişik dönemlerden kalma giysilerinin kesimlerinin deşifre edilmesi ve kumaş kesimlerinin ne zaman kesilmeye başlandığını gösterir. Bu tarz bir kesim başlarda kesinlikle alışılmış değildi. Çok başarılı bir kalıp dokuması ve Dünyanın bilinen ilk pantolunun çizim ve ölçüleri Wagner in başkanlığında yapılan kazıda bulunan deri manto. Wagner in başkanlığında yapılan kazıda bulunan gömlek. 25

5 dikişlerin iyi düşünülerek yerleştirilmesi sayesinde etekler ve ceketler bedene uygun şekilde hazırlanmıştır. Wagner, bu pantolonu giyenlerin atalarının da pantolon giydiklerini herkesin dolabında bir pantolon vardır. Ama aslında pantolonlar ne zamandan beri var Ve bunları kim bulmuştur? M.Ö. 3. yüzyılın ortalarına kadar hem erkekler, hem kadınlar Asya ve Avrupa da özellikle etek, manto veya elbise, çorap ve bel örtüleriyle kaplandıkları gözüküyor ve 2013 yıllarında Batı Çin deki Turfan da mezarlardan yün pantolonları inceledik ve şunu bulduk: Üç parçadan oluşuyorlar, iki bacak parçası ve dokuma tezgâhında ayrı üretilmiş kademeli bir ağ parçası ifadesiyle belirtir. Bu ifadeden de anlaşıldığı gibi Wagner ve ekibinin bulduğu bu pantolonu giyenlerin ataları olan Xiongnu lardan (Hiung-nu) başka Asyalı ve Avrupalı halklar pantolondan habersizdir. Wagner, pantolon ile atın ehlileştirilmesi ve atın binek hayvanı olarak kullanılmaya başlamasıyla pantolon arasındaki ilişkiyi de şöyle izah eder: Bu pantolonları giyenlere ait at koşumları ve o savaşçıların özgün silahları mezarlarına konmuştur. Pantolonlar yaklaşık 3200 sene önce üretilmiştir, yani Avrasya bozkırlarında at üzerinde ilk savaşçıların ortaya çıktığı zamanda. İncelemelerimiz şu kanaati tasdik ede: Bugün bildiğimiz pantolon kesiminin gelişimi biniciliğin başlangıcıyla alakalıdır. Wagner kazılarda bulunun çizmenin de yaklaşık 2600 senelik olduğunu belirtir. Türk Lehçelerinin bazılarında Pantolon Eski Türkçe Sahaca Kumanca Kırgızca Azerice Türkmence Tatarca Kırım Tatarca : Üm : Bürüüke : Könçek (qwm) : Şılım : Şalvar : Balak : Çalbar : Ştan (crh). Balıkesir den bir torba (Mustafa Aksoy arşivinden) DOĞU TÜRKISTAN DAN ANADOLU YA GELEN YILLIK DAMGA Etnografya eserleri tarih yazımında ve sosyal bilim araştırmalarında bazı hallerde yazılı belgelerden daha önemlidir. Başka tabirle etnografya eserleri görülenden farklı özellikleri içinde barındırmaktadırlar. Ayrıca bu eserleri yapanlar devletlerin ya da bazı yöneticilerin tarih yazıcıları olmayıp kendi duygu ve düşünlerini maddi kültür unsurları vasıtasıyla ifade ettikleri için onları en otantik tarihî belgeler olarak kabul edilmeleri gerekir. Tarihi yazımında etnografya eserlerinin nasıl kullanılmasına dikkat çeken, çağımızın önemli tarihçilerinden biri olan Burke, türlü etnografya eserinin tarih yazımında nasıl kullanılacağını ör-nekleriyle anlatır. 12 Fakat ülkemizdeki tarihçilerin bu eserlere olan ilgisinin yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. Sanat eserleri sosyo-kültürel ortamlarda meydana geldiğine göre, o sanat eseri, onu yapanın zihniyet dünyasını yakından ilgilidir. Bu nedenle özellikle ananevi sanat eserlerini araştırırken sosyokültürel tarihî göz önüne almadan yapılan değerlendirmeler yetersiz kalmaya mahkûmdur. Damal - Ardahan (M. Aksoy arşivi) Çamlıhemşin -Rize (M. Aksoy arşivi) 26 TARİH EKİM 2015

6 Kemer / Damal Ardahan (Mustafa Aksoy arşivi) Novosibirsk, bir dokumadan ayrıntı (Mustafa Aksoy arşivi) Isparta'dan bir kilim (Mustafa Aksoy arşivi) Ayrıca bu makalede bir kısmını sunduğumuz, görsel kaynaklar üzerindeki damgaların, nasıl ve hangi şartlarda Doğu Türkistan dan yola çıkarak, Altaylar da, Damal da, Çamlıhemşin de, Isparta da, Balıkesir de ve benzeri Türk kültür coğrafyasında görülmelerini izah etmek zorundadırlar. Sonuç olarak, bu damgalar Türk tarihin bilinen kadim dönemlerinden günümüze kadar gelmişler ve taşıdıkları anlamlarla tarihe şahitlik etmişlerdir. Çünkü onlar başka halkların geleneksel, yani otan-tik kültürlerinde yoktur. M.Ö. V. asırda Türk askeri M.Ö. III. asırda Romalı askerler Dipnotlar * Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi, Göztepe İstanbul 1- C. Bender, Kürt Tarihi ve Uygarlığı, İstanbul, 2000, s T. F., Ariswwtova, Kürtlerin Maddi Kültürü/Geleneksel Kültür Birliği Sorunu (Çev. İ. Kale; A. Karabağ), İstanbul, 2002, s A. Miller, Kovrovıye İzdeliya Vostoka, Leningrad, 1924, s * Esik Kurganı, 1969 yılında K. Akişev başkanlığındaki Kazakistan Tarih, Etnografya ve Arkeoloji Enstitüsü nün arkeolog ekibi tarafından keşfedilmiştir. Bu kurgan aynı zamanda İskit (Saka) kurganı olarak tanımlanır ve buluntuların M.Ö V. yüzyıldan kalma olduğu tahmin edilmektedir. Pazırık Kurganı ise M.Ö. 3-4 asır olarak tarihlendirilmiştir. 4- İskitler ve Sarmatlar ın İran dileri konuştukları düşünülüyor demek daha doğru olur. Zira bu varsayım, bu konuda araştırma yapmış olan Batılı bilginlerden kaynaklanmaktadır. Yoksa elimizde İskit dili malzemesi metinler yoktur. İsenbike Toğan ın Melyuko nun İskitler ve Sarmatlar makalesinin çevirisine yazdığı dipnot. Melyuko, İ. A., İskitler ve Sarmatlar (İ. Toğan), Erken İç Asya Tarih (Der. D. Sinor), İstanbul, 2000, s Bard, C., Pantolonun Politik Tarihi (Çev. İ. Yergiz), İstanbul, 2011, s Bard, C., a.g.e., s Bard, C., a.g.e., s. 7. ** M. Aksoy un notu: Dünyadaki bilinen ilk pantolon, Almaya, Doğu Türkistan ve Çin arkeologlarınca Doğu Türkistan ın Turfan şehrinde Alman arkeolog Wagner başkanlığında yapılan bir kazıda bulunmuştur. Bakınız: von Mayke Wagner, Xınjıang, Chına Silk Road Fashion, Forschungsberıchte Des DAI (Des Deutschen Archäologıschen Instıtuts), 2014, Faszikel Bard, C., a.g.e., s. 7, Bard, C., a.g.e., s Bard, C., a.g.e., s. 10, 26, 27, Bard, C., a.g.e., s Burke, P., Afişten Heykele Minyatürden Fotoğrafa Tarihin Görgü Tanıkları (Çev. Z. Yelçe), İstanbul, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sayı 346, 2015 TARİH EKİM