Ferîdüddîn Attâr. Esrârnâme

Transkript

1

2

3 Ferîdüddîn Attâr Ferîdüddîn Muhammed bin İbrâhim-i Nîşâbûrî (Nişabur 1119?-1230). İranlı mutasavvıf, şair, eczacı, hekim. Hayatı hakkında bilinenler bilgi kırıntıları ve bazı menkıbelerden ibarettir. Babasının mesleğini izleyerek attârlık (eczacılık) yaptığı bilinmektedir. İyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Attâr tasavvufa ilgi duymuş, sûfilere karşı büyük bir sevgi beslemiş, bu sevgi onun tasavvuf alanında velud bir şair ve yazar olmasını sağlamıştır. Eserleri incelendiğinde edebî hayatı üç döneme ayrılabilir. Birinci döneminde usta bir hikâyeci kimliğiyle karşımıza çıkar. Eserlerin kurgusu, işlenişi, dili sağlamdır. Mantıku t-tayr (Kuş dili), Musibetnâme, İlahînâme, Esrârnâme, Muhtarnâme, Dîvân gibi manzum eserlerinin yanısıra, bugün hâlâ kaynak eser özelliğini yitirmeyen mensur yapıtı Tezkiretu l-evliyâ (Velîler ansiklopedisi) birinci döneme aittir. İkinci dönemde dış dünyaya, insanlara karşı ilgisiz, Tanrı da yok olmayı hedefleyen bir sûfi olarak görünen Attâr, bıktırıcı tekrarlardan kendini kurtaramaz. Uşturnâme, Cevheru z-zât, Mansurnâme gibi eserleri bu döneme aittir. Üçüncü dönem, Attâr ın yaşlılık yıllarına rastlar. Eserlerinde kurgu, düzen, üslup gevşemeye başlar. Mazharu l-acâyib ile Lisânu l-gayb mesnevileri bu dönemin ürünüdür. Attâr ın eserlerinin belli başlıları: Mantıku t-tayr (Kuş dili): 1187 yılında yazılan bu eser 4724 beyitten oluşur. Gazzalî nin Risâletu t-tayr (Kuş risalesi) adlı eserinden yararlanılarak yazılmıştır. İran tasavvuf edebiyatının temel yapıtlarından sayılan bu eserde kuşlar ile ilgili bir hikâye çerçevesinde tasavvufun esasları ve tasavvufî yaşam anlatılır. Simurgun Tanrı yı sembolize ettiği bu başyapıtta mutasavvıfların rolünü üstlenen kuşlar taleb, aşk, marifet, istiğna, tevhîd, hayret, fakr ve fenâ makamlarından geçerler. Mantıku t-tayr 1317 yılında Gülşehrî tarafından Eski Anadolu Türkçesi ile dilimize kazandırılmıştır. (Gülşehrî nin Mantıku t-tayr ı Gülşennâme, Metin ve günümüz Türkçesine aktarma: Prof. Dr. Kemâl Yavuz, Kırşehir Valiliği yayın no: 12, I-II, Ankara, 2007). Mantıku t-tayr, Prof. Abdülbaki Gölpınarlı çevirisinden başka son olarak Prof. Dr. Mustafa Çiçekler tarafından Türkçeye çevrilmiştir. (Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2006). Musîbetnâme: Attâr kırk gün süren bir sınav sırasındaki deneyimlerini anlatır. Aşknâme: Attâr ın bu eseri aslında Şem ü Pervâne mesnevisidir. (Romans Yayınları, İstanbul, 2005). Muhtarnâme: Konulara göre tertip edilmiş rubai mecmuasıdır. Cevheru z-zât: Tanrı dan başka her şeyin fâni olduğu temasını işleyen manzum eserdir. İlâhînâme: Attâr ın ilk döneminde yazdığı mesnevilerden biridir. Prof. Dr. Helmut Ritter tarafından bilimsel neşri yapılan İlahînâme, Prof. Abdülbaki Gölpınarlı tarafından dilimize kazandırılmıştır. Tezkiretu l-evliyâ: Seksen civarında mutasavvıfın ve velînin biyografilerinin verildiği bu mensur eser tasavvuf tarihi için birinci derecede önemli kaynaktır. Attâr bu yapıtını kaleme alırken Keşfu l-mahcûb, Şerhu l-kalb, Marifetu n-nefs, Tabakâtu s-sûfiyye gibi tasavvuf kaynaklarından yararlanmıştır. Attâr ın mesnevileri Türkler tarafından ilgiyle karşılanmış ve bazılarının defalarca çevirisi yapılmıştır. Öte yandan doğubilimcilerin ilgisini çeken Attâr üzerinde en kapsamlı inceleme ve metin neşri, İstanbul Üniversitesi nde Şarkiyat Enstitüsü nü kuran ve şarkiyat çalışmalarını bir sisteme sokan Prof. Dr. Helmut Ritter tarafından yapıl-

4 mıştır. Ritter in Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi, Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri adlı eseri Ayrıntı Yayınları arasında yayımlanmıştır. Yazarın yine Attâr hakkındaki, Farsçaya Deryâ-yi ervâh adıyla çevrilen Das Meer der Seele (Ruhlar Denizi) adlı kıymetli eseri Türkçeye çevrilmeyi beklemektedir. Attâr hakkında daha geniş bilgi ve bibliyografya için bkz. MEB İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ndeki Attâr maddeleri, Mehmet Kanar, Doğubilimciler, CD Kitap, AKMED (Akdeniz Medeniyetleri Enstitüsü), Antalya, Mehmet Kanar Prof. Dr. Mehmet Kanar 1954 yılında Konya da doğdu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde Doğu Dilleri ve Türkoloji eğitimi aldı. Aynı fakültenin Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü nde akademik kariyer yaptı yılından bu yana Yeditepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü nde öğretim görevlisi olarak ders vermeyi sürdürüyor. Mehmet Kanar ın gramer, sözlük, tenkidli neşir, dil öğretim seti, araştırma, sadeleştirme, çeviri, öyküleştirme çalışmaları çeşitli yayınevleri tarafından yayımlanmıştır. Sâdi-i Şirâzî, Şeyhî, Golamrizâ E vânî, Muhammed-i İsti lâmî, Sâdık Hidâyet, Samed Behrengi, Franz Babinger, F.W. Hasluck ve Helmut Ritter, Mehmet Kanar ın Türkçeye kazandırdığı klasik ve modern şair ve yazarlar arasındadır. Mehmet Kanar ın yayınevimizden yayımlanan çevirileri: Mevlânâ, Mesnevî; Hâfız-ı Şirâzî, Dîvân; Ferîdüddîn Attâr, Esrârnâme ve İlâhînâme; Fahreddin Es ad-i Gorgânî, Vîs ile Râmîn; Fuzûlî, Dîvân; Sohrâb Sepehrî, Sekiz Kitap; Sâdık Hidâyet, Kör Baykuş; Ali Muhammed-i Efgânî, Ahu Hanım ın Kocası; Mehmet Rauf, Eylül.

5 Ferîdüddîn Attâr Esrârnâme

6 Ayrıntı: 632 Şiir Dizisi: 21 Esrârnâme Ferîdüddîn Attâr Farsçadan Çeviren Mehmet Kanar Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Tasarımı Petek Yılmaz Kapak Düzeni Gökçe Alper Yayıma Hazırlık ve Uygulama Ahmet Çelik, Hediye Gümen, Esin Tapan Yetiş, Derya Şahin Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım: 2012 İkinci Basım: 2013 Üçüncü Basım: 2017 Baskı Adedi: 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

7 Ferîdüddîn Attâr Esrârnâme Farsçadan Çeviren: Mehmet Kanar

8

9

10

11 Sunuş Doğu klasikleri arasında yer alan Esrârnâme (Sırlar Kitabı), yazıldıktan sonra birçok Fars ve Türk şairini etkilemiştir. Mevlânâ nın çocuk yaşta iken edindiği bu kitabın onda bıraktığı izler Mesnevî ye aynen yansımıştır. Daha önce aynı tarzda yazılan ve İranlı şair Senâî-i Gaznevî ye ait Hadîkatu l-hakîkat (Gerçeğin Bahçesi) de bu eserin kaleme alınmasında etkili olmuştur. İşlenen bazı konularda Hayyam etkisi açıkça görülmektedir. Attâr ın edebî hayatının birinci ve en verimli döneminde kaleme alınan bu tasavvufî mesnevî sembollerle, üstü kapalı ibarelerle doludur. Bu çeviride yararlanılan iki bilimsel neşrin açıklamalar bölümünde bunlar izah edilmeye çalışılmışsa da bazı yerlerde Esrârnâme yi yayımlayanlar da işin içinden çıkamamışlardır. Zaman 11

12 zaman basit bir konu veya kelime uzun uzun tefsir edilirken, çapraşık ve üstü kapalı ifadeler ya atlanmış ya da bir iki cümleyle geçiştirilmiştir. Çeviri çalışması sırasında yararlanılan iki bilimsel yayının ilki Dr. Seyyid Sâdık-ı Govherîn tarafından yapılan tenkidli neşirdir: Esrârnâme, Şeyh Ferîdüddîn Attâr-i Nîşâbûrî, tashîh-i Doktur Seyyid Sâdık-i Govherîn ( ), İntişârât-i Zuvvâr, çâp-i şeşom (altıncı baskı), Tahran 1384, 436 sayfa. Çeviri sırasında daha çok yararlanılan yayın: Esrârnâme, Attâr, Ferîdüddîn Muhammed bin İbrâhîm-i Nîşâbûrî, Mukaddime, Tashîh ve Ta lîkât-i Muhammed Rızâ Şefî î-i Kedkenî, İntişârât-i Sohen, Tahran, 1386 (2010), 598 sayfa. Profesör Kedkenî Attâr ın hemşehrisi olduğundan, o bölgede henüz Attâr ın yaşadığı döneme ait kültürün ve bazı kelimelerin aynen veya değişikliğe uğrayarak yaşadığını biliyor. Beyitlerin açıklamaları sırasında sık sık bu avantajını kullanarak mukayese yoluna gitmiştir. Esrârnâme nin çevirisinde iki yol izlenebilirdi. Birinci yolda, bu manzum eser nesren çevrilir, beyitler arasında bağlantı kurularak paragraf çevirisi yapılabilirdi. İkinci yol ise her beytin nazmen çevirisini yapmaktı. Biz ikinci yolu tercih ettik. Tasavvuf terminolojisine ait kelimelere dokunmadan, serbest vezinle, mümkün olduğu kadar kafiye tutturarak, herkesin anlayabileceği bir âşık edebiyatı dilini tercih ettik. Yukarıda metnin çevirisine esas aldığımız Farsça iki tenkidli neşrin notlandırmalarından da yararlanarak eser ile ilgili bir sözlük koymayı, Attâr ın Esrârnâme deki görüşlerini ayrı bir bölüm halinde kısaca ele almayı uygun gördük. Bu çalışmanın yararlı olmasını dilerim. Prof. Dr. Mehmet Kanar Ekim 2011, Bakırköy 12

13

14

15 Esrârnâme

16