kpss eğitim bilimleri Türkiye nin En Çok Satan Ders Notları GELİŞİM PSİKOLOJİSİ Mustafa Alkan ogretiakademi

Transkript

1 ) ) 2014 kpss eğitim bilimleri Türkiye nin En Çok Satan Ders Notları GELİŞİM PSİKOLOJİSİ Mustafa Alkan ogretiyoruz serisi ogretiakademi

2 ) ogretiakademi Mustafa ALKAN Eğitim Bilimleri Gelişim Psikolojisi ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Öğreti Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Öğreti Akademi ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Mart 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Demet Tamer Dizgi-Grafik Tasarım: Ahmet Resul Kaymakçı Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tarcan Matbaacılık Yayın Sanayi Zübeyde Hanım Mahallesi Samyeli Sokak No: 15 İSKİTLER/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: İnternet: E-ileti: info@ogretiakademi.com

3 ÖN SÖZ Arkadaşlar Öğretiyoruz serisi adını verdiğimiz ve Öğreti Akademi yayınları ile size ulaştırdığımız bu kitaplarımız değişen sınav sisteminde KPSS eğitim bilimleri yükünü azaltacak kalın modüler setlere ihtiyaç gerektirmeyecektir. Öğretiyoruz serimizde eğitim bilimlerini ders anlatımı tarzında özellikle pratik ve uyarıları ile daha iyi anlayacak ve kafanızdaki soru işaretlerini gidermiş olacaksınız. Bizi izlemeye devam edin eğitim bilimlerin de istediğimiz netleri yakalayın. Hepinize 2014 KPSS ve diğer sınavlarınızda başarılar, huzurlu mutlu yarınlar diliyor, bana katlanan ve zamanlarını ayıran eşim, Neslihan ALKAN a ve oğlum Ahmet Bilal ALKAN a ithaf ediyorum... Mustafa ALKAN

4 İÇİNDEKİLER Ön Söz...iii Gelişim Psikolojisi... 1 Psikolojik Ekoller... 3 Psikolojide Kullanılan Yöntemler... 4 Gelişime Farklı Bakış Açıları... 7 Gelişimle İlgili Temel Kavramlar... 8 Gelişimi Etkileyen Faktörler...11 Gelişim Görevleri (Ödevleri) Modeli (Havighurst) Gelişim Alanları Fiziksel (Bedensel - Psikomotor) Gelişim Bilişsel Gelişim Dil Gelişimi Kişilik Gelişimi Bağlanma Kuramları ve Kimlik Türleri Modern (Çağdaş) Psikodinamik Kuramlar Ahlak Gelişimi Mizah ve Oyun Gelişimi Benlik Gelişimi Anne Baba Tutumları Meraklısına Gözden Kaçamayan Bilgiler KAYNAKÇA

5 Öğretiyoruz Eğı tı m Bı lı mlerı Serisi Gelişim Psikolojisi

6 Gelişim Psikolojisi GELİŞİM PSİKOLOJİSİ Psikoloji nedir? İnsan ve hayvan davranışlarının nedenlerini ve nasıl oluştuğunu inceleyen, davranışların arka planında yer alan nedenleri anlamaya çalışan bilim dalıdır. Pratik: Psikoloji 1879 yılında Alman W. Wundt tarafından psikoloji laboratuvarının kurulmasıyla bilim hâline gelmiştir. Ekollerle ilgili kısaca şunları bilseniz yeterlidir: PSİKOLOJİK EKOLLER Yapısalcılık W. Wundt İçe bakış yöntemi Zihnin yapısını incelemek İşlevselcilik J. Dewey Çevreye uyum, fayda yarar Problem çözme Zihnin işlevleri Davranışçılık Watson, Pavlov Çevre Deney - gözlem - yaşantı Boş levha (Tabula rasa) İnsan nötr bir varlıktır. Gestalt ekolü Wertheimer, Koffka, Köhler Bütün değerlidir. Algı ve bellek Tümdengelim Pragnanz yasaları (Bütün - Denge - Süreklilik) Bilişsel yaklaşım Piaget - Gagne Biliş - algı - düşünme Anlamlandırma Deney - Gözlem Nörobiyolojik yaklaşım A. Meyer - Hebb Beyin, nöron ve loblar Sinaptik bağlar Sinir sistemi, kan, hormon ve davranış ilişkisi Psikodinamik yaklaşım S. Freud Bilinçaltı Cinsellik - saldırganlık İnsan doğası gereği kötüdür. 0-6 yaş önemlidir. İd - ego - süperego Hipnoz, Rüya, Transferans Hümanistik yaklaşım Maslow İnsan değerli ve biriciktir. İnsan doğası gereği iyidir. Koşulsuz kabul - empati saydamlık - güven Kendini gerçekleştirme İhtiyaçlar hiyerarşisi Benlik algısı (Fenomenoloji) Varoluşçu yaklaşım R. May, Frankl, Kaam Varoluş Özgürlük Şimdi burada olma Öznellik Özünü tanıma Yaşamın anlamı, ölüm, yalnızlık

7 Öğretiyoruz Eğitim Serisi PSİKOLOJİDE KULLANILAN YÖNTEMLER Gözlem: Organizmanın davranışlarını doğal ve doğal olmayan ortamlarda izlemektir. Doğal ve sistemlidir. A. Betimsel Yöntemler (Nitel) ilgi) Test: Bireyle ilgili bir özelliği ölçmek, bilmek amacıyla hazırlanmış, araçlardır. (Zekâ, kişilik, yetenek, Anket: İnsanların belli bir konuda duygu, düşünce ve tutumlarını öğrenmek amacıyla hazırlanmış soru listesidir. Herkes üzerinde anket yapmak zor olduğu için seçilen grup üzerinde anket uygulama ve sonucu genelleme örneklem alma yöntemidir. Vaka inceleme: Birey ve davranışlarının ayrıntılı bir şekilde uzmanlarca incelenmesi ve bilgi toplanmasıdır. Duyuşsal bir yardım olduğu için psikolojik danışmanlar uygulayabilir. İçebakış (iç gözlem): Bireyin herhangi bir durum karşısındaki duygu ve düşüncelerini, iç dünyasını gözlemesi ve danışmana yansıtması, anlatmasıdır. Biyografi: Bir insanın başka birinin hayatını araştırmasıdır. Etnografik çalışma: Gelişim sürecinde toplumun inanç, değer, kültür ve ahlak yapısının gelişim üzerindeki etkisini belirlemektir. B. Deneysel Yöntemler (Nicel) Deney: Herhangi iki değişken arasındaki neden sonuç ilişkisini belirlemek amacıyla kullanılan bilimsel yöntemdir. Değişken: Ölçülebilen ve farklı değerler alabilen özelliklerdir. Bağımsız değişken: Sonuca etki eden neden konumunda olan değişkendir. Bağımlı değişken: Bağımsız değişkene bağlı olan ve araştırmanın sonucu olan değişkendir. Ara değişken: Deneyde sonucu etkileyen diğer değişkenlerdir. (Yaş, cinsiyet, ortam) Deney grubu: Üzerinde araştırma uygulanan gruptur. Kontrol grubu: Üzerinde araştırma yapılmayan, sabit tutulan karşılaştırma grubudur. 4

8 Gelişim Psikolojisi Alkolün kanser üzerindeki etkisini incelemek istediğimiz bir deneyde iki grup alınır. 1. grup alkol kullanan, 2. grup kullanmayan grup olsun. Daha sonra her iki gruba test tahlil yapılır ve birtakım sonuçlara ulaşılır. Bu deneyde: Bağımsız değişken Alkol kullanma Bağımlı değişken Sağlık (Kanser - Hastalık) Ara değişken İnsanların yaşam şartları Deney grubu 1. grup Kontrol grubu 2. grup C. İlişkisel Yöntem (Nicel) Korelasyon (ilişki - bağıntı): iki değişken arasındaki ilişkinin istatistiksel olarak belirlenmesidir. İlişki 1, + 1 ve 0 ile ifade edilir. O noktası ilişkinin yokluğudur. +1 yüksek pozitif ilişki, 1 yüksek negatif ilişkidir., + ilişkinin yönünü belirler. İlişki artar. İlişki artar Negatif ilişki Pozitif ilişki Nötr ilişki İlişki azalır. İlişki azalır. Alkol Alkol arttıkça Pozitif korelasyon kanser olma Değişkenlerden ikisi de birlikte artar ve azalırsa ilişki pozitiftir. (Doğru orantı) riski artacaktır. Kanser Dikkat Negatif korelasyon Değişkenlerden biri artarken diğeri azalıyorsa ilişki negatiftir. (Ters orantı) Dikkat arttıkça hata oranı azalacaktır. Hata oranı Zeki olma Nötr korelasyon Değişkenler birbirlerini etkilemiyorsa ilişki nötrdür, yoktur. Saçların uzun olması ve zekâ arasında ilişki yoktur. 5 Uzun saçlı olma

9 Öğretiyoruz Eğitim Serisi Eğer bize soruda en yüksek ilişkiyi soruyorsa negatif ve pozitif olmasına bakmayız. 1 e en yakın olanda ( 1, +1) ilişki fazla, 0 a en yakın olanda ilişki azdır. a) 95 En yüksek ilişki 95 tir. b) 90 En düşük ilişki 12 dir. c) 85 d) 75 e) 12 NOT Deney ve Korelasyon iki önemli yöntemdir. KPSS de çok sorulmuştur. Bağımsız, bağımlı değişken ve pozitif, negatif korelasyon sorulabilir. D. Gelişimsel Yöntemler İnsanların gelişim ve büyüme durumlarını yaşa bağlı olarak incelemek üzere kullanılan yöntemlerdir. Araştırma yöntemleri olarak da bilinir. 3 türlüdür. a) Kesitsel (Enlemsel) Araştırmalar: Farklı yaştaki bireyleri aynı zamanda, kısa sürede incelemektir yaşındaki çocukları fi ziksel gelişim açısından kısa sürede incelemektir. b) Boylamsal (izlemsel) Araştırmalar: Aynı kişiler değişik yaşlarda aralıklı olarak uzun yıllar boyunca izlenir. Elif ve Emre yi 6 yaşından 18 yaşına kadar bilişsel gelişim açısından incelemektir. c) Sırasal araştırmalar: Farklı yaş grubundaki bireylerin yıllar boyunca tekrar tekrar incelenmesidir. Enlemsel ve boylamsal araştırmaların birlikte kullanılmasıdır yaşındaki bir grup bireyi 2010 dan 2015 yılına kadar bir özellik açısından incelemektir. 6

10 Gelişim Psikolojisi Eğer soruda farklı yaştaki bireyler kısa zamanda incelenmişse kesitsel; aynı kişiler farklı zamanlarda uzun süreli ölçülmüşse boylamsal; hem farklı birey ve yaştaki bireylerse hem de farklı zamanlarda izlenmişlerse buna sırasal araştırma diyebiliriz. Ayrıca bazen sorularda metaanaliz yöntemini görebiliriz: Metaanaliz: Aynı konu ile ilgili çok sayıda araştırmayı bir araya getirmek ve bunlardan ortak sonuçlara ulaşmaktır. Araştırmaların araştırmasıda denir. Üst düzey bir araştırma yöntemidir. Boşanma konusuyla ilgili bütün araştırmaları bir araya getirme, inceleme ve boşanma ile ilgili birtakım sonuçlara ulaşmaya çalışmadır. a. Tarihsel bakış: 3 türlüdür. - Hıristiyan bakış açısı Çocuklar dünyaya kötü gelirler. - J. Jocke un bakış açısı Birey vahşi olarak dünyaya gelir. - J.J. Rousseau ya ait bakış Birey vahşi olarak dünyaya gelir. Olgunlaşma önemlidir. GELİŞİME FARKLI BAKIŞ AÇILARI b. Evrimsel Bakış: - C. Darwin İnsan türü milyonlarca yıl boyunca doğal seleksiyon süreciyle evrimden geçerek bugünkü hâline gelmiştir. Canlılar ortak bir kökene sahiptir. Çevreye uyum ve varlığını sürdürme önemlidir. c) Ekolojik bakış (Ekosistem) Bronfenbrenner - Barker. Gelişim üzerinde çevresel faktörlerin ve ekolojik yapının etkisi vardır. İnsan çeşitli sistemlerin ortasında yer alır ve bunlardan etkilenir. Bu sistemler içten dışa doğru şöyledir: Mikrosistem: Bireyin bebekliği ve yakın çevresidir. (Anne, baba, kardeş) Mezosistem: Okul ve ev bağıntısıdır (Okul ve arkadaşları) Egzosistem: Bireyin içinde yaşadığı toplumun kültürel değerleridir. (Doğu batı kültürleri) Kronosistem: Dış çevrede oluşan, uzun süreli değişimlerdir. (Savaş, kıtlık) d. Normatif Bakış Açısı: Stanley Hall - Gesell Havighurst Herkes için geçerli standartlar belirlenerek insan gelişimini anlamaya çalışan bakış açısıdır. Çocukların farklı dönemlerdeki gelişimlerini inceleyerek bunlarla ilgili kayıtlar tutulmuş ve belli standartlar tespit edilmiştir. Gesell in olgunlaşma kuramı (biyolojik kuramı) buna örnektir. Gelişim olgunlaşmaya bağlıdır. Her şey genetik plan tarafından belirlenir. Sosyokültürel çevrenin etkisi çok azdır ya da hiç yoktur. e) Kültürel Bakış Açısı Singelis - Markus - Ç. Kağıtçıbaşı Kültürün davranış ve gelişim üzerindeki etkisi Kültürler arası farklılıklar 7

11 Öğretiyoruz Eğitim Serisi GELİŞİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Gelişim: Döllenme ile başlayıp ölümle son bulan süreç içerisinde yaşa bağlı olarak ortaya çıkan bedensel, zihinsel, duygusal aklaksal ve sosyal alanlarda görülen sürekli düzenli ve ileriye doğru olan değişikliklerdir. Gelişme: Gelişim dönemlerinde ve sürecinde ortaya çıkan somut ürünler ve sonuçlardır. Gelişim bir süreç gelişme bir üründür. Emekleme-yürüme gelişmedir. Ama süreç fi ziksel gelişimdir. Gelişim doğumla değil döllenme ile başlar ve ölüme kadar devam eder durma yoktur. Değişim - Farklılaşma Bir durumdan başka bir duruma geçmektir. Değişim olumlu olumsuz, ileri, geri, kalıcı, geçici olabilir. Değişimin ürünü ise değişmedir. Değişim, gelişme, gerileme şeklinde olabilir. Her gelişim bir değişimdir ama her değişim bir gelişim değildir. (Çünkü gelişim sadece olumlu yöndedir.) Bir kişinin yürümesi hem gelişim hem de değişimdir. Bir insanın yaşlanınca boyunun kısalması, cildinin kırışması bir değişmedir ama gelişim değildir. Büyüme Organizmanın boy - kilo, hacim olarak artması, fi ziksel yapıda meydana gelen niceliksel değişmelerdir. Boy, tırnak, kol, bacak, parmak uzaması; kilonun artması vb. 8

12 Gelişim Psikolojisi Büyüme gelişim gibi pozitif yönde artıştır, ileriye dönüktür. Büyüme hem kalıtımdan hem de çevreden etkilenir. (Beslenme, spor önemlidir.) Büyüme hızı her dönemde aynı değildir. Doğum öncesi, bebeklik, ergenlik büyümenin en fazla olduğu dönemlerdir (En fazla olandan en aza doğru). Büyüme niceliksel (gözlenebilen - ölçülebilen) değişmelerdir. Büyüme boy uzunluğu olarak kızlarda 18 yaşına, erkeklerde 22 yaşına kadar devam eder ama durmaz. Bundan sonra gelişimine ölüme kadar normal bir seyir ile devam eder. Büyüme olgunlaşmanın ilk koşuludur. Öğrenmenin koşullarından biridir. Bir davranışı yapmak ve öğrenebilmek için tek başına yeterli değildir. Olgunlaşma Genetik olarak belirlenen bir plana göre yaşantılardan bağımsız olarak kendiliğinden ortaya çıkan biyolojik gelişmeler ya da organizmanın, organların kendilerinden beklenen görevi yapabilecek düzeye gelmesidir. Olgunlaşma kavramında genetik plan ve düzeye ulaşma kavramları önemlidir. Olgunlaşma yaş - zekâ - sinir - kas koordinasyonuyla gerçekleşir. Olgunlaşma seyri kalıtımla belirlenir. Olgunlaşma (genetik plan) çevre koşullarından, öğrenme yaşantılarından nispeten bağımsızdır. Çevre olgunlaşmanın hızını etkiler. Beslenme, spor, eğitim olanakları hızı azaltabilir ya da artırabilir. Olgunlaşma sonucu ortaya çıkan davranışlar öğrenme değildir ama olgunlaşma öğrenmenin ön koşullarından biridir. Olgunlaşma niteliksel değişmedir ve büyümeden kapsamlıdır. Yürüme, kas becerilerinin kalem - makas, bisiklet kullanabilecek düzeye gelmesi, soyut düşünebilme düzeyine ulaşma: Boy ve kilo artışı + Zihin - kas OLGUNLAŞMA (Niceliksel değişme) BÜYÜME Sinir - yaş Koordinasyonu 9

13 Öğretiyoruz Eğitim Serisi Hazırbulunuşluk Organizmanın büyümesi, bir davranışı yapabilecek olgunlaşma düzeyine ulaşmasının yanı sıra o davranışa ilişkin ilgi, istek, tutum ve ön bilgilere de sahip olmasıdır. Büyüme + olgunlaşma + ilgi - istek - tutum + ön bilgiler(ön öğrenmeler) = Hazırbulunuşluk Biyolojik boyut Duyuşsal boyut Bilişsel boyut Hazırbulunuşluk hem niceliksel hem de nitelikseldir. Hazırbulunuşluk olgunlaşma gibi sadece biyolojik değildir; duyuşsal, bilişsel özellikler de önemlidir. Hazırbulunuşluk öğrenmenin hem öncesi hem de sonrasında etkilidir. Hazırbulunuşluk öğrenme değildir. Öğrenmeye hazır olmaktır. Birey hazır olduğu davranışı yaparsa öğrenme olur. Bir matematik problemini çözmek için büyümek, zihinsel olgunluğa ulaşmak, ön bilgilere sahip olmak ve ilgili istekli olmak gerekir. Hazırbulunuşluk sorularını olgunlaşma ile karıştırmayın. Soruda eğer sadece biyolojik - genetik gelişmeden yani düzeye ulaşma, davranışı yapabilme diyorsa, olgunlaşmadır ama olgunlaşmasına rağmen ilgi - istek - tutum - ön bilgi yetersizse ya da yeterliyse o zaman hazırbulunuşluk olur (Bilişsel ve duyuşsal boyut çok vurgulanır.). Çocuk bisiklet sürecek olgunluğa erişmiştir ama deneyimi ve isteği yoktur. Yani hazır değildir. Hazır olma bir davranışa ya da öğrenmeye fi ziksel, bilişsel, duyuşsal yönden hazır olmaktır. Öğrenme Bireyin yaşantıları sonucu davranışlarında meydana gelen nispeten kalıcı izli davranış değişiklikleridir. Yaşantı - Tekrar - nispeten kalıcı izli olması + davranış değişikliği önemlidir. Büyüme + olgunlaşma - hazırbuluşluk + çevre ile etkileşim (yaşantı) = ÖĞRENME 10

14 Gelişim Psikolojisi Öğrenme yaşantılarla oluşan en kapsamlı süreçtir. Kalıcı değişiklik şarttır. Bu açıdan bakıldığında doğuştan getirilen davranışlar (içgüdü - refleks) geçici davranışlardır (hastalık, ilaç, alkol kullanımı, yorgunluk) ve büyüme ve olgunlaşma sonucu ortaya çıkan davranışlar bir öğrenme değildir. Yazı yazmayı öğrenme, araba sürmeyi öğrenme, mutluluk ve acıyı öğrenme, İngilizceyi öğrenme, bisiklete istenildiği şekilde binmeyi öğrenme gibi. Gelişim Alanı Gelişim çok yönlü olduğu için onu kendi içinde birtakım bölümlere ayırmak durumunda kalınmıştır. Bu bölümlere gelişim alanı denir. Fiziksel gelişim, bilişsel gelişim, sosyal gelişim. Gelişim Görevi (Ödevi) Bireyin bir gelişim döneminde kazanması beklenen temel özellikleridir. Gelişimin sağlıklı devam etmesi için bu özelliklerin başarı ile kazanılması gerekir. Bunda olgunlaşma ve çevre şartları önemlidir. (Havighurst) GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kalıtım Çevre Zaman Diğer faktörler 1. KALITIM (GENETİK) Döllenme sırasında anne ve babadan bireye genetik yolla geçen özellik ve yeteneklerdir. (cinsiyet, göz rengi, kan grubu, saç - ten rengi, mizaç, yetenek, hastalıklara yatkınlık, boy ve zekânın sınırları vb.) * Anne XX baba XY genlerini üreme hücresinde taşır. Anne ve babadan gelen kromozomlar birleşir ve 46 kromozomla canlıyı oluştururlar. (23 çift 46 adet) 11

15 Öğretiyoruz Eğitim Serisi Kalıtım Genotip Döllenme ile geçen tüm özelliklerin genelidir ya da genetik şifresidir. Sadece kalıtımdır. (ss - dd) Fenotip Genetik özelliklerin çevre ile etkileşimi sonuç ortaya çıkmasıdır. Genetik özelliklerin görülmesidir. Kalıtım + Çevre (saç, göz rengi, kanser, şizofreni gibi) Gen: Canlının her türlü özelliğinin oluşmasını sağlayan yapıdır. Dominant (baskın) ve resesif (çekinik) diye ikiye ayrılır. Fenotipte kendini gösterirse dominant, gösteremezse çekiniktir. Kromozom: Üzerinde genleri taşıyan DNA dan oluşan yapıdır. Mutasyon (Değişim): Döllenme sırasında genlerin yapısında çevreninde etkisiyle oluşan değişmeler, bozukluklar ve hasarlardır. Olumlu ya da olumsuz olabilir. Radyasyon, Çernobil sonrası oluşan hasarlar, sıcaklık, ateşli hastalıklar, besinler mutasyonu etkiler. İki başlı doğma, 6 parmaklı el, renkli göz ve ten, down sendromu, kısa bacaklı olma, hemofi li gibi. Otozom: Vücudun genel özelliklerini belirleyen kromozomlardır. 22 tanedir. (Bir kişide) Gonozom: Cinsiyeti belirleyen kromozomdur. 1 tanedir. (Bir kişide) 46 kromozomda 22 çift otozom (Toplam 44 adet), 1 çift gonozom bulunur (toplam 2 adet). Cinsiyeti babadan gelen kromozom belirler. Modifikasyon: Çevre şartlarında meydana gelen değişikliklerdir (ısı - ışık - besin, nem). Bazı çiçeklerin ve hayvanların renkleri sıcaklığa göre değişir. 2. ÇEVRE Döllenmeden başlayıp kalıtım dışında bireyi etkileyen tüm dış uyarıcılar çevre etkisi ile açıklanabilir. Çevre doğum öncesi, doğum anı ve doğum sonrası diye üç bölümdür. 12