2. SİMETRİK GRUPLAR. Tanım 2.1. X boş olmayan bir küme olmak üzere X den X e birebir örten fonksiyona permütasyon denir.

Transkript

1 2. SİMETRİK GRUPLAR Tanım 2.1. X boş olmayan bir küme olmak üzere X den X e birebir örten fonksiyona permütasyon denir. Tanım 2.2. X boş olmayan bir küme olsun. S X ile X den X e tüm birebir örten fonksiyonlar kümesini gösterelim. Yani f S X f: X X, f birebir ve örten dir. S X kümesi bileşke işlemi altında bir gruptur. Gerçekten; X üzerinde i X birim fonksiyonu X den X e birebir örten fonksiyon olduğundan i X S X ve böylece S X dur. f, g S X için fog bileşkesi X ten X e birebir ve örten bir fonksiyon olduğu için fog S X dir. Ayrıca "o" işleminin birleşme özelliğine sahip olduğu açıktır. Her f S X için f 1 S X ve fof 1 = i X = f 1 of dir. Böylece (S X, o) bir gruptur. (S X, o) grubuna permütasyon grubu denir. Not 2.3. (S X, o) grubu değişmeli olması gerekmez. Gerçekten, X = {a, b, c} olsun. Şimdi f(a) = b, f(b) = a, f(c) = c ve g(a) = b, g(b) = c, g(c) = a olmak üzere f, g S(X) olduğunu kabul edelim. Böylece (fog)(b) = f(g(b)) = f(c) = c ve (gof)(b) = g(f(b)) = g(a) = b olduğundan fog gof dir. n 1 olmak üzere I n = {1,2,, n} olsun. f nin I n üzerinde bir permütasyon olduğunu kabul edelim. Şu halde f = {(1, f(1)), (2, f(2)),, (n, f(n))} olur. (Genel olarak bir f: A A fonksiyonu A A nın alt kümesi olduğunu hatırlayalım) 1 2 n Bu fonksiyonu f = ( f(1) f(2) f(n) ) şeklinde de gösterebiliriz. Yani üst sıraya I n nin elemanlarını ve alt sıraya her bir i I n için f(i) elemanını yazıyoruz. Not 2.. Yukarıdaki gösterilişleri şu şekilde de tanımlayabiliriz. f I n ve f, {x 1, x 2,, x n } kümesinden kendi üzerine bir 1-1 fonksiyon olsun. i 1, i 2,, i n ; 1, 2,, n nin değişik sırada sıralanışı yani bir permütasyonu olmak üzere f(x k ) = x ik (k = 1, 2,, n ) ise f fonksiyonunu, her elemanın altına görüntüsünü yazarak; f = ( x 1 x n x i1 x ) şeklinde veya x in leri yazmayarak f = ( 1 n ) ile gösterilebilir. i 1 i n 1

2 Örnek 2.5. I = {1,2,3,} ve f(1) = 2, f(2) =, f(3) = 3, f() = 1 olmak üzere f, I üzerinde bir permütasyon olsun. f permütasyonunu f = ( ) şeklinde yazabiliriz. Ayrıca f 1 = ( ) olduğu görülür. 2 Örnek 2.6. π ve σ, π = ( ) ve σ = ( olmak üzere I üzerinde iki permütasyon olsun. Şimdi πoσ yi hesaplayalım. Tanımdan her i I için (πoσ)(i) = π(σ(i)) dir. Örneğin, (πoσ)(1) = π(σ(1)) = π(2) = 3 (πoσ)(2) = π(σ(2)) = π(5) = olduğu görülür. Diğer işlemler yapılarak πoσ = ( ) olduğu görülür. 6 ) Örnek 2.. α ve β, α = ( ) ve β = ( ) olmak üzere I 6 üzerinde iki permütasyon olsun. Gerekli hesaplamalar yapılırsa αoβ = ( ) ve βoα = ( ) olduğu görülür. 6 Şimdi n 1 olmak üzere I n üzerindeki tüm permütasyonlar kümesini S n ile gösterelim. Teorem 2.8. (i) n 1 olacak şekilde her pozitif tam sayı için S n bir gruptur. (ii) n 3 ise S n değişmeli değildir. (iii) S n grubun eleman sayısı n! dir. 2

3 İspat. (i) Tanım 2.2 den kolayca görülür. (ii) n 3 ve α = ( 1 n n ) ve β = ( n n ) olmak üzere αoβ = ( 1 n n ) ve βoα = (1 ) olduğu görülür. 1 n n Böylece (αoβ)(1) = 2 3 = (βoα)(1) ve αoβ βoα olduğu görülür. (iii) n elemanlı bir kümeden kendi üzerine bire-bir ve örten fonksiyon sayısı n! olduğundan S n grubun eleman sayısı n! dir. Örnek 2.9. S 3 grubunun elemanlarını belirleyelim. S 3 grubunun eleman sayısı Teorem 2.8. (iii) den 6 tanedir. e birim dönüşüm olmak üzere e = ( 1 ) olur. Diğer 1 elemanlar ise α 1 = ( ), α 2 = ( ), α 3 = ( ), α = ( 1 1 ), α 5 = ( ) olduğu görülür. Böylece S 3 = {e, α 1, α 2, α 3, α, α 5 } olduğu görülür. Şimdi α 2 = α ve α = β dersek β 2 = α 5 ve αoβ = α 1, αoβ 2 = α 3 elde edilir. Bundan dolayı yazabiliriz. S 3 = {e, β, β 2, α, αoβ, αoβ 2 } Tanım I n üzerindeki (S n, o) grubuna simetrik grup denir. Not f = ( 1 2 n f(1) f(2) f(n) ) ise i. ci sütunu yazmayabiliriz. Örneğin, α = ( permütasyonunu gözönüne alalım. Eğer f(i) = i 2 ) = (2 2 ) dir. Tanım 2.12 f S n olsun. f permütasyonu j 1, j 2,, j k (k > 1) farklı doğal sayılar olmak üzere f( j 1 ) = j 2,, f( j k 1 ) = j k, f( j k ) = j 1 ve I n nin diğer elemanları için f(a) = a ile tanımlı ise f = ( j 1 j 2 j k ) şeklinde gösterilir ve k uzunluğunda bir devir denir(veya k lı devir denir). 1 uzunluğundaki bir devir özdeşlik fonksiyonu olarak alınır. f = ( j 1 j 2 j k ) = (j 2 j 3 j k j 1 ) = (j k j 1 j k 1 ) 3

4 farklı şekillerde yazılabilir. 2 uzunluğundaki devire transpozisyon denir. Örnek (1 5) S 5 devrini açık olarak yazarsak ( 1 5 ) permütasyonunu verir. 5 1 Örnek 2.1. Tanım 2.12 deki devir notasyonunu kullanarak S 3 = {e, (12), (13), (23), (123), (132)} olduğu görülür. (a) Teorem 2.8 den S 3 eleman sayısı 6 olan değişmeli olmayan bir gruptur. (b) (123) 3 = (123) o(123)o(123) = e, (132) 3 = e dir. (c)(12) o(23) = (123), (13)o(12) = (123),(12)o(13) = (132), (23)o(12) = (132), (13)o(23) = (132), (23)o(13) = (123). Tanım σ ve τ gibi iki devirin hiçbir ortak elemanı yoksa bu iki devire ayrık devirler denir. Not Bundan sonra f, g S n için fog yerine fg yazacagız. Teorem 2.1. Ayrık devirlerin çarpımı değişmelidir. İspat : f = (i 1 i 2 i r ) ve g = (j 1 j 2 j s ), S n de iki ayrık devir olsun. n { i 1, i 2,, i r, j 1, j 2,, j s } ise f(n) = n ve g(n) = n dir. Buradan g(f(n)) = g(n) = n ve f(g(n)) = f(n) = n olur. Eğer n { i 1, i 2,, i r } ise f(n) {i 1, i 2,, i r } dir. f ve g ayrık olduklarından n, f(n) {j 1, j 2,, j s } dir. Şu halde g(n) = n ve g(f(n)) = f(n) dir. Diğer taraftan f(g(n)) = f(n) dir. Benzer şekilde n {j 1, j 2,, j s } için de f(g(n)) = g(f(n)) olduğu gösterilebilir. Böylece gf = fg dir. Teorem n 2 olmak üzere S n deki her permütasyon sıra gözetilmeksizin ayrık devirlerin çarpımı olarak tek türlü yazılabilir. İspat : f S n olsun. 1 in f altında ard arda görüntülerini alalım. S n = n! sonlu olduğundan 1, f(1), f 2 (1), dizisi sonlu olur. Böylece bu dizi belli bir adımdan sonra tekrar eder. Şu

5 halde f k (1) = 1 olacak şekilde en küçük bir pozitif k tam sayısı var ve 1, f(1),, f k 1 (1) elemanları birbirinden farklıdır. Böylece k uzunluğunda bir ( 1 f(1) f k 1 (1) ) deviri elde edilir. İşleme bu devirde gözükmeyen başka bir sayı alarak devam edilirse, elde edilen devirler ayrık olur ve çarpımları f yi verir. Bu şekilde f yi ayrık devirlere ayırma sıra gözetilmezse tek türlü olur. Örnek f = ( 1 ) = (1)(25)(36) dır Önerme Her devir 2 li devirlerin bir çarpımıdır. İspat : e = (12)(12) ve r 2 için olduğu görülür. (i 1 i 2 i r ) = (i 1 i r ) (i 1 i 3 )(i 1 i 2 ) Sonuç S n (n 2) deki her permütasyon transpozisyonların çarpımı olarak yazılabilir. Bir devirin 2 li devirlerin çarpımı olacak şekilde yazılması tek türlü değildir. Fakat bir permütasyonun ayrıldığı 2 li devirlerin sayısının tekliği ve çiftliği değişmez. Örnek f = (1 ) = (1 )(1 3)(1 2) = (1 )()()(13)(1 2) olduğundan f tek permütasyondur. Tanım Bir permütasyon çift sayıda 2 linin çarpımı ise bu permütasyona çift permütasyon, aksi halde tek permütasyon denir. S n (n 2) deki çift permütasyonların kümesi A n ile gösterelim. e = (12)(12) A n olduğu açıktır. Örnek 2.2. S 3 = {e, (12), (23), (13), (123), (213)} ve A 3 = {e, (123), (132)} dir. Önerme f S n için f(i 1 i 2 i r )f 1 = (f(i 1 )f(i 2 ) f(i r )) dir. İspat. 1 x n için iki durum söz konusudur. Durum 1. f 1 (x) {i 1, i 2,, i r } olsun. Şu halde 5

6 f 1 (x) {i 1, i 2,, i r } x {f(i 1 ), f(i 2 ),, f(i r )} dir. Böylece (i 1 i 2 i r )(f 1 (x)) = f 1 (x) ve (f(i 1 i 2 i r )f 1 )(x) = x elde edilir. Benzer şekilde (f(i 1 )f(i 2 ) f(i r ))(x) = x dir. Durum 2. f 1 (x) {i 1, i 2,, i r } olsun. Şu halde x = f(i j ) olacak şekilde j {1,2,3,, r} vardır. Böylece (f(i 1 i 2 i r )f 1 )(x)) = (f(i 1 i 2 i r )f 1 )(f(i j ) ) = { f(i j+1) j < r f(i 1 ) j = r } Benzer şekilde ((f(i 1 )f(i 2 ) f(i r )) ) (f(i j )) = { f(i j+1) f(i 1 ) f(i 1 i 2 i r )f 1 = ((f(i 1 )f(i 2 ) f(i r )) ) dir. j < r } sağlanır. Sonuç olarak j = r Örnek S de f = (132) ise f(123)f 1 = (f(1)f(2)f(3)) =(312). Örnek 2.2. Bir eşkenar üçgenin köşe noktalarını sırası ile 1,2,3 ile gösterelim. Şu halde X = {1,2,3} olsun. Bu X kümesinin permütasyonları aşağıdaki gibidir. e = ( 1 ), a = (1 1 1 ), a2 = ( ) b = ( ), a2 b = ( 1 ), ab = ( ) Bu permütasyonlardan a, a 2, e sırasıyla üçgenin köşelerinin 120, 20 ve 360 derecelik dönmelerine karşılık gelir. Diğer permütasyonlar ise kenerortaylara göre simetrilere karşılık gelir. Böylece {e, a, a 2, b, ab, a 2 b} kümesi bileşke işlemi altında bir grup oluşturur. Bu gruba üçgenin simetriler grubu denir. Ayrıca bu gruba 3. Dihedral Grubu da denmektedir ve D 3 ile gösterilmektedir. Yukarıdan S 3 = D 3 olduğunu görebiliriz Not Örnek 2.2 ye benzer olarak n kenarlıların simetri grubunu elde edebiliriz. Bu gruba n. dihedral grup denir ve D n ile gösterilir. Bu konuya. bölümde devam edeceğiz. 6

7 SORULAR 1) Aşağıdaki permütasyonları ayrık devirlerin çarpımı olarak yazınız. i) ( 1 ) ii) ( ) 2) Aşağıdaki permütasyonları ayrık devirlerin çarpımı olarak yazınız. i) (123)(253) ii) (12356)(356) 3) a = (13)(258) S 10 ise a 1 yi bulunuz. ) α = (125) ve β = (26) S ise αβα 1 yi bulunuz. 5) α = (135) ve β = (28)(136) S 8 ise αβα 1 yi bulunuz. 6) (1 2 n 1 n) 1 = (n n 1 2 1) olduğunu gösteriniz. ) a) f = (123), g = (12)(3) ise fgf 1 yi belirleyiniz. b) f = (13), g = (132)(2) ise fgf 1 yi belirleyiniz. 8) Aşağıdaki permütasyonların mertebeseni bulunuz. a ) ( ) b ) ( ) 9) Her transpozisyonun tersi kendisine eşit olduğunu gösteriniz. 10) S 9 da kaç tane -lü devir vardır? 11) a = (12)(368)(58) S 9 un tek veya çift permütasyon olup olmadığına karar veriniz. 12) α, β S n olsun. β çift permütasyon ise αβα 1 de çift, β tek permütasyon ise αβα 1 de tektir. İspatlayınız. 13) A kümesinin elemanlarını yazınız. A ün eleman sayısını belirleyiniz ve S grubunun eleman sayısı ile arasındaki ilişkiyi inceleyiniz. 1) S sonlu küme olmak üzere S den S ye bir fonksiyonun birebir olması için gerek yeter koşulun bu fonksiyonun örten olmasıdır. Gösteriniz. S sonsuz küme ise doğru mudur? 15) Bir dikdörtgenin köşe noktaları üzeride tanımlı bütün dönme ve simetri fonksiyonlarının bileşke işlemine göre grup olduğunu gösteriniz.