Ö. Madra: Bu yeni UNDP yani Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın yayınladığı pek de iç açıcı olmayan raporu biraz konuşalım.

Transkript

1 Ayşe Buğra ve Çağlar Keyder ile Sosyal Politika Forumu ndan Ö. Madra: Günaydın Çağlar. Ç. Keyder: Günaydın Ömer. Ö. Madra: Bu yeni UNDP yani Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın yayınladığı pek de iç açıcı olmayan raporu biraz konuşalım. Ç. Keyder: Biliyorsun her yıl yayınlanıyor. Bu yılki de geçtiğimiz hafta açıklandı. Rapor, insani gelişme raporu. Yani sadece milli gelire bakmıyor. Aynı zamanda insanların nasıl yaşadığını ölçmeye yönelik birtakım indeksler geliştiriyor. Ö. Madra: Bu sosyal gelişme indeksini de onlar getirdi galiba. Ç. Keyder: Evet. Bir de her yıl farklı bir konuya eğiliyorlar, mesela bu seneki konu insanların temiz suya ulaşabilmelerinin ne kadar mümkün olduğu. İnsanlar temiz su kullanabiliyorlar mı gibi soru sormuşlar. Tabii gazetelere daha çok biz kaçıncı olduk türünde yaklaşımla yansıdı rakamlarını kullanıyorlar. Türkiye insani gelişme açısından 170 kadar ülke içinde 92. sırada. Komşularımız kimler diye sorarsak Çin 81inci, Peru, Ekvador Filipinler o civarda, bizden biraz önce olan Ürdün, Paraguay var, bizden sonra İran var mesela. Son yıllarda Türkiye biraz kaybetti basamak olarak. Yani sıralamada 80 lerdeydi şimdi 92. olmuş. Demek ki göreli olarak daha kötü bir duruma gelmiş. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın kategorizasyonunda ülkeler en gelişmişler, orta gelişmişler, az gelişmişler olarak ayrılmış. Biz ortadayız, ortanın sonlarına doğruyuz. Esas olarak üç ölçekleri var, üç tane değişkene bakıyorlar. Bir tanesi yaşam beklentisi. İkincisi daha karışık bir endeks, okullaşma, okur yazarlık vesaire gibi bir şey. Üçüncüsü ise gelir düzeyi, yani genel anlamda maddi refah. Yaşam beklentisinin içinde çok şey var, sağlıklı bir yaşam, kamu sağlığına yapılan harcamalar bu konuda etkili. Temiz suya ulaşılabiliyor mu gibi şeyler söz konusu. Aynı şekilde okullaşma yine çok şey içeriyor. Mesela kadın erkek farkı çoksa, yani mesela kızlar okula gitmiyorsa burada kendini belli ediyor, yani okullaşma yüzdesi düşüyor hemen. Diğeri tabii gelir düzeyi, potansiyel olarak neler yapılabilir. Neler tüketilebilir? İnsanların elektrik, telefon, taşıt, rahat bir ev vesaire gibi şeyleri tüketebilme potansiyeli nedir gibi. Yani üç tane değişken olmasına rağmen epey kapsamlı değişkenler bunlar. Bütün bu değişkenleri birleştirince ortalama bir rakam çıkıyor, ülkeleri de bu ortalamaya göre sıralıyorlar. Önce şunu söyleyeyim, bütün ülkelerde bir iyileşme var lerde başlamışlar bunlara bakmaya. Mesela Türkiye de 70 lerin ortasındaki skor 0.6 iken şimdi Yani Türkiye de de bir gelişme var, bütün ülkelerde bir gelişme var. Tüm ülkelerde daha çok insan okula gidiyor daha çok okur yazar var, gelir artıyor, bütün ülkelerde sağlık iyileşiyor. Dolayısıyla yaşam beklentisi artıyor vesaire. Yani mutlak bozulma veya mutlak kötüleşme sözkonusu değil. Demek ki Türkiye 1970lerden beri göreli olarak ancak ortalamayı tutturabilmiş daha iyisini yapamamış. Ö. Madra: Evet. Öteki ülkelerin de gelişmelerinde hatta bazılarının daha da geliştiği görülünce Türkiye geri düşmüş görünüyor.

2 Ç. Keyder: Az miktar geri düşmüş. Buna nasıl bir tepki verilebilir. Ne yapalım, elimizden bu kadar gelebiliyor, biz yoksul ülkeyiz, gelişmekteyiz, gelişince daha iyi olacak deme lüksümüz malasef yok. UNDP raporunda gelir sıralaması ile insani gelişme endeksi karşılaştırılıyor. Diyelim ki bir ülke kişi başına gayri safi milli hasıla sıralamasında insani gelişmişlik sıralamasına göre epey daha iyi durumda. Burada ilginç bir tablo yapıyorlar,. diyorlar ki kişi başı gelir ile insani gelişme endeksi sırası arasındaki farkı belirten bir rakam koyalım. Eğer ikisi uygun değilse, yani insani gelişmişlik performansınız gelir düzeyinizden daha kötüyse bu eksi olacak; daha iyiyse artı olacak. Sanıyorum Türkiye bu tablodaki ülkeler arasında en kötülerin arasında çünkü eksi 22. Yani gelirine oranla insani gelişmesi 22 sıra daha kötü. Ö. Madra: Evet. Bu çok vahim bir tabloyu ortaya koyuyor. Ç. Keyder: Evet. Çok vahim. İşte bunun nedenlerini biraz tartışmamız gerekiyor. Bu arada şunu söyleyeyim: tahmin edebileceğimiz gibi gelirine rağmen daha iyi insani gelişmişlik seviyesine ulaşmış olanlar daha çok eski sosyalist ülkeler. Mesela Küba nınki 43 derece daha iyi insani gelişmesi gelirine rağmen. Ö. Madra: Küba + 43 yani. Ç. Keyder: Evet. Ermenistan mesela 32 derece daha iyi. Dediğim gibi, neden olarak eski sosyalist gelenek gibi bir şey düşünülebilir, çünkü Türkiye ye göre daha iyi bir eğitim seviyesi daha iyi sağlık hizmetleri var oralarda. Ama sadece eski sosyalist ülkeler de değil bazı Latin Amerika ülkeleri de daha iyi durumda, ki Latin Amerika ülkeleri hakkında genel imajımız Türkiye ye nazaran çok kötü bir gelir dağılımı, çok daha fazla yoksulluk olduğu. Ama, mesela Türkiye nin -22 olduğu yerde Ekvator +30. Urugay +19. Meksika dahi +7. Gelir dağılımı kötü olduğu için Türkiye kadar kötü olabileceğini düşünebileceğimiz mesela Hindistan sadece -9. Brezilya -5. Yani gelir dağılımının bizden daha kötü olduğu yerlerde dahi sanki eğitim ve sağlık gibi temel hizmetler göreli olarak daha başarılı. Bu da çok tuhaf. Ö. Madra: Yani dinamik bir analizde bakılacak olursa Türkiye nin göründüğünden de daha kötü olduğu sonucuna belki varabiliriz gidişat açısından yani. Ç. Keyder: Evet. Çünkü yakın gelecekte böyle sosyal gelişmeye yönelik bir inisiyatif gözükmüyor. Bir kampanya açalım, sosyal gelişmemizi düzeltelim, gelirimize daha uygun bir toplumsal gelişme endeksi ortaya çıksın diye bir girişim yok ortada. Şimdi bütün bunları nasıl açıklayalım? Yani niye Türkiye böyle kötü bir durumda? En belirgin neden Türkiye nin toplam sosyal harcamaları az olabilir. Toplam sosyal harcamaları hakikaten iyi değil. Ö. Madra: Toplumsal harcama derken sağlık, eğitim... Ç. Keyder: Sağlık, eğitim, yoksulluğa karşı tedbirler, ki bu doğrudan doğruya gelir transferleri şeklinde olabilir. Yani yoksullara bir şekilde asgari gelir verilebilir. Veya yoksul yerlerdeki sosyal hizmetler özellikle artırılabilir. Daha böyle bir takım bölgesel harcamalar yapılabilir vesaire. Ama sosyal harcamalar derken esas olarak sağlık, eğitim ve bu yoksulluk, bölgesel kalkınma türü bir takım harcamalar düşünülmeli. Şimdi baktığımız zaman gerçekten Türkiye nin sosyal harcama performansı çok iyi değil. Bazı konularda daha iyi. Mesela sağlıkta kamudan gelen sağlık harcamaları toplam milli gelirin yüzde 5,4 ü ki çok kötü sayılmaz. Fakat eğitimde çok az. Eğitimde hakikaten tüm dünya ülkelerinin alt yüzdesine girebiliyor. Sadece yüzde 3,7. Eğitim harcamalarının muhakkak yükselmesi gerekiyor. Sağlık

3 harcamalarında da, hükümet farkında mı değil mi bilmiyorum ama çıkardıkları bu yeni sağlık sektörü reform yasası yüzde 5,4 ile çevrilebilecek bir şey değil, muhtemelen bu rakam en az yüzde 7 ye falan çıkacak, çıkarmaya mecburlar. Bunu yapmaları çok iyi, aferin onlara, fakat bütçe politikaları ve IMF ile bunu nasıl halledecekler bu belli değil. Ö. Madra: IMF bunun başka şeyleri bozacağını söyleyerek itiraz edecektir. Öyle mi? Ç. Keyder: Etti dahi. Geçen aylarda IMF bir kaç kere sağlık harcamalarını tutacaksınız, şu kategoriden para vermeyeceksiniz, şunu azaltacaksınız vesaire diye bir takım ihtarlarda bulundu. Burada esas sorun şu bence Türkiye nin şu anda sosyal harcamaları yükseltme politikasına girmesine imkan yok, çünkü borç ödüyor. Bunu ne kadar vurgulasak azdır Türkiye de şu anda gayri safi milli hasılanın yüzde civarında bir kısmı vergi olarak toplanıyor, fakat çok kötü toplanıyor. Şu anlamda çok kötü toplanıyor, çünkü verginin çoğu KDV den ve diğer dolaylı vergilerden toplanıyor. Dolayısıyla toplanan bu vergilerin yanlış yerlerden toplandığını, yani gelir dağılımını bozacak şekilde toplandığını, söylemek mümkün. Fakat daha kötüsü, topladıkları bu verginin %35-40 ini borç faizi olarak ödüyorlar. Kime ödüyorlar yurt içindeki zenginlere ödüyorlar. Yani öyle bir sistem düşünün ki hem vergi toplama şekli, hem de yaptığı harcamaların üçte-biri veya daha fazlası tamamen yurt içindeki gelir dağılımını bozmaya yarıyor. Bu kadar absürd bir şey olamaz. Çünkü verdikleri faizin yüzde 90 ı yurt içindeki kreditörlere, yani yurt içinde devlet bonosu alan, veya devlet tahvili alan veya bankaya para koyduğu için indirekt olarak devlete borç veren insanlara gidiyor. Çok yüksek bir reel faiz geçerli: şu anda enflasyon çıktıktan sonraki faiz yüzde 12 civarında. Yani ben burada evimde oturuyorum, bankaya para koyuyorum, ve dünyada hiçbir yerde olmadığı kadar yüksek bir reel gelir kazanıyorum, çünkü devlet başkalarından vergi topluyor. Bunu bana sağlayan da hükümetin vergi ve borç politikası. Yani hükümet vergileri gelir dağılımını bozmak için kullanıyor. Gelirin geri kalan kısmını ne kadar sosyal harcamalara aktarırsa aktarsın ortada böyle muazzam bir realite var. Bunun biraz daha üzerine gideyim gelir dağılımına girmeden önce. Biliyorsunuz gelir dağılımını ülkeler için ölçen bir çok basit bir endeks var. Gini katsayısı. 0 ile 1 arasında oluşan bir sayı. Katsayı ne kadar yüksekse gelir dağılımı o kadar kötü demektir. Eğer sıfırsa gelir dağılımı tamamen eşit demektir. AB ülkelerinde Gini 0,25-0,30 civarındadır. Bu dünya ölçeğinde iyi bir performans eşitlikçi bir gelir dağılımı diye düşünülebilir. Batı Avrupa ülkeleri böyle, Japonya nispeten böyle, Doğu Asya çok kötü değil. Latin Amerika çok kötü, bazı ülkelerde 0,50 ye çıkıyor. ABD tabii Avrupa ülkelerine nazaran daha kötü. Orada 0,42. Türkiye de de 0,40 ile 0,45 arasında değişiyor ölçümlere göre. Şimdi bu Gini katsayısı iki şeyi birden anlatıyor aslında. Birincisi ekonominin nasıl işlediği, yani ücretler ne durumda, karlar ne halde, insanlar ne kadar rantiye vesaire. Bütün bunları içeren bir şey. İkinci olarak ise Gini katsayısı ekonomide dağılım olup bittikten sonra devletin gelip ne yaptığıyla ilişkili. Yani şöyle söyleyeyim: AB ülkelerinde 0,3 diyoruz ya, devlet olmasa bu rakam muhtemelen 0,45-0,50 olacaktı. Devlet olmadığı durumlarda insanlar karlarını cebine koyuyorlar, ücretlerini cebine koyuyorlar ve evlerine gidiyorlar. O zaman gelir dağılımı daha kötü oluyor tabii ki. Oysa devlet geliyor kar edenlerden yüksek gelir elde etmiş olanlardan vergi alıyor ve sosyal harcamalarla daha az geliri olanlara bir aktarım yapıyor. Dolayısıyla gelir dağılımı düzeliyor. Yani devletin böyle bir işlevi var: gelir dağılımını düzeltme işlevi. Ö. Madra: Devletin pek çok işlevinin gereksiz olduğu söylenirken bazen vazgeçilemeyecek işlevlerinden bir tanesi de bu herhalde.

4 Ç. Keyder: Tabii. Genelde sosyal harcamaların artması demek gelir dağılımının düzelmesi anlamına geliyor. Türkiye de demin sözünü ettiğim nedenden dolayı eğer devlet bu işlevini yerine getiremiyorsa bu demektir ki gelir dağılımını düzeltemiyor. Buradan başka bir yere geçeceğim. Gelir dağılımına baktığımız zaman Türkiye deki bozukluğu görüyoruz ama bozukluk illa aynı coğrafya içinde insanların kötü bir dağılıma maruz kalmaları anlamına gelmiyor. Farz edelim ki Türkiye nin batısına veya Akdeniz bölgesine baktınız, bu kadar kötü bir katsayı çıkmayacak ortaya. Türkiye ye bir bütün olarak baktığımız zaman gelir dağılımı aynı zamanda bölgeler arasındaki ilişkiyi de belirten bir şey. Türkiye deki en büyük sorun da bu herhalde. Batı da gelir dağılımı iyi olabilir, Doğu da da iyi olabilir, ama ikisine bir arada baktığınız zaman Gini katsayısı yükseliyor. Türkiye de UNDP gibi insani gelisme veya diğer tür endekslere baktığımız zaman Doğu ve Güneydoğu Anadolu nun ne kadar kötü durumda olduğu ortaya çıkıyor. Şimdi bu bölgenin tümünü aldığımız takdirde kişi başına gelir Türkiye ortalamasinın yüzde ı civarında. Tabii daha zengin bölgelerle, mesela Marmara ile karşılaştırırsanız, yüzde 20 lere inersiniz. İl il baktığımız zaman durum daha da kötü gözüküyor. Mesela Hakkari Türkiye ortalamasının yüzde 18 i. O iki bölgede en iyi durumda olan il Diyarbakır, ortalamanın yüzde 50 si. DPT nin UNDP den daha geniş şekilde, illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sırası diye yaptığı indekslere baktığınız zaman da aynı şey ortaya çıkıyor. En alttan başladığımız takdirde Muş, Ağrı, Bitlis, Hakkari, Bingöl, Van, Ardahan, Siirt, Mardin vesaire diye gidiyor. UNDP endeksini Türkiye deki illere uyguladığımız zaman gene aynı şekilde Şırnak, Ağrı, Muş, Bitlis, Bingöl, Hakkari, Van vesaire diye gidiyor. Yani 81 ilin alt 20 si diyelim hepsi bu bölgeden. Bölgenin özelliklerine biraz daha baktığımız zaman Türkiye ortalaması ile aradaki fark çok aşikar. Mesela tarım istihdamı ortalama üçte-birken orada üçte-iki. Sanayi istihdamı ortalama yüzde 15 iken orada yüzde 3-4. Elektrik tüketimi Türkiye ortalamasının üçte-biri kadar. Telefon konuşması yarısı kadar. Dünya Bankası nın Türkiye İstatistik Kurumu ile yaptığı ortak çalışmadan çıkarılabilecek rakam aşağı yukarı nüfusun yüzde 60 nın yoksulluk sınırının altında olduğu. Yani Türkiye ortalamasının indekslerde kötü çıkması ülkenin bir bölgesindeki insanların özellikle kötü koşullarda yaşaması nedeniyle. Bu durum UNDP ninki gibi indekslerde Türkiye nin niye bu kadar kötü gözüktüğüne dair epey bir ipucu veriyor. Demek ki bir dağılım problemi ve dağılım problemi bölgelerin içinde değil, daha çok bölgeler arası dağılımdan kaynaklanan bir problem. Demek istediğim şu, şimdi biz kalkıp da UNDP ölçeklerinde bir iki sıra atlayalım veya niye bu kadar kötü durumdayız, Brezilya bile bizden daha iyi durumda diye konuşmayalım. Esas istememiz gereken şey bu kötü performansın altındaki nedenlere bakıp onları tamir etmek. Fakat bu tamirata girerken de karşımıza büyük bir engel olarak devletin borç durumu ve bütçesini kontrol edememesi çıkıyor. Yani, eğer devlet borçlarından kurtulamazsa eğitimi, sağlığı iyileştirecek, yoksulluğa karşı savaşacak, bölgesel eşitsizliği giderecek harcamalara imkan bulamayacak demektir. Sosyal harcamaların bu yetersiz durumunda karşımıza çıkan gerçek ülkenin bir kısmında yaşam koşullarının diğer kısımlara göre çok çok daha kötü oldugu. Eğer hakikaten bir ulus devletten söz ediyorsak ve devletin bir homojenizasyon, insanların yaşam koşullarını nispeten eşitleme gibi bir işlevi olduğunu düşünüyorsak ve buradan da aktif bir cumhuriyetçilik, siyasi aidiyet anlayışı ortaya çıkmasını istiyorsak, bu eşitsizlik olayını gözardı etmeye imkan yok. Çünkü bu insani gelişme endekslerine göre toplumsal dışlanmaya yol acma ihtimali çok büyük bir tehlike. Bu kadar farklı koşullarda hayatlarını sürdüren insanların bir arada yaşaması çok zor. Buradan çıkarak da eğer ülkenin insani gelişme sorununun altında yatan

5 esas neden bir bölgesel kalkınma, bir bölgesel eşitsizlik meselesi ise, bütün bu farklılık olayını bir etnik kimlik sorununa indirgemek de büyük bir hata olur. Biliyorsun insanlar Ecevit e çok kızıyorlardı, Kürt meselesini sosyal, ekonomik azgelişmişlik meselesi olarak algılıyor ve bu ne kadar yanlış diye. Fakat giderek o boyutu unutmaya başladık ki bu çok daha vahim bence. Sosyo-ekonomik gelişmişlik boyutunu unutmamalıyız. Acil olarak buraya yönelik, yani Doğu ve Güneydoğu Anadolu da insani gelişmişliği yükseltmek için gerekli, bir takım tedbirler alınması lazım. Öncelikle de sağlık, eğitim ve yoksulluk üzerine doğrudan giden birtakım politikalar gerekiyor, yani çok daha doğrudan olarak insani gelişmeyi yükseltmeye yönelik tedbirler. Bunun yapılması için devletin bütçesinden çok daha yuksek bir oranin bu tür önlemler için ayrılması gerekiyor. Ancak ondan sonra insanların orada kalmasını, oraya gidebilmesini veya yaşayabilmesini sağlayacak koşullar oluşur. Bu koşullar yaratılmadan da salt ekonomiye yönelik teşvik vs politikalarıyla bir yere varmanın imkanı olmayacaktır. Ö. Madra: Evet çok derinlemesine ve çok aydınlatıcı oldu. Çok teşekkür ederiz Çağlar. Ç. Keyder: Ben teşekkür ederim. Hoşçakalın.