TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI

Transkript

1 T.C. BAġBAKANLIK Ġnsan Hakları BaĢkanlığı TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI Uzmanlık Tezi HAZIRLAYAN: MEHMET ALTUNTAġ TEZ DANIġMANI: Mehmet ERGÜN ANKARA Kasım 2002

2 BaĢbakanlık Ġnsan Hakları BaĢkanlığı Adres: Yüksel Caddesi No:23, Kat 3, YeniĢehir Ankara Tel: (0312) Faks: (0312) e-posta: ihb@basbakanlik.gov.tr Elektronik ağ: Ankara Not: ÇalıĢmadan alıntı yapılacaksa kaynak gösteriniz. I

3 T.C. BAġBAKANLIK TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI Uzmanlık Tezi HAZIRLAYAN: MEHMET ALTUNTAġ TEZ DANIġMANI: Mehmet ERGÜN ANKARA Kasım 2002 II

4 ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER... I KISALTMA DĠZĠNĠ... IV GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ KISIM:... 7 DÜNYADA ANAYASA VE ĠNSAN HAKLARI KAVRAM VE ĠLKELERĠ ĠLE TARĠHSEL GELĠġĠMLERĠ... 7 I. ANAYASA KAVRAMI, ĠLKELERĠ VE ANAYASA HUKUKUNUN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ... 8 A. ANAYASA KAVRAMI... 8 B. ANAYASA ĠLE ĠLGĠLĠ KAVRAM VE ĠLKELER Devlet Anayasal Devlet Hukuk Devleti İlkesi Anayasal Hükümet Kavramı Anayasal Demokrasi Kavramı Hukukun Üstünlüğü İlkesi Bağımsız Yargı İlkesi C. ANAYASA KAVRAMININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ Dünyadaki Anayasal Gelişmeler İnsan Haklarının Anayasal Düzeye Gelişi II. ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ĠLKELERĠ ĠLE ĠNSAN HAKLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ A. ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI İnsan Hak a) Yetki b) Talep c) Tanınma ve Saygı Gösterilme B. ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ KAVRAM VE ĠLKELER Hak ve Özgürlük Kavramları Temel Hak ve Özgürlükler Eşitlik Kavramı ve İlkesi Yurttaşlık Hakları Medeni Haklar Bireysel Haklar ve Kamu Hakları Kamu Özgürlükleri İnsan Hakları Kavramının Anlamı ve Benzer Kavramlardan Farkı İnsan Haklarının Temelleri ve Özellikleri a) Ġnsan Haklarının Felsefi Temelleri (1) Ġnsan, Etik ve Ahlak (2) Doğal Hukuk GörüĢü ve Doğal Haklar (3) Toplum SözleĢmesi (4) Ġnsan Onuru Kavramı b) Ġnsan Haklarının Özellikleri (1) Ġnsan Haklarının Doğal Hukuktan Kaynaklanan Özellikleri (2) Ġnsan Haklarının Önceliği (3) Ġnsan Haklarının Bağımsızlığı (4) Ġnsan Hakları Talebi ve Direnme Hakkı (5) Ġnsan Haklarının Dikey Etkisi ve Yatay Etkisi c) Ġnsan Haklarını Diğer Haklardan Ayıran Özellikler d) Ġnsan Haklarının Evrenselliği İnsan Haklarının Sınıflandırılması a) Pozitif-Negatif Statü Haklar Sınıflandırması (1) Negatif Statü Hakları/Koruma Hakları I

5 (2) Aktif statü hakları/katılma Hakları (3) Pozitif statü hakları/ġsteme Hakları b) Tarihsel Sınıflandırma (1) Birinci KuĢak Haklar / Medeni ve Siyasi Haklar (2) Ġkinci KuĢak Haklar / Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar / Toplu Haklar) (3) Üçüncü KuĢak Haklar / DayanıĢma Hakları c) Diğer Sınıflandırmalar (1) Klasik ve Sosyal Haklar (2) Temel ve Esas Haklar (3) Bireysel ve Toplu Haklar (4) 1982 Anayasasındaki Sınıflandırma C. ĠNSAN HAKLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ Genel Olarak Dünyada İnsan Haklarının Gelişimi a) Batıda Temel Hakların Ortaya ÇıkıĢı (1) Ġngiltere deki GeliĢmeler (2) Amerika BirleĢik Devletlerindeki GeliĢmeler (3) Fransa da ki geliģmeler b) Evrensel GeliĢmeler c) Avrupa Birliğinde Ġnsan Hakları ĠKĠNCĠ KISIM TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI I. TÜRKĠYE DE ĠNSAN HAKLARININ ANAYASAL GELĠġĠMĠ II. TÜRK ANAYASALARINDA ĠNSAN HAKLARI A. FERMANLAR DÖNEMĠ Sened-i İttifak Tanzimat Fermanı Islahat Fermanı B. KANUN-U ESASĠ DÖNEMĠ Birinci Meşrutiyet a) Kanun-u Esasinin Hazırlanması b) Kanun-u Esasi de Ġnsan Hakları İkinci Meşrutiyet (1909 Anayasası) C VE 1924 ANAYASALARINDAN 1961 E KADAR SÜREN DÖNEM Anayasası ve İnsan Hakları Anayasası ve İnsan Hakları a) 1924 Anayasası nın Niteliği b) 1924 Anayasasında Özgürlük AnlayıĢı c) 1924 Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Yeri d) 1924 Anayasasında Yer Alan Ġnsan Hakları Maddeleri D ANAYASASI DÖNEMĠ Anayasası ve İnsan Hakları Anayasasının 1924 Anayasasından Farkı Anayasasında Özgürlük Anlayışı Anayasası nda Temel Hak ve Özgürlükler Anayasasında İnsan Haklarına Dayalı Devlet Anlayışı Anayasasında İnsan Haklarının Sınırlanması E ANAYASASI DÖNEMĠ Anayasasında Temel Hak ve Özgürlükler Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Benzerlikler Anayasası ile 1982 Anayasası Arasıdaki Farklılıklar Anayasasında Birey-Devlet İlişkisi Anayasasında İnsan Haklarına Saygılı Devlet Anlayışı Anayasasında Sosyal Devlet Anlayışı Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınıflandırılması a) KiĢisel Haklar (Koruyucu Haklar) II

6 b) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar (Ġsteme Hakları) (1) Ekonomik Haklar (Pozitif Statü Hakları) (2) Sosyal Haklar (Pozitif Statü Hakları) (3) Kültürel Haklar c) Siyasal Haklar (Aktif Statü Hakları) Anayasası nda İnsan Haklarının Sınırları a) Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması b) Temel Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanılmaması c) Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması III. TÜRKĠYE DE ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ANAYASAL DEĞĠġĠKLĠKLER VE YASAL DÜZENLEMELER A SAYILI KANUN B SAYILI KANUN... HATA! YER ĠġARETĠ TANIMLANMAMIġ. C SAYILI KANUN D SAYILI KANUN E SAYILI KANUN F SAYILI KANUN G SAYILI KANUN H SAYILI KANUN IV. TÜRKĠYE NĠN ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI YÜKÜMLÜLÜKLERĠ A. ULUSLARARASI SÖZLEġMELER B ANAYASASI NA GÖRE ULUSLARARASI SÖZLEġMELERĠN HÜKMÜ C. TÜRKĠYE NĠN ĠNSAN HAKLARIYLA ĠLGĠLĠ YÜKÜMLÜLÜKLERĠ D. TÜRKĠYE NĠN ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ TARAF OLDUĞU ULUSLARARASI BELGELER Birleşmiş Milletler Kapsamında Avrupa Konseyi ve AGİT Kapsamında Uluslararası Çalışma Örgütü Belgeleri E. TÜRKĠYE NĠN AVRUPA BĠRLĠĞĠ ÜYELĠĞĠ VE ĠNSAN HAKLARI F. KOPENHAG KRĠTERLERĠ VE ĠNSAN HAKLARI "Kısa Vadeli Siyasal Kriterler (2001) "Orta Vadeli Siyasal Kriterler (2004) ÜÇÜNCÜ KISIM TÜRKĠYE DE ĠNSAN HAKLARININ KURUMSAL YAPISI I. ĠNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMĠ II. ĠNSAN HAKLARIYLA ĠLGĠLĠ RESMĠ KURUMLAR A. TBMM ĠNSAN HAKLARINI ĠNCELEME KOMĠSYONUNU B. ĠNSAN HAKLARINDAN SORUMLU DEVLET BAKANLIĞI C. ĠNSAN HAKLARI (KOORDĠNATÖR) ÜST KURULU İHKUK un Kuruluşu, Görevi ve Yapısı İnsan Hakları Koordinatör Üst Kurulunun Yaptığı Çalışmalar a) ĠHKUK un Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Anayasal DeğiĢiklik Önerileri b) Ġnsan Haklarına ĠliĢkin Yasal Önerileri D. ĠNSAN HAKLARI EĞĠTĠMĠ ON YILI ULUSAL KOMĠTESĠ E. ĠNSAN HAKLARI BAġKANLIĞI F. ĠNSAN HAKLARI DANIġMA KURULU G. ĠNSAN HAKLARI ĠHLAL ĠDDĠALARINI ĠNCELEME HEYETLERĠ H. ĠNSAN HAKLARI ĠL VE ĠLÇE KURULLARI III. ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ DĠĞER KURULUġLAR A. ÜNĠVERSĠTELERDEKĠ ĠNSAN HAKLARI MERKEZLERĠ B. ĠNSAN HAKLARI ĠLE ĠLGĠLĠ SĠVĠL TOPLUM KURULUġLARI SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME Ek-1: TABLO KAYNAKÇA I II

7 a.g.e a.g.m. AB A.B.D. AĠHD A.Ġ.H.S. KISALTMA DĠZĠNĠ : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Avrupa Birliği : Amerika BirleĢik Devletleri : Avrupa Ġnsan Hakları Divanı : Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi AÜ SBF ĠHMD: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Ġnsan Hakları Merkezi Dergisi AĠHK Ġ.H.M. BM Bknz. :Avrupa Ġnsan Hakları Komisyonu : Ġnsan Hakları Merkezi : BirleĢmiĢ Milletler : Bakınız C. : Cilt CMUK Çev. f H.Ü.Y. Ġ.H.E.B. : Ceza Muhakemeleri Usulü Hakkında Kanun : Çeviren : Fıkra m. : Madde No R.G. SBF : Hacettepe Üniversitesi Yayını : Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi : Numara S. : Sayı s. : Sayfa T.C. T.C.K. : Resmi Gazete : Siyasal Bilgiler Fakültesi : Türkiye Cumhuriyeti : Türk Ceza Kanunu TBMM ĠHĠK :Türkiye Büyük Millet Meclisi Ġnsan Haklarını Ġnceleme Komisyonu TODAĠE ĠHY :Türkiye Ve Ortadoğu Amme Ġdaresi Enstitüsü Ġnsan Hakları Yıllığı UAÖ v.b. v.d. Yay. y.y. :Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International) : ve bunun gibi : ve diğerleri : Yayını : Yüz yıl IV

8 GĠRĠġ Ġnsan Hakları kavramı, geride bıraktığımız yüzyıla damgasını vuran en önemli kavramlardan biridir. Kaynağını ister Eski Yunan düģüncesinde, ister tabii hukukta ister insan onurunda ya da farklı bakıģ açıları doğrultusunda farklı yerlerde arayalım, bu kavram dinamik ve hayli uzun bir süreç sonucunda siyasi düģüncenin en önemli yapıtaģlarından biri haline gelmiģtir. Kimilerince Ġnsan Hakları Çağı olarak adlandırılan 20. Yüzyıl, önceki dönemlerden devraldığı mirasın, hayli süratli ve yoğun bir Ģekilde yaģanan geliģmelere sahne olmuģtur. Bunun sonucunda, ulusal, bölgesel ve evrensel boyutlarda, bireyler, topluluklar, resmi ve sivil örgütler ve devletlerarasındaki iliģkilerin merkezine konumlanmasına tanıklık etmiģtir. Ġdeolojilerin ve siyasi rejimlerin meģruiyet kriteri haline gelen insan hakları, uluslararası iliģkilerin yapısal bir dönüģüme uğramasında itici bir rol oynamıģ ve bu yönüyle gerek realist ve gerek idealist teorisyen ve siyaset bilimcilerin analizlerinde yoğunlaģtıkları konular arasında ayrıcalıklı bir konuma yükselmiģtir. Kavramın kendisi üzerindeki uzlaģımı ifade etmesi bakımından Weissbrodt un yorumu anlamlıdır. 1 Weissbrodt, evrensel olarak kabul görmüģ hiç bir din, ideoloji ya da felsefi görüģ olmamasına rağmen, insan hakları kavramının her din, felsefi düģünce veya ideolojiye mensup insanların kabul ettiğini ve dünyanın ilk evrensel ideolojisi olma özelliğini kazandığını ifade eder. Ancak bu uzlaģı, kavramın iyi ve önemli bir Ģey oluģu ile sınırlı kalmıģ, içerik konusunda benzer bir mutabakat sağlanamamıģtır. Kavramın, oluģum ya da keģif sürecine paralel olarak; liberal perspektif insan haklarının birinci kuģağı olarak adlandırılan sivil ve siyasi haklara vurgu yaparken, sosyalist-kollektivist perspektif ekonomik ve sosyal hakları yani ikinci kuģak haklar ı öncelemiģ, nihayet rölativist, üçüncü dünyacı, kalkınmacı, sosyalist ve kollektivist aydınlar ve devlet adamları insan haklarının üçüncü kuģağı nı yani dayanıģma haklarını formüle etmiģlerdir. 1

9 Bununla birlikte, J.S.Mill in abidevi eseri Özgürlük Üstüne de 2 vurguladığı alıģılmıģ olmayanı baskı altında tutmaya çalıģırken sayıların ağırlığını kullanmaya çalıģan toplumsal baskı karģısında anayasacılık hareketleri ile güçlenen normatif hukuki düzenlemelerle ulusal düzeyde korunan insan hakları, uluslararası düzeyde de koruma altına alınmaya çalıģılmıģtır. Viyana Kongresi nde (1815) köleliğin ve köle ticaretinin yasaklanmasına yönelik çalıģmalarla baģlayan uluslararasılaģma süreci hukuki bağlayıcılık ve yaptırım gücünden yoksundu. Ancak buna rağmen insan hakları moral niteliği ile büyük önem arzeden 1948 Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ile evrensel bir boyut kazanmıģ, daha sonraki dönemlerde koruma alanı ile koruma düzeyi arasındaki ters orantıya rağmen yeni sözleģmeler ve yeni koruma mekanizmaları ile insanlara daha yaģanılır bir dünya sağlama yolunda önemli katkılar sağlamıģtır. YaĢanan tüm bu geliģmeler, doğal olarak her aģaması ile coğrafyamızı etkilemiģ, idari ve siyasi hayatımızın Ģekillenmesine katkıda bulunmuģtur. Ġnsan hakları konusu, Türkiye de özellikle son yirmi yılda gündemin en önemli maddelerinden biri haline gelmiģtir. Batı ile entegrasyon ve Avrupa Birliğine üyelik sürecindeki Türkiye Cumhuriyeti insan hakları konusunda, çeģitli yasal ve idari düzenlemelerle ileri adımlar atmıģtır. Onurlu bireyler, huzurlu bir toplum ve güçlü bir devletin varlığı için, insan haklarına saygılı ve ondan öte insan haklarına dayalı bir anayasal sisteme sahip olma gerekliliği, her Ģeyden önce ele alınması gereken bir konudur. Bu yöndeki talepler ahlaki olmakla birlikte, insan olmanın da doğal sonucudur. 200 yılı aģkın bir süredir pek çok alanda kaydettiği ilerlemelerini örnek almaya çalıģtığımız çağdaģ batı uygarlığını oluģturan temellerden biri de insan hakları kavramıdır. Türkiye de insan haklarının, Tanzimat Fermanıyla baģlayan Türk AnayasalaĢma sürecine paralel bir geliģme gösterdiği söylenebilir. Fermanlarla 1 David Weissbrodt, Human Rights: An Historical Perspective, Human Rights içinde, Derleyen: Peter Davies, London: Routledge, 1988, s.1. 2 J.Stuart Mill, Özgürlük Üstüne. (Çev.Osman Nuri Dostel), MEB Yayınları, Ankara,1967, s.2. 2

10 baģlayan bu süreçte, 1961 Anayasası ile ilk yapısal dönüģüm baģlamıģ ve AB ye üyelik süreciyle birlikte hızlı bir ivme kazanmıģtır. Çağımız bir açıdan insan hakları çağı olarak kabul edilmektedir. Nitekim temel hak ve özgürlüklerin belirgin bir Ģekilde ortaya çıkması, geride bıraktığımız 20. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan Anayasalı devletlerle doğrudan ilgilidir. Ancak insan hakları kavramının uluslararası platformda çifte standarttan uzak, ideal anlamda uygulandığını söyleyebilmek çok zordur. 20. Yüzyıl büyük insan hakları ihlallerine sahne olmakla birlikte yine de, insan hak ve özgürlüklerinin geliģimi ile bu özgürlüklerin anayasalarda güvence altına alınması bağlamında altın bir çağ olarak kabul edilmektedir. Günümüzde uygar ülkelerin kabul ettiği demokrasi kavramı, insan hakları, hukukun üstünlüğü gibi evrensel değerleri içermektedir. Bu değerlerin baģında insan haklarına saygı gelir. ġüphesiz insan hakları, çağımızın vazgeçilmez değerleri arasındadır. Bu değerlerin yaģama geçirilebilmesi ve korunabilmesi için devletlere önemli görevler düģmektedir. Ġnsan haklarının korunabilmesi ancak devletlerin anayasalarında gerekli düzenlemeleri yapmalarıyla gerçekleģebilir. Bir toplumda en güçlü oluģum ve aynı zamanda insan hakları ihlallerine sebebiyet verme olasılığı en yüksek unsur, kamu yetkilileri, memur ve görevlileriyle birlikte devletin kendisidir. Herhangi bir demokratik toplumda birey hak ve özgürlüklerini korunması için anayasa ve yasaların bulunması gerekmektedir. Bireylerin devlete karģı korunmasını sağlayacak bir anayasal sistem olmalıdır. Çünkü herhangi bir hak ihlali karģısında hak arama yolları sağlayan yasalar kaçınılmaz bir ihtiyaçtır. Evrensel insan hakları değerleri, birer mihenk taģı gibidir. Bir devletin insan haklarına verdiği değeri görebilmek için öncelikle o devletin anayasasına, daha sonra da anayasasına paralel hazırlanan kanunlarına bakmak gerekmektedir. Ġnsan haklarının anayasa ve kanunlarda yer alması yeterli olmayabilir; ayrıca bunların uygulanmasına olanak veren, tüzük, yönetmelik gibi idari düzenlemelerine de bakılmalıdır. Bunlara ilaveten bireylerin hakları konusunda yasal düzenlemeleri 3

11 uygulayacak olan kamu görevlilerinin ve mahkemelerde kanunları yorumlayacak adli görevlilerin evrensel insan hakları düģüncesine sahip olmaları da önemlidir. ÇağdaĢ ülkelerde devlet-vatandaģ iliģkilerini belirleyen anayasal kurallar tespit edilirken, bireyi devlete karģı koruma amacı güdüldüğü görülmektedir ki, bu durum, anayasal geliģmelerle insan hakları arasında çok sıkı bir bağ olduğunu ortaya koymaktadır. Bu yüzden insan haklarına saygı ifadesi gerçekte bireyin devlet karģısında ezilmesini önleyecek Ģekilde anayasada temel hak ve özgürlüklerin açık seçik ifadesini bulmasıyla hayatiyet kazanır. Genel olarak bakıldığında ülkeler, insan haklarına saygıyı, insan haklarının korunmasını ve geliģtirilmesini ne ölçüde yerine getiriyorsa, o ölçüde uygar dünya ile bütünleģebildikleri görülmektedir. Bu çerçevede, dünyanın hangi ülkesinde olursa olsun tüm insanların, doğuģtan, hatta doğmadan önce, kadın-erkek herhangi bir ayırım yapılmaksızın, eģit ve özgür bireyler olarak dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez, bölünmez evrensel nitelikte haklara sahip olmaları gerektiği kabul edilmektedir. Yukarıda belirtildiği gibi anayasa ile insan hakları arasında çok sıkı bir bağ vardır. Ġnsan haklarının tanınması ve korunması, anayasal demokratik sistemin esaslarındandır. 3 Anayasalar her ne kadar kanunların kendilerinden türetildiği bir kaynak gibi algılansa da, esas itibariyle siyasal alana iliģkindirler ve insan hakları ile devlet örgütlenmesinin dayandığı ilkeleri içerirler. 4 Bir anayasanın baģlıca amacı insanların bir araya gelerek oluģturdukları bir organizasyon olan devleti yönetenlerin muhtemel tecavüzlerine karģı bireylerin hukukunu korumak, devlet yetkilerinin bireylerle ilgili olarak haksız kullanımına sınır getirmektir. Özet olarak, anayasal düzenin tesis edilmesi sırasında devletin insan haklarına dayandırılması ve her türlü uygulamasında insan haklarını koruma temel düģüncesi ile hareket etmesi gerekliliği konumuzun özünü teģkil etmektedir. Bilindiği üzere, uluslararası kuruluģlarca formüle edilen insan hakları kavramı ve buna dayalı olarak inģa edilen sistem, bütün kusur ve eksikliklerine rağmen günümüz koģullarında en geniģ genel kabul görmüģ kavram ve sistemdir. Bu 3 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara, Eylül 2001, s Erdoğan, a.g.e., s.3 4

12 sebeple çalıģmanın düģünsel temellerinde günümüzde evrensel bir boyut kazanmıģ olan evrensel insan hakları doktrini belirleyici olacaktır. Ġnceleme Planı: Yukarıda bahsedilen çerçevede çalıģmanın konusu, insan hakları kavramının tarihsel geliģim sürecini de göz önüne alarak, Türkiye de insan hakları ve anayasal geliģmeleri ele alarak Türk Anayasalarının insan hakları alanında getirdiği düzenlemeleri ve elde ettiği kazanımları ortaya koymaktır. Türk Anayasalarında Ġnsan Hakları baģlıklı bu çalıģmada incelenecek konular, tarihsel süreç bağlamında ele alınmaktadır. Bu çerçevede yapılan sınırlama, hem konunun oldukça geniģ hacimli olması, hem de temel hak ve özgürlüklerin tek tek incelenmesinin zorluğu nedeniyle kaçınılmazdır. Bu çalıģmada, genel hatlarıyla Türkiye de batılılaģmanın anayasal düzeyde ilk etkisinin görüldüğü Tanzimat Fermanıyla baģlayıp 1982 Anayasasına kadar bütün belgelerde yer alan insan hakları konularına değinilmiģ, anayasa kavramı açıklandıktan sonra, insan hakları kavramının tarihsel arka planıyla birlikte Türk Anayasalarındaki yeri ve öneminin daha iyi kavranabilmesi amaçlanmıģtır. ÇalıĢma, genel bir giriģten sonra üç kısımdan oluģmaktadır. Birinci kısımda anayasa ve insan hakları kavramlarına ve bu kavramlarla ilgili ilkelere, ayrıca söz konusu kavramların tarihi geliģimine yer verilmiģtir. Birinci kısım iki bölümden oluģmaktadır. Birinci bölümde öncelikle, anayasa kavramı ve ilgili kavramlar ve ilkeler ile anayasa hukukunun tarihsel geliģimi baģlığı altında anayasa kavramı ve iliģkili olabilecek devlet, anayasal devlet, hukuk devleti, anayasal hükümet gibi diğer kavram ve ilkelere yer verilmiģtir. Anayasa ve insan hakları kavramları çerçevesinde insan haklarının anayasal devlet açısından önemine değinilerek, hukuk devleti, anayasal demokrasi kavramları açıklanmıģ ve insan hakları ile iliģkisi incelenmiģtir. Birinci kısmın ikinci bölümünde, insan hakları kavramı baģlığı altında insan, hak, özgürlük ve eģitlik kavramları açıklanarak, temel hak ve özgürlükler, kamu özgürlükleri, kiģi hak ve özgürlükleri ile insan hakları kavramı arasındaki farklı 5

13 çizgiler ortaya konulmakta ve neden insan hakları kavramının tercih edildiği açıklanmaktadır. Ġkinci alt baģlıkta, insan haklarının felsefi ve etik temelleri, üçüncü alt baģlıkta insan haklarının özellikleri, insan haklarının sınıflandırılması ve bu sınıflandırmaların anlamına değinilmektedir. Üçüncü baģlıkta dünyada insan haklarının tarihsel geliģimi insan hakları düģüncesinin geçirdiği evreler incelenerek batı siyasi tarihi çerçevesinde Magna Carta Libertatum dan baģlayıp günümüze uzanan süreç ortaya konulmaktadır. Ġkinci kısımda Türk Anayasalarında insan hakları baģlığı altında dört bölüm bulunmaktadır. Birinci bölümde Türkiye de insan haklarının anayasal geliģimine değinilmektedir. Ġkinci bölümde Türk Anayasalarında insan hakları baģlığı altında Senedi Ġttifak ve Tanzimat, Kanun-u Esasi, , 1961 ve 1982 Anayasaları Dönemleri baģlıkları altında insan haklarının anayasalarımızda yer alan geliģimine değinilmektedir. Ġkinci kısmın üçüncü bölümünde, Türkiye de insan hakları ile ilgili anayasal ve yasal değiģiklik ve düzenlemeler, dördüncü bölümünde Türkiye nin insan hakları ile ilgili uluslararası yükümlülükleri yer almaktadır. Üçüncü kısımda ise Türkiye de insan haklarının kurumsal yapısı baģlığı altında üç bölüm yer almaktadır. Birinci bölümde insan haklarının korunmasının önemi, ikinci bölümde insan haklarıyla ilgili resmi kurumlar, üçüncü bölümde ise insan haklarıyla ilgili diğer akademik ve resmi olmayan sivil toplum kuruluģlarına yer verilmektedir. Bu çalıģma genel bir sonuç ve değerlendirme ile tamamlanmaktadır. 6

14 BĠRĠNCĠ KISIM: DÜNYADA ANAYASA VE ĠNSAN HAKLARI KAVRAM VE ĠLKELERĠ ĠLE TARĠHSEL GELĠġĠMLERĠ 7

15 I. ANAYASA KAVRAMI, ĠLKELERĠ VE ANAYASA HUKUKUNUN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ A. Anayasa Kavramı Anayasa, devletin hukuksal temel düzenidir. Siyasal birliğin oluģumu ve devlet görevlerinin yerine getirilmesi için ana ilkeleri, organizasyon kurallarını, bir devlet içindeki uyuģmazlıkların çözümü için ana ilkelerini normlandırır. 5 Bir tanıma göre anayasa, özel koģullar altında meydana gelen, devletin egemenliğine ve değer düzenine iliģkin temel ilkeleri ve devletin vatandaģları ile olan iliģkilerini tek elden düzenleyen, zor koģullar altında değiģtirilebilen en yüksek dereceli hukuk kuralları sistemidir. 6 Her insan topluluğunda, topluluğun kuruluģ ve iģleyiģini düzenleyen ve topluluğu meydana getiren bireyler tarafından gerekliliğine inanılan bazı kurallar vardır. Toplum hayatında barıģ ve huzurun, düzen ve güvenliğin sağlanması bakımından gerekli olan bu kurallara uyulmadığı zaman toplum düzeni bozulur ve topluluk amaçlarını gerçekleģtirmeden dağılır. Ġnsan topluluklarının en geliģmiģi olan devletin de gerçekleģtireceği amaçlar doğrultusunda kuruluģ ve iģleyiģini düzenleyen bazı temel kuralları bulunmaktadır. 7 Devlet yönetimini, devletin temel yapısını, örgütleniģi ve iģleyiģini düzenleyen bu temel kuralların yer aldığı metinlere anayasa adı verilmiģtir. Anayasalar, devletin temel yapısı, örgütleniģi ve iģleyiģi yanında ekonomik ve toplumsal alanda siyasal iktidarlara yön veren temel ilkeleri, bireylere devlet iktidarı karģısında sağlanan temel hak ve özgürlükleri de gösterir. 8 Anayasa kavramı, her Ģeyden önce insan haklarının yaģam alanı olarak görülebilecek bir platformdur. Çünkü anayasa bir ülkenin hukuk sisteminin kaynağıdır. Ancak tüm kanunların anayasadan türetildiğini söylemek doğru değildir. Esas itibariyle anayasa siyasal alana iliģkin olup, insan hakları ile devlet örgütlenmelerinin dayandığı ilkeleri gösterir. Bir anayasanın amacı, yönetenlerin 5 Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2. Baskı, Ġzmir, 1999, s.1. 6 Maier W., Staats-und Verfassunsrecht, 3.Baskı, Achim, 1993 s. 49; Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, 2. Baskı, Ġzmir, 1999, s.1-2. den naklen. 7 Ġsmet Giritli-Jale SarmaĢık, Anayasa Hukuku, Der Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.1. 8 ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s.1. 8

16 (iktidarların) muhtemel tecavüzlerine karģı bireyin, halkın hukukunu korumaktır. Bundan dolayı da anayasa hukuku özü itibariyle siyasi bir hukuktur. Anayasa deyimi, devletin kuruluģ ve iģleyiģini, devletin temel siyasi organlarını ve bu organların yetki ve iģleyiģini düzenleyen bir hukuki belge anlamındadır. Bu anlamda anayasalar özel iliģkileri düzenlemezler hatta kamu hukuku da tamamen anayasadan türemez. Bu elbette ki mevcut hukuk düzeninin anayasaya aykırı olabileceği anlamına gelmez. Anayasadan türemediği halde anayasaya aykırı olmayan hukuk kurallarının var olması doğaldır. 9 Bir anayasanın devletin bütünlüğünü sağlamak ve devlet için devamlı bir temel düzen oluģturmak gibi önemli iģlevleri vardır. Ayrıca anayasanın devlet erkinin (egemenliğinin) kullanılmasını meģru kılmak, devlet erkini hukuksal bakımdan sınırlamak, denetlenebilir kılmak, en önemlisi de vatandaģların özgürlük ve eģitliğini güvence altına alarak iktidarı sınırlamak ve temel hakları garantilemek gibi bir iģlevi bulunmaktadır. Türk anayasa tarihinde, anayasa kavramı için değiģik tanımlar kullanılmıģtır. Osmanlı Anayasası için Kanun-u Esasi (1876), Cumhuriyet dönemi anayasalarında 1921 Anayasası için TeĢkilat-ı Esasiye (Esas teģkilat hukuku), daha sonra 1924 Anayasasında TürkçeleĢtirilerek Anayasa deyimi kullanılmıģtır. B. Anayasa Ġle Ġlgili Kavram ve Ġlkeler 1. Devlet Devlet, belirli bir ülkede yaģayan insan topluluğunun egemenlik ve bağımsızlık temelinde oluģturduğu siyasal örgütlenmedir. Öteki örgütlü topluluklardan farkı toplum içindeki bütün örgütleri de kapsaması ve hükümetle temsil edilen üstün merkezi bir otoritenin eliyle iģleyen gerektiğinde jandarma ve polis gücüyle maddi zora baģvurarak gerçekleģtirilen hukuksal bir düzene dayanmasıdır. Hukuksal bir varlık olan devlet aynı zamanda bir tüzel kiģiliktir. Onu yöneten bireylerin kiģiliklerinden farklı ayrı hak ve yetkilere sahiptir. Gerçek kiģiler gibi hukuksal iģlemler yapabilir, süreklidir, siyasal iktidarın hükümetlerin ve kiģilerin değiģmesinde bile devam eder. 9 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s.17. 9

17 2. Anayasal Devlet Anayasal devlet, devletin görev alanını sınırlayan, bireysel hakları güvence altına alan ve siyasi otoritenin kötüye kullanımına karģı baģvuru yolları tesis eden bir anayasa ve hukuk düzeni çerçevesinde iģleyen yönetim biçimi, devletin iktidarını sınırlamak ve bireysel özgürlüğü korumak üzere bir dizi hukuki ve kurumsal tehditler çerçevesinde iģleyen yönetimdir Hukuk Devleti Ġlkesi Genel olarak hukuk devleti denildiğinde, yönetilenlere hukuk güvenliği sağlayan devlet düzeni anlaģılmaktadır. Hukuk devletinin karģıtı olarak, polis devletinden söz edilir. Polis devleti kavramı, 17. ve 18. yüzyıllardaki, mutlak hükümdarlık döneminde toplumun refahı için her türlü önlemi almak ve vatandaģların tüm haklarına karıģmak yetkisine sahip olan rejimler için kullanılmıģtır. Polis devleti deyimi yönetilenlere hukuk güvenliği vermeyen ve zorbalıkla idare eden rejimleri anlatmak için kullanılmaktadır. 11 Hukuk devleti ilkesi, siyasal iktidarın önceden belirlenmiģ, açık ve genel yasalara ve usullere göre kullanılmasını öngörmektedir. Bu anlamda hukuk devleti ilkesi esas itibariyle hukuki bir kavram değil siyasi ve ideal olanı ifade eden bir kavramdır. Hukuk devleti keyfi yönetimin karģıtıdır ve meģruluğunu kendi varlığından alan değil, aksine hukuk sayesinde var olan meģruluğunu hukuktan alan devlet demektir. 12 Devlet hayatında hukukun egemen olması, bütün devlet faaliyetlerinin önceden belli edilmiģ, genel ve eģitlikçi kurallar çerçevesinde yürütülmesi hukuk devleti ilkesinin gereğidir. Hukuk devleti ilkesi esas olarak demokratik devletin de özüdür. 13 Hukuk devleti, tüm faaliyet iģlem ve eylemleri hukuk kurallarına ve anayasaya uyan bu kurallarla bağlı olan devlettir. Bir baģka tanıma göre hukuk devleti, insan haklarına saygı gösteren bu hakları koruyucu adil bir hukuk düzeni kuran ve bunu devam ettirmeye kendini zorunlu sayan ve bütün faaliyetlerinde hukuka ve anayasaya uyan devlettir. 10 Erdoğan, a.g.e., s ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s Erdoğan, a.g.e., s

18 Hukuk kurallarını toplumun kendisi olan bireyler yaratır veya değiģtirebilir. Devletin ve bireylerin hukuk kurallarına uygun davranması yargı organları tarafından denetlenir. Hukuk devletinin bir anlam kazanabilmesi için ülkede egemen olan hukukun yönetilenlere, devlete karģı da, hukuk güvenliği sağlanması gerekir. Bunda da en büyük sorumluluk, hukukun ne olduğunu söyleme yetkisine sahip olan yargıçlara düģer. 14 Bunun için yargı denetiminin gerçek, güvenceli, süratli olması ve savunma haklarına saygı göstermesi bu görevi üstlenen organların bağımsızlıklarını ve tarafsızlıklarını koruyacak biçimde düzenlenmiģ olmaları gerekmektedir. Demokratik rejimlerin kusursuz iģlemelerinin en büyük güvencesi devletin bir hukuk devleti kimliğinde olmasıdır. Bu da, kaynağı ne olursa olsun keyfi karar ve eylemlerin olası zararlarına karģı kiģileri ve kurumları koruyacak kural ve kurumların bir sistem halinde benimsenmesi ve yerleģmesi ile gerçekleģir. Hukuk devleti, halktan yönetme yetkisini alan siyasal iktidarın elinde tuttuğu yetki ve güç birleģimini bir hukuki üstünlüğün adil ve toplu yarar için kullanılacak araçları olarak algılaması, baģta kendisi olmak üzere tüm toplumun istikrar ve geliģmesinin böyle bir uygulamaya bağlı bulunduğunun bilincinde olması demektir. O halde hukuk devleti kavram ve sisteminin temelinde, adalete olan güvenin toplumda kurumsallaģmıģ biçimde yerleģmesi yatmaktadır. Yasalar toplum iradesini, diğer bir ifadeyle milli iradeyi temsil eden yasama kuvvetince yapılmaktadır; baskıyı, adaletsizliği önlemek, insanların evrensel değerlerini korumak içindir. Dolayısıyla ve doğal olarak önce toplumun benimseyeceği nitelikleri taģımalı sonra onu uygulayacak organların bu yasaların üzerine çıkamayacağı bir sistemde yaģatılmalıdır. Kısaca hukuk devleti idare edilenlere temel hukuk güvencelerini verebilen bir çağdaģ yönetim olarak kabul edilmektedir. Hukuk devleti kavramı ilk kez Anayasamıza 1961 Anayasası ile girmiģtir. Bu, 1924 Anayasası döneminde hukuk devleti olmadığı anlamına gelmemektedir. Türkiye de hukuk devleti çabaları, Tanzimat tan bu yana süregelmiģtir Anayasası ile geniģ bir biçimde düzenlenmiģ ve anayasal bir yapıya kavuģturulmuģtur. Hukuk devleti, 1982 Anayasası ile bazı kısıtlamalara uğramakla birlikte anayasanın temel ilkelerinden biri olma niteliğini korumuģtur ġeref Gözübüyük, Anayasa Hukuku, Ankara, 1989, s Gözübüyük, aynı yer, s

19 Hikmet-i Hükümet (raison d etat) ise, hukuk devletinin aksine devleti hukuk, ahlak ve adaletten bağımsız olarak bir asli varlık olarak gören ve devletin varlığını sürdürmesini temel siyasal amaç olarak benimseyen siyasi doktrindir. Hukuk devleti insan haklarının güvencesi iken hikmet-i hükümet insan haklarının sınırlanması için en çok öne sürülen gerekçelerden birisidir Anayasal Hükümet Kavramı Anayasal hükümet, anayasadaki terimlere göre hükümetten fazla bir Ģey ifade etmektedir. Keyfi hükümetin zıttı olarak kurala göre hükümet; iktidarda olanların istekleri ve yetenekleriyle ancak sınırlanabilen hükümet değil, anayasanın hükümlerine göre sınırlandırılmıģ hükümet anlamına gelmektedir. Anayasaların asıl amacı hükümeti sınırlandırmak ve yönetenlerin yasa ve kurallara uymasını sağlamaktır. Hükümeti sınırlandıran bir anayasaya sahip bir ülkenin aynı zamanda anayasal hükümete de sahip olduğu varsayılabilir. 17 Çağımızda anayasal hükümete değer verenler bakımından karģılaģılan en önemli sorun, demokratik hükümetin nasıl anayasal hükümet haline dönüģmesinin sağlanacağıdır. Demokrasilerde insanlar çoğunlukla eģitliği özgürlükten daha çok severler, hatta eģitliği sağlamak için özgürlüğü atmak ve bırakmak gerekirse bu bile gündeme getirilir. Eğer demokratik bir hükümet anayasal bir hükümet olacaksa mutlaka özgürlüğü korumak zorundadır. Anayasal hükümetin varlığı için yapılması gereken en önemli Ģart budur Anayasal Demokrasi Kavramı Anayasal demokrasi, özellikle Ġkinci Dünya savaģının ardından siyaset ve anayasa literatüründe kullanılmaya baģlanan anayasal demokrasi kavramı klasik bir idealin demokratik devlete uyarlanmıģ halini ifade etmektedir. Yani anayasal demokrasinin amacı, siyasi özgürlüğü garanti etmek üzere, demokratik devleti anayasayla ve anayasal tekniklerle sınırlamak Ģeklinde özetlenebilir. Anayasal demokrasi, anayasal devlet le demokratik devlet in sentezidir, daha açık bir ifadeyle halkın yönetimi yerine özgür halkın yönetim ini koymaktadır Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s K.C.Wheare, Modern Anayasalar (Çev.Mehmet Turhan), DeğiĢim Yay., 2.Baskı, Ankara, 1985, s Wheare, a.g.e., s Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, s

20 6. Hukukun Üstünlüğü Ġlkesi Hukukun üstünlüğü, insan hakları kavramının ve demokrasinin temelidir. Hukukun üstünlüğü, hakların hukuk tarafından korunmasını ifade eder. Bireysel hak ve özgürlükler, kamu yetkililerinin keyfi kuvvet kullanmasına karģı korunacaktır. Uluslararası Hukukçular Komisyonu aģağıdaki tanımı önermiģtir: Hukukun üstünlüğü, hukuksal araçların resmi kullanımından daha fazlasını ifade etmektedir. Hukukun üstünlüğü, aynı zamanda, adaletin ve toplumun tüm üyelerinin aģırı devlet gücüne karģı korunmasının üstünlüğüdür. 20 Kısaca, hukukun üstünlüğü, devletin kuvvet kullanımının yasalarla belirleneceği ve yönetilenlerin yöneticilerin keyfi iradesine maruz kalmayacakları anlamını taģımaktadır. Nispeten eski bir kavram olan hukukun üstünlüğünün tarihsel geliģimini anlayabilmek için, kaynağına, Ortaçağ Ġngilteresi ne bakmamız gerekir. Kral William, son Anglo-Sakson Kral II. Harold (1066) ı mağlup ettikten sonra merkezi bir idare kurmuģtu. O dönemde Ġngiltere deki siyasi kurumların özelliği olarak iki unsurdan biri, ülke çapında merkezi idarenin karģı gelinemez üstünlüğü, diğeri ise, hukukun üstünlüğü veya yasaların hâkimiyeti idi. Merkezi idarenin üstünlüğü kralın gücünde temsil edilmekteydi. Tüm yasaların kaynağı Kraldı ve adalet ve yargı Kralın ayrıcalıklarıydı. Ancak, bu, Kral yasaların önünde gelir demek değildi; Ġngiltere deki ve diğer ülkelerdeki oldukça yaygın bir inanıģa göre, Ortaçağlarda dünya, ilahi adalete veya toplum tarafından adil olarak kabul edilen kurallara göre yönetilmekteydi. Bu nedenle kral yasalara bağlıydı. Çünkü kralı kral yapan öncelikle bu yasalardı. hukukun üstünlüğü nün ortaya çıkıģ nedeni buydu. 21 Kısmen Ġngiliz halkı arasında var olan bir çeģit yüksek hukuk inanıģı ve parlamentonun erken geliģimi, kısmen de asilzadelerin krala karģı eski haklarını koruma çabaları nedeniyle, mutlak otoriteyi oluģturma çabası sonuçsuz kalmıģtır. Gittikçe daha güçlenen yazısız hukuk mahkemeleri ve parlamento, mevcut adalet düzenini yalnızca korumakla kalmamıģ, buna aynı zamanda toplumda ve halkın değer sistemlerinde meydana gelen değiģiklikleri yansıtmayı baģarmıģtır. Bu geliģme, mutlak hükümdarla on yedinci yüzyılda yaģanan anlaģmazlıktan doğan ve zamandan 20 Ġnsan Hakları Referans Elkitabı, Hollanda DıĢiĢleri Bakanlığı Ġnsan Hakları, Ġyi Yönetim ve DemokratikleĢme Dairesi Yayını, Gözden GeçirilmiĢ Ġkinci Baskı, Ocak,1999, s Ġnsan Hakları Referans... s

21 bağımsız bir ilke olarak önemini koruyan parlamentonun hâkimiyeti doktrini ile uzlaģtırılabilen yasaların üstünlüğü anlayıģını doğurmuģtur. Benzer bir geliģme Avrupa kıtasında yaģanmıģtır. Devlet Hukuku, yönetimin yalnızca doğru veya adil kabul ettiği değerler temelinde yasalar veya bağlayıcı düzenlemeler getirebileceğini ifade etmektedir. Dar anlamda söz konusu ilke, yönetimin standartlarının ve eylemlerinin adaletin gerçekleģtirilmesi yönünde olması gerektiğini ifade etmekteydi. Bu ilke yalnızca çıkarların mümkün olabilecek en iyi düzeyde çıkar dengesine dayanan yasaları değil, aynı zamanda özgürlüklerin ve yönetimin kuvvetlerini denetleyebilecek bağımsız yargının kabulünü de gerektirmekteydi. 22 Hukukun üstünlüğünü esas alan devlet, vatandaģların özgürlük ve haklarının teminatıdır. Dolayısıyla hukuk devleti olmayan ve hukukun hâkim olmadığı bir toplumda demokratik rejimden bahsedilemez. Demokrasinin hukuk yoluyla varlık kazandığı demokratik hukuk devletinde hukukun evrensel ilkelerine saygı, hak arama yollarının açık tutulması, kanun önünde eģitlik, bireysel hak ve özgürlüklerin korunması, devletin hukuka bağlılığının güvence altına alınması temel değerlerdir. Bu değerlerin hayata geçirilmesi anayasa, yasalar ve bağımsız bir yargı ile mümkündür. 7. Bağımsız Yargı Ġlkesi Ġnsan haklarının korunması için hukukun üstünlüğünü sağlayacak olan bağımsız yargının önemi tartıģılmazdır. Hukuku, hukukun üstünlüğü ilkesi çerçevesinde uygulayacak hatta yorumlayacak hukukçular anayasalarda yer alan hak ve özgürlüklerin daraltılması veya geniģletilmesi yönünde karar verebilirler. Ancak hukuk lüks değil herkes için önemli bir ihtiyaçtır. Hukukun üstünlüğünü sağlayacak olanlar da hukuk adına son sözü söyleyen, bağımsız, güvenceli, tarafsız yargıçlardır. Sami Selçuk un dediği gibi Tarafsız yargının süzgecinden geçerek, kirlenmiģlik kuģkusundan arınarak meģrulaģan, meģrulaģtıkça güvenilen bir devlet güçlü ve o devletin adalet mülkün temelidir diyebilen bireyleri mutludur. 23 Öyleyse yargının bağımsızlığını sağlamak insan haklarının korunması için her Ģeyden önemli hale gelmektedir. 22 Ġnsan Hakları Referans..., s

22 Uluslararası belgelerde yargının bağımsızlığının gerçekleģmesi için gerekli olan Ģu on kural önemlidir: 1-Yargının siyasal güç tarafından değil, kendisi tarafından yönetilmesi, 2-Yargıçların atanma, görevde yükselme ve denetlenmelerinin yürütmeden ayrılması, 3-Siyasilerin yargıçlar üzerinde denetim yetkisi olmaması, siyasal güç yargıcın iģine son verememesi. 4-Yargı mensuplarının yürütmeyle aynı ücreti alması, 5-Yargının bütçesinin ayrılması, 6-Yargının, yardımcı personelini kendisinin ataması ve yetiģtirmesi, 7-Yargının devlet protokolündeki yerinin, kuvvetler ayrılığı (erkler eģitliği) ilkesine göre belirlenmesi, 8-Yargıçların mahkemesinde de bağımsız olması, 9-Yargıçlar, hiç bir maddi külfet altında kalmaksızın gerekli kaynaklara ulaģabilmesi ve kendisini yetiģtirebilmesi 10-Siyasiler ve baģka çevrelerin, kiģilerin yargılamaları konusunda yorum yapmaktan kaçınması. Bunlar öylesine duyarlı olunması gereken konulardır ki, adalet bilinci yüksek olan kimi ülkelerde, önyargı tehlikesine karģı, duruģma ve karar yargıcına duruģmadan önce dosyayı incelemek yasaklanmıģtır. Yargıç, hangi eylemi ve kimi yargıladığını bilmek için sadece iddianameyi okuyabilmektedir. Çünkü adalet, en ufak kuģkuyla gölgelenen, kirlenen bir değerdir. 24 Ayrıca önyargısız âdil yargılama ilkesi, suçsuzluk asıldır ilkesi, yargılama ve adalet etiğinin asla çiğnenmemesi de hukukun üstünlüğü açısından vazgeçilmez konulardır. Modern demokrasilerde insan hakları, yalnızca anayasalar ve yasalarla belirlenmekle kalmayan, bireylere haklarını yargı yoluyla koruma imkân ve güvencesini sağlayan bir iģlev ve görünüm kazanmıģtır Yargıtay BaĢkanı Sami Selçuk'un 6 Eylül 2001 tarihli Adli Yılı açıģ konuģması. 24 Sami Selçuk, Adli Yılı açıģ konuģması. 25 Ġsmail Doğan, Modern Toplumda VatandaĢlık, Demokrasi ve Ġnsan Hakları, Ankara, 2001, s

23 C. Anayasa Kavramının Tarihsel GeliĢimi 1. Dünyadaki Anayasal GeliĢmeler Devletin kuruluģ ve iģleyiģini, devletin temel siyasi organlarını ve bu organların yetki ve iģleyiģini düzenleyen bir hukuki belge anlamında Anayasa terimi, 18. yüzyılda önce Amerika BirleĢik Devletleri nde ortaya çıkmıģtır. 26 Modern çağın bir ürünü olarak ortaya çıkan anayasa kavramı, devlet iktidarının kurallarla sınırlanması ile siyasi iktidarın keyfiliğinin önlenebileceği düģüncesinden doğmuģtur. Avrupa da mutlakiyetçiliğin gerilemesi ile birlikte devlet gücünün denetlenebilmesi yolunda arayıģlar sürerken, ilk kez Amerikalılar 1787 Anayasasının hazırlık döneminde bu teknikleri anayasa olarak adlandırmıģlardır. Devletin temel organlarını, bu organların yetki ve görevlerini düzenleyen bir takım kuralları açıkça tespit edip bir araya getirerek belli bir düzen içerisinde yazılı bir temel yasa olarak ilk kez ortaya konan 1787 tarihli ABD Anayasasını, 1789 Fransız Büyük Devrimi nin ürünü olan 1791 Fransız Anayasası izlemiģtir. Fransızlar, önceleri anayasa kavramını kralın iktidarını sınırlayan bir belge daha sonra da siyasi özgürlük anlamında kullanmıģlardır lerden sonra tüm dünyada yayılmaya baģlayan anayasa kavramı, devlet iktidarını sınırlayan, kiģisel özgürlükleri güvence altına alan hukuki bir çerçevenin yanı sıra devletin örgüt yapısını da gösteren bir belge olarak anlaģılmaya baģlanmıģtır yüzyılda, Avrupa daki anayasacılık hareketleri hızlanmıģ, Fransız Devriminden etkilenen 1789 tarihli Hollanda Anayasasını, 1812 Ġspanyol Anayasası, 1815 ve 1848 Ġsviçre Anayasaları, 1830 Belçika Anayasası, 1849 Danimarka Anayasası, 1850 Prusya Anayasası ve 1867 Kuzey Almanya Birliği Anayasası izlemiģtir. Amerika kıtasında ise, Meksika Anayasası 1857 de, Arjantin Anayasası 1860 da, Brezilya Anayasası 1891 de kabul edilmiģtir. 28 Son olarak sosyal haklara ilk olarak yer veren 1917 Meksika ve 1919 Bonn Anayasalarından da söz etmemek mümkün değildir. 26 Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Ġstanbul, 1986, s , Bknz. Ġsmet Giritli-Jale SarmaĢık, Anayasa Hukuku, Der Yayınları, Ġstanbul, 1998, s Erdoğan, a.g.e., s Giritli-SarmaĢık, a.g.e., s.2. 16

24 2. Ġnsan Haklarının Anayasal Düzeye GeliĢi Ġnsan haklarının geliģmesinde ve korunmasında Anayasacılık hareketlerinin de önemli bir yeri vardır. Keyfi iktidarı sınırlayacak ve bu yolla sınırlı devlet idealini gerçekleģtirecek bir kurumsal düzenleme ile buna tekabül eden temel hukuk ve temel ilkeler bütünü olarak tanımlayabileceğimiz Anayasacılık 29, 17. ve 18. yüzyıllarda özellikle sosyal sözleģme fikirlerinin etkisi altında ortaya çıkmıģ olup, Anayasacılığın vatandaģların temel haklarını koruma anlamında siyasi özgürlük amacını gerçekleģtirmek için kuvvetler ayrılığı, hukuk devleti, yargı denetimi ve temel hakları güvence altına alma amacına matuf belgeler gibi araçlar öngörülmüģtür. 30 Ġnsan haklarının anayasal düzeyde güvence altına alınmasının ilk örneği 12 Haziran 1776 tarihli Virginia Anayasasının baģındaki Bill of Rights dır. Philedelphia Kongresi nde, bütün kolonilerin birer anayasa hazırlayarak devletler Ģeklinde önerilmesi yolundaki kararına uyan ilk koloni olan Virginia nın hazırladığı anayasanın baģına haklar bildirgesini eklemesinden sonra diğer koloniler de Virginia yı takip etmiģlerdir. Nihayet, 4 Temmuz 1776 tarihli Bağımsızlık Bildirisi ile 13 Amerikan kolonisinin katılımıyla hazırlanan bir Haklar Beyannamesi ilan ediliyordu. 31 Amerika daki anayasacılık hareketini Fransız Devrimi nin akabinde Fransa izledi tarihli Fransız Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirisi nin, insan haklarının tarihinde Amerikan Bildirilerinden daha önemli bir rol oynadığı, adeta bir dönüm noktası teģkil ettiği söylenebilir. Kapani, bu durumu o dönemde Fransızcanın Ġngilizceden daha yaygın kullanılan bir dil olması ve Bildiri de kullanılan dilin Amerikan Bildirilerine nispetle daha berrak ve çekici ve kullanılan formüllerin daha evrensel olması ile izah etmektedir tarihli bildiri Fransa da tek örnek olarak kalmamıģ, onu birkaç yıl ara ile ilan edilen diğer bildiriler izlemiģtir. Amerika ve Fransa örneklerini, Hollanda (1798), Ġsveç (1809), Ġspanya (1812), Norveç (1814), Belçika (1831), Sardinya (1848), Danimarka (1849) ve 29 Sartori den aktaran Mustafa Erdoğan, Anayasacılık, Silahlı Kuvvetler, Parlamentarizm, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993, s.2 30 Erdoğan, a.g.e., s Kapani, Kamu.., s Kapani, a.g.e., s.46 17

25 Prusya (1850) takip etmiģtir. 33 Bu anayasaların hazırlanmasında Fransız Ġnsan ve VatandaĢ Hakları Bildirisi örnek alınan klasik bir metin konumunda olmuģtur. 34 Anayasaların insan haklarının korunması noktasında gördüğü iģlev önemlidir. Çünkü anayasalar devletin temel yapısını, örgütlenmesini, iģleyiģini belirleyen kuralları koymak ve o ülkede yaģayan bireylerin temel haklarını ve özgürlüklerini güvence altına almak için düzenlenmektedir. Devletin örgütleniģi ve iģleyiģi ile ilgili kuralların anayasalara konulması uygulayıcılar için hukuksal bir çerçeve çizilmesini, böylece temel hak ve özgürlüklerin keyfi uygulamalara karģı korunmasını sağlama amacını taģımaktır. Dolayısıyla anayasa yapmanın amacı siyasi iktidarı hukuk çerçevesine almak, yönetenleri hukukla bağlamak demektir. Anayasaların, temel hak ve özgürlüklerin korunması yolunda ki bu iģlevi oldukça önemlidir kuģkusuz. Ancak Ģu var ki kuralların uygulamaya geçiģ aģamasında yaģanan güçlükler bazen çok önemli problemlere neden olmaktadır. Önemli olan bu durumların anayasalara olan güveni sarsmamasıdır. II. ĠNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ĠLKELERĠ ĠLE ĠNSAN HAKLARININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ A. Ġnsan Hakları Kavramı Ġnsan hakları kavramı, efradını cami, ağyarını mani bir tanımı yapılması çok zor olan bir kavramdır. Bu zorluk, kavramı oluģturan unsurlar olan insan ve hak kavramlarının soyut olması ve üzerlerinde ittifak edilememesinden ileri gelmektedir. Kavramın esas unsurları olan insan ve hak kavramlarının yanısıra, bu kavramlara yakın anlamlı ve kimi zaman bu kavramların yerine kullanılıyor olan birey, hürriyet, özgürlük gibi kavramların da anlamlarının soyut ve üzerinde ittifak edilememiģ olması, tanımlamanın zorluğunu arttırmaktadır. Montesquieu nün Hiçbir kelime yoktur ki, hürriyet kelimesi kadar kendisine değiģik anlamlar verilmiģ olsun ve düģüncelere değiģik Ģekillerde yansımıģ olsun 35 yargısını insan hakları kavramına uyarlamak yanlıģ bir anlam doğmasına sebebiyet vermeyecektir. Ġnsan haklarının bilinen en yaygın tanımı insanın insan olmaktan kaynaklanan ırk, dil, din, mezhep, cinsiyet, ekonomik ve sosyal durum, statü gibi bir 33 David Weissbrodt, Human Rights:.., s.6 34 Kapani, Kamu Hürriyetleri, s Münci Kapani, Kamu Hürriyetleri, 7. Baskı, Yetkin Yayınları., Ankara, 1993, s

26 ayrım gözetilmeksizin bütün insanların insanlık onuru gereği sahip olmaları gereken hakların tümüdür. Bu haklar insan onurunu korumayı, maddi ve manevi geliģmesini sağlamayı amaçlayan haklardır. Bu hakların ne olduğu sorusunun yanıtı da aynı kısalıktadır. Her insan bunları yüreğinde hissettiği için bilir. Bu yaklaģım biçimi Doğal hukuk düģüncesi kaynaklıdır. Kim tarafından ve ne zaman konulduğu bilinmeyen yani doğal olan tanım gereği duyulmayan bu haklar insanlık kadar eski sayılır. 36 Ġnsanın onurunu güvenceye alan bütün kurallar insan hakları kapsamına girmektedir. Ġnsan hakları konusundaki temel metinlerde genel olarak insan hakları kavramına, her insanın doğuģtan sahip olduğu haklar olduğu vurgusu yapılmaktadır. Bir baģka tanımda ise Ġnsan hakları insan değerini korumayı ve insanın maddi ve manevi varlığının geliģmesini amaçlayan üstün kurallar bütünü Ģeklinde ifade edilmektedir. Ġnsan hakları kuralları günümüzde yazılı kurallar biçiminde olup, iç hukukta anayasalarla, uluslararası hukukta ise antlaģmalarla düzenlenmektedir. Ġnsan hakları kavramı, günümüzdeki anlamına uzun bir tarihi süreç sonunda ulaģmıģtır. Kavramın bu tarihi süreç içindeki geliģimi, aynı zamanda anlam ve içeriğinin de zamanla zenginleģtiğini gösterir. Buna göre baģlangıçta kavram, insan haklarında bireysel olanları ön plana çıkarıyordu. Kanuni eģitlik, kiģi güvenliği, bireysel özgürlük, düģünce ve inanç özgürlüğü, siyasi haklar ve mülkiyet hakkı, kavramın baģlangıçtaki sınırlar içerisinde değerlendirilmiģti. (Birinci kuģak haklar) Ġnsan hakları kavramında ikinci önemli geliģme, ekonomik ve sosyal ve kültürel hakları içine almasıyla geliģti. (Ġkinci kuģak haklar) ÇalıĢma, adil ücret, sosyal güvenlik, sendika ve grev, sağlık ve eğitim hakları bu geliģmenin ürünüdür. Ġnsan hakları kavramının üçüncü aģamasında ise ortak ve evrensel haklar yer alır. DayanıĢma hakları da denilen bu haklar milletin siyasi, ekonomik sosyal ve kültürel geleceklerini belirleyebilme hakkını, doğal kaynaklardan yararlanabilme hakkını, çevre hakkını ve barıģ içerisinde yaģama hakkını kapsar. (Üçüncü kuģak haklar) 36 Tekin Akıllıoğlu, Temel Haklar ve Özgürlükler, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, Mart, 1993, s.1. 19

27 Ġnsan hakları kavramı doğal hukuk görüģünden kaynaklanarak 10 Aralık 1948 tarihli Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde ve 4 Kasım 1950 tarihli Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesinde somutlaģtırılmıģtır. 37 Ġnsan hakları kavramının tanımlanmasında, bu kavramı oluģturan iki unsur olarak insan ve hak kavramlarının incelenmesi gerekmektedir. 1. Ġnsan Ġnsan hakları kavramının ilk unsuru olan insan, kavramın öznesini ifade etmektedir. Sözcüğün en jenerik anlamıyla insan, insani varlık demektir. Ancak, insani varlığı, insanı sadece fizyolojisine indirgeyen antropolojik anlayıģ ile değerlendirip, beģer manasında insan ile sınırlandırmamak gerekir. Haklara sahip olan insan, beden sahibi olduğu gibi, aynı zamanda ruh sahibidir. 38 Ġkinci olarak, insanı sadece soyut bir varlık olarak değerlendirme hatasına da düģmemek gerekir. Onu, toplum içinde, sosyopolitik ve ekonomik iliģkiler ve bağlar içinde yaģayan bir varlık olarak düģünmek gerekir. 39 Ġnsan hakları düģüncesi, bu haklara istisnasız tüm insanların sahip olduğu iddiasını gütmektedir. Ġnsan haklarını kazanmak için, insan olmanın dıģında bir ölçüt bulunmamaktadır. Ġnsanların dinleri, dilleri, cinsiyetleri, renkleri ve benzeri ayırt edici özellikleri insan haklarının kazanılmasında ya da kaybedilmesinde birer ölçüt olarak değerlendirilemez. Bu açıklamalardan sonra, insan hakları düģüncesinin insan-merkezci (antropo-centric) bir düģünce olduğunu söylemek mümkündür. Yani, insan hakları düģüncesi, insan olarak varoluģun özünde objektif olarak iyi olduğu varsayımından hareket etmektedir. 40 Ġnsan haklarının öznesinin kim ya da kimler olduğu sorusu literatürde oldukça tartıģma konusu olmuģ bir sorudur. Bu soruya verilen cevap aynı zamanda, bireyin iģlev sağlamak amacıyla toplumsal olandan mı, yoksa toplumun bireylerin dıģında ve üstünde bir anlam ifade etmemekle birlikte bireyden mi türediği sorularına verilecek cevap ile yakından alakalıdır. Liberal düģünürler, insan haklarına sadece bireylerin sahip olduklarını, bireylerce oluģturulan ancak onların dıģında ve üstünde bir değere sahip herhangi bir yapıntının olamayacağını, var olan toplum, aile gibi 37 Zafer Gören, Anayasa Hukukuna GiriĢ, 9 Eylül Üniversitesi Yayını, Ġzmir, 1999, s Jacques Mourgeon, Ġnsan Hakları, ĠletiĢim Yayınları., Ġstanbul, 1990, s Bahri Savcı, YaĢam Hakkı ve Boyutları, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1980, s Erdoğan,, a.g.e., s

28 kurumların insan haklarına sahip olamayacağı düģüncesini savunmaktadırlar. Buna karģılık, toplumcu ya da toplumculukla bireyciliği dengelemeye çalıģan bazı yazarlar, cinsiyete, kültüre vs. dayanan azınlıklara, meslek gruplarının ve benzeri birey topluluklarının insan haklarına sahip olduğu görüģünü savunmaktadırlar. Hukuk, insan haklarının sahiplerini kiģi olarak adlandırır. Hukuk dilinde kiģi, kısaca hak sahibi olarak tanımlanabilir. Hukuk karģısında insan, sadece var olması dolayısıyla bir kiģidir, yani kiģi olmak için bilinç veya irade sahibi olma Ģartları aranmaz. 41 Yalnız, kiģi teriminin, tüzel kiģilikleri de kapsaması bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Tüzel kiģiler de insan haklarına sahip olacak mıdır? Burada, hukuki haklarla insan hakları kavramının aralarındaki farkı net bir Ģekilde değerlendirmek gerekmektedir. Tüzel kiģiliklerin insan haklarına sahip olması kavramın anlamının geniģletilmesi ve içeriğinin boģaltılması anlamına gelecektir. Tüzel kiģilikler hukuki haklara zaten sahiptirler, ancak onların insan haklarına sahip olduklarını iddia etmek, bu kavramı geliģigüzel kullanıp tüketmenin zeminin hazırlayacaktır. Hukuksal rejimler, hakların kiģi yaģamı ile olan iliģkisi konusunda farklı görüģler taģımaktadırlar. ÖlmüĢ ya da henüz doğmamıģ insan lar haklardan yararlanmaya yetkili midirler? ÖlmüĢ insanların hakları konusunda, kabir ve kabrin korunması ile ilgili kanunlar ve bedenin post mortem (ölüm sonrası) durumuna karar verme hakkı bu soruya olumlu bir cevap vermektedir. Ancak, doğmamıģ bireyle ilgili olarak aynı olumlu cevabı vermek mümkün değildir. Embriyon halinden itibaren bir bilincin varlığını doğrulayan çağdaģ tıbbi araģtırmalara rağmen hukuki yanıt olumsuzdur. Gebeliğin gönüllü olarak sona erdirilmesine izin veren ya da hamile bir kadının öldürülmesi durumunda çocuk katlinin söz konusu olduğunu ifade etmeyen yasalar, doğmamıģın hakları konusunda olumlu iģaretler vermemektedirler. 42 Sonuç olarak, insan haklarına kimin sahip olduğu sorusu, literatürde oldukça tartıģılmıģ ve cevabı üzerinde ittifak edilememiģ bir sorudur. Bu soruya verilen cevap, cevap verenin bireye ve topluma bakıģı ile yakın bir etkileģim içindedir. Ġnsan hakları klasik anlamı ile birey olarak insanlara tanınan haklar olarak ortaya çıkmıģtır. 41 Yasemin Özdek, Çevre Hakkı, TODAĠE Yayınları, Ankara, 1993, s Mourgeon, Ġnsan.., a.g.e., s