Coğrafya. Yerin Şekillenmesi 1. FASİKÜL 10

Transkript

1 Coğrafya 1. FASİKÜL 10 Yerin Şekillenmesi 321 soru Kavram Yanılgıları Bilgi Teknolojileri Uyarlamaları PISA Tarzı Sorular ÖSYM Çıkmış Sınav Soruları Video Çözümler

2 Değerli öğretmenlerimiz Ayşe DOĞAN, Tansu GÜRKAN, Eyüp AY ve Seher YILDIZ'a katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI nın tarih ve 26 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM COĞRAFYA DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı Çap Yayınlarına aittir ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Yasası na göre Çap Yayınları nın yazılı izni olmaksızın, kitabın tamamı veya bir kısmı herhangi bir yöntemle basılamaz, yayınlanamaz, bilgisayarda depolanamaz, çoğaltılamaz ve dağıtım yapılamaz. GENEL YAYIN YÖNETMENİ Oğuz GÜMÜŞ EDİTÖR Hazal ÖZNAR DIZGI Çap Yayınları Dizgi Birimi SAYFA TASARIM - KAPAK F. Özgür OFLAZ 1. BASKI Eylül 2018 İLETİŞİM ÇAP YAYINLARI Ostim Mah Sokak No: 3/C D Ostim / Ankara Tel: Fax: bilgi@capyayinlari.com.tr twitter.com/capyayinlari facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

3 Gelecek için hazırlanan vatan evlâtlarına, hiçbir güçlük karşısında yılmayarak tam bir sabır ve metanetle çalışmalarını ve öğrenim gören çocuklarımızın ana ve babalarına da yavrularının öğreniminin tamamlanması için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelerini tavsiye ederim.

4 Değerli Öğrenciler, Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir: Kazanım Sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir. Bilgi Sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur. Aktif Öğrenme: Her konuda, gördüğünüz kavramları kullanarak konunun anlaşılmasını kolaylaştıracak şekilde tasarlanmıştır. Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi için hazırlanan etkinlikler ile kazanımlar daha net anlaşılacaktır. Pekiştirme Testleri: Anlatılan konuların sizin tarafınızdan iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur. PISA: Ünite bitiminde sizin okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunuzu anlama ve yorumlama becerinizi ölçmek için hazırlanmıştır. Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrettiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında öğrencilerinize yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür. Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Öğrencilerinizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir. ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunulmuştur. Yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamasını (capp) indirip soruların video çözümlerine ulaşabilirsiniz. Hepimizin ortak amacı olan eğitimli ve vicdanlı bir toplum için daha verimli eğitim materyallerinin oluşturulmasında görüş ve önerilerinizi bizimle paylaşacağınızı düşünerek sağlıklı ve huzurlu bir öğretim yılı diliyoruz. Bülent POLAT Kemal İLKAY

5 İÇİNDEKİLER Yerin Yapısı Ve Oluşum Süreci... 7 Aktif Öğrenme Uygulama Alanı PISA Pekiştirme Testi 1, Jeolojik Geçmiş Aktif Öğrenme Uygulama Alanı PISA Pekiştirme Testi 1, İç Kuvvetler Aktif Öğrenme Uygulama Alanı PISA Pekiştirme Testi 1, Topografya ve Kayaçlar Aktif Öğrenme Uygulama Alanı PISA Pekiştirme Testi 1, Türkiye'nin Jeolojik Yapısı Aktif Öğrenme Uygulama Alanı PISA Pekiştirme Testi 1, Tam Tur Acemi Test 1, Amatör Test 1, Uzman Test 1, 2, Şampiyon Test 1, ÖSYM Soruları Cevap Anahtarı İÇİNDEKİLER 5

6 KAZANIMLAR Kazanım 1 : Dünya nın tektonik oluşumunu açıklar. a) Dünya nın iç yapısı ile ilgili temel bilgiler verilir. b) Levha tektoniği kuramına yer verilir. Kazanım 2 : Jeolojik zamanların özelliklerini tektonik olaylarla ilişkilendirerek açıklar. a) Jeolojik zamanların adlandırılması Türkçe olarak da yapılır. b) Jeolojik zamanların özelliklerine yer verilirken Türkiye nin jeolojik geçmişine değinilir. c) Türkiye'nin tektonizmasına yer verilir. Kazanım 3 : İç kuvvetleri; yer şekillerinin oluşum sürecine etkileri açısından açıklar. Kazanım 4 : Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ilişkilendirir. Kayaçların kullanım alanlarına yönelik örneklere yer verilir. Kazanım 5 : Türkiye deki yer şekillerinin oluşum sürecine iç kuvvetlerin etkisini açıklar. Türkiye deki faylar, levha hareketleri ve depremler arasındaki ilişkiye yer verilir. Anahtar Kelimeler Coğrafya Eratosthenes Paralel Ekvator Meridyen Matematik Konum Özel Konum Eksen Eğikliği Günlük Hareket Ekinoks Sostist Yörünge Mevsim İzohips Fiziki Harita Ölçek Kuş Bakışı Kroki Plan Kabartma Dört Önemli Gün Bilgi ve İletişim Teknolojisi Kullanımı Bilgisayar, tablet, cep telefonu vb. cihazlarınızdan KAZANIMLAR sitelerinden herhangi birine girerek, denklem çözümü, eşitsizlik çözümü, grafik çizimi vb. işlemleri yaparak öğrendiğiniz konularla ilgili daha detaylı ve görsel bilgilere ulaşabilirsiniz. 6

7 Yerin Yapısı ve Oluşum Süreci BİLGİ A. YERİN YAPISI Tarih boyunca insanoğlu yerin derinliklerini merak etmiş ve bununla ilgili çeşitli görüşler ileriye sürmüştür. Yerin derinlikleri hakkında doğrudan gözlem yapmak şu an için imkânsızdır. Bugüne kadar insanoğlunun inebildiği en derin nokta yerin 3800 metre derinliğindeki bir altın madenidir. En derin kuyu ise Rusların Kola Yarımadası nda açtığı metre derinliğindeki bir sondaj kuyusudur. Bu derinlik bile yerkürenin 6370 km lik yarıçapı yanında bir hiç durumundadır. Yerin merkezine kadar uzanan bir kuyu açmak imkânsız olduğu için yerin derinlikleri hakkındaki bilgilerimiz çeşitli ipuçlarına ve varsayımlara dayanmaktadır. Yerkabuğu AKLINDA OLSUN Manto Dış çekirdek Yerkürenin derinlikleri hakkındaki bilgiler; Deprem dalgalarıyla, Volkanizma sonucu çıkan maddelerin özellikleriyle, İç çekirdek Taşların farklı sıcaklık ve basınçta gösterdikleri tepkilerin laboratuar ortamında incelenmesiyle tespit edilmektedir. Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi Dünya kalınlık, yoğunluk ve sıcaklıkları farklı, iç içe geçmiş çeşitli katmanlardan oluşmuştur. Yeryuvarlağı, iç içe kürelerden meydana gelmiştir. Bunlara geosfer adı verilir. Geosferlerin yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır. Yeryüzünden yerin merkezine doğru indikçe sıcaklık ve yoğunluk artış gösterir. Yerkabuğunda derine inildikçe her 33 m de sıcaklık 1 C artar. Bu artışa jeotermal gradyan denir. 1. Yerin Katmanları a. Litosfer Litosfer ya da taşküre olarak da adlandırılır. Mantonun üstünde yer alır. Yerkürenin en hafif ve en ince tabakasıdır. Ortalama kalınlığı 33 km dir. Dağlık sahalarda kalınlık artarken (Tibet te 70 km), okyanus tabanlarında incelmektedir (8-10 km). BİLGİ 7

8 AKTİF ÖĞRENME Ünite kazanımlarıyla ile ilgili aşağıdaki konu özetinde boş bırakılan yerleri kavram tablosunda verilen sözcüklerle uygun şekilde tamamlayınız. 1. Yeryuvarlağını oluşturan iç içe geçmiş kürelere denir. 2. Yer kabuğu içinde derinliklerine doğru inildikçe yaşanan sıcaklık artışına adı verilir. 3. Dünya'nın en dış kısmını oluşturan katı yer kabuğuna adı verilir. 4. Litosferin üst kısmında bulunan ve daha hafif malzemeden oluşan kısmına denir. 5. Sial ve mineralleri bakımından zengindir. 6. Yerkabuğunun altında bulanan ve daha çok bazalt gibi koyu rankli kayaçlardan oluşan tabakaya adı verilir. 7. Sima tabakası kıtaların altında 8. Sıvı haldeki manto malzemesine denir. 9. Yer hacminin %84'ü tabakası içinde bulunur. 10. Mantonun üst kısmındaki daha akışkan alana adı verilir. 11. Dünya nın hacminin 1/7 sini oluşturmasına rağmen, çok yoğun olduğundan Dünya nın ağırlığının 1/3 ünü oluşturur. 12. İç çekirdek karışımından oluşur ve üzerindeki tabakaların ağırlığına bağlı olarak katı reaksiyon gösterir. 13. Kıtaların bir zamanlar bir arada olduğu, sonradan kırılarak birbirinden uzaklaştığı fikri kıtalarının sınırlarına bakılarak ileriye sürülmüştür. geosfer Sima Astenosafer Çekirdek Alfred Wegener jeotermal gradyan Pangea levha silisyum - magnezyum incelir magma konveksiyonel akıntılar yaklaşan levha sınırı demir ve nikel uzaklaşan levha sınırı Dönüşümlü Avrasya Gondwana akıntılar Laurasia - Gondwana litosfer Sial 14. Kıtaların kayması teorisini ilk defa Alman bilim adamı ileriye sürmüştür. 15. Wegener kıtaların bir araya gelmesiyle oluşan süper kıtaya, bu karayı çevreleyen dev okyanusa ise adını vermiştir. 16. Kıtalar ve okyanusların altında yer alan farklı büyüklükteki yer kabuğu parçalarına adı verilir. 17. Astonosfere kadar yükselen sıcak magma, buradaki soğuk magmayı çevreye doğru iterek ın meydana gelmesine neden olur. 18. Atlas Okyanusu ortasında ve Afrika nın doğusundaki Rift Vadisi nde bulunmaktadır. 19. Güney Amerika'nın batısı okyanusal bir levha ile karasal bir levha arasında nda yer aldığı için kıvrım dağları oluşmuştur. 20. Karasal levhaların alan olarak en geniş olanı levhasıdır. 21. Pangea İkinci Jeolojik Zaman ortalarında parçalanarak ikiye ayrılmıştır. Kuzeyde yer alan kısmına, güneyde yer alan kısmına ise adı verilir. AKTİF ÖĞRENME 22. levha sınırı boyunca şiddetli tektonik depremlere rastlanır. 13

9 UYGULAMA ALANI 1 Aşağıda yeryüzünün farklı noktalarında bulunan bazı ada takımlarının isimleri verilmiştir. Bu ada takımlarının hangi levha sınırında bulunduklarını levha haritası ile Dünya fiziki haritasından yararlanarak belirtiniz. Japon Adaları Aleut Adaları Filipin Adaları Asor Adaları Endenozya Adaları Yeni Zelenda Adaları Karayip Adaları İzlanda Adaları 2 Yerin yapısı ve oluşumları hakkında aşağıda verilen tanımların numaralarını kutucuklardaki uygun kavramların altına yazınız. 1. Kıtasal kabuk 3. Astenosfer 5. Litosfer 7. Konveksiyonel akıntılar 2. Pangea 4. Levha 6. Kıtaların Kayması 8. Çekirdek Farklı özellikteki kayaçlardan oluşan yer kabuğudur. Mantonun yer kabuğuna yakın olan ve iç kuvvetleri harekete geçiren üst kısmıdır. Yer kabuğunun üst kısmında bulunan ve silisyum - alüminyum bileşiminden oluşan katmandır. Sıcaklığın 6000 C ye ulaştığı, yoğunluğun ve basıncın en fazla olduğu yer katmanıdır. A B C D UYGULAMA ALANI Yer kabuğunu oluşturan irili ufaklı parçalardan her birine verilen isimdir. Kıtaların Birinci Jeolojik Zaman'da oluşturduğu tek parça halindeki kara kütlesidir yılında Alman bilim insanı Alfred Wegener tarafından ortaya atılan teoridir. E F G H Yerin çekirdeğindeki sıcaklıktan dolayı mantoda bulunan magmanın dikey yönde yaptığı yükselme ve alçalma hareketleridir. 14

10 PISA Mantodan yükselen magma okyanus ortası sırtlardan yüzeye çıkmaktadır. Magma okyanus ortası sırtlardaki çatlaklardan çıkarak, eski kayaçları her iki yana itmekte ve sırtın merkezinde soğuyarak yeni bir katılaşım kayacı oluşturmaktadır. Bu sayede okyanus tabanına sürekli yeni malzeme eklendiğinden bu olaya Deniz Tabanı Yayılması adı verilmiştir. Deniz tabanı yayılmasıyla uzaklaşan iki okyanusal levha arasında okyanus ortası sırt, yaklaşan bazı levha sınırlarında ise derin okyanus hendekleri ouşur. Okyanus ortası sırtlardan genişleyen okyanus tabanı, derin okyanus hendekleri boyunca da magmaya doğru dalmaktadır. Bu şekilde hendekler boyunca dalan bu yer kabuğu eriyerek magmaya dönüşmektedir. Eriyen malzeme altına daldığı yerkabuğu üzerinde volkanik faaliyete neden olur. Bu olaya bağlı olarak yaklaşık 200 milyon yıllık bir sürede bütün okyanus tabanları yenilenmektedir. Okyanus tabanlarında uzaklaşan levha sınırlarında okyanus ortası sırtlar meydana gelir. Burada yükselen magma kırılan yer kabuğunu iki yana iterek bunların arasına girer ve katılaşır. Bu olayın meydana geldiği yere Okyanus Ortası Sırtlar adı verilir. 1. Levha Tektoniği açısından Güney Amerika kıtasının batısında görülecek olayları yazınız. 2. Harita incelendiği zaman Afrika, Avrupa ve Avustralya kıyılarında derin okyanus hendeklerinin bulun- PISA madığı görülür. Bu olayın nedenini açıklayınız Atlas Okyanusu'nun ortasında görülen yer şeklini açıklayınız. 4. Sizce okyanusal levhaların en yaşlısı kaç yaşındadır?

11 1 Yerin Yapısı ve Oluşum Süreci PEKİŞTİRME TESTİ 1. Aşağıdakilerden hangisi yer kabuğunun özelliklerinden biri değildir? A) Yerin katmanlarından en ince olanıdır. B) Sial ve sima olarak ikiye ayrılır. C) Okyanus tabanlarında kalınlığı artar. D) Yoğunluğu en düşük olan katmandır. E) Kıtaların bulunduğu alan sialden oluşur. Ortalama 35 km kalınlığa sahip olan yerkabuğu karalar üzerinde 70 km kadar kalınlığa çıkarken, okyanus tabanlarında incelip 8-10 km gibi bir kalınlığa sahiptir. Cevap C'dir. 3. Yerin yapısıyla ilgili araştırma yapan bilim adamları; I. Deprem dalgaları II. Volkanlardan çıkan lavlar III. Jeolojik devirlere ait fosiller IV. Antarktika'daki buzul tortulları materyallerinden hangilerini incelerse doğru bilgiler elde etmiş olur? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 2. Aşağıdaki haritalardan birinde sıcak su kaynaklarının, ikincisinde ise volkanların dağılışı gösterilmiştir. Yerin derinlikleriyle ilgili bilgiler, dolaylı yollardan elde edilir. Deprem dalgalarının yerin katmanları arasındaki geçişi ve volkanlardan çıkan lavların incelenmesi bunlar arasında bulunur. Cevap A'dır. 4. Aşağıda yerkabuğu hakkında verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Daha çok silisyum ve alüminyumdan oluşmaktadır. Her iki haritanın konu aldığı unsurların dağılışlarında paralellik görülmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Okyanus kıyısında yer almaları B) Sıcak ve yağışlı iklime sahip olmaları C) Engebeli alanlarda yer almaları D) Levha sınırlarında yer almaları E) Yükseltinin az olduğu alanlarda yer almaları Levha sınırları yerkabuğunun kırıklı alanlarıdır. Bu alanlar hareketli olduğu için depremler, volkanlar ve sıcak sular levha sınırları boyunca uzanır. Cevap D dir. B) Altında sıcak ve akışkan manto bulunmaktadır. C) Katılaşmış bazaltik ve granitik ağırlıklı kayaçlardan oluşmuştur. D) Kırık ve hareketli her parçasına levha denilmektedir. E) Kalınlığı her yerde eşit olan farklı iki katmandan oluşmaktadır. Yer kabuğu ortalama 35 km bir kalınlığa sahiptir. Ancak kalınlığı her yerde eşit değildir. Karaların olduğu yerde Sialin kalınlığı artarken, okyanus tabanlarında sial ortadan kalkar ve sima kalınlaşır. Cevap E dir. PEKİŞTİRME 19

12 TAM TUR 1. YERİN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ 1. Yerin Yapısı Yerkürenin derinlikleri hakkındaki bilgiler; deprem dalgaları, volkanlardan çıkan maddeler ve taşların laboratuarda incelenmesiyle belirlenir. Dünya, yeryüzünde derinlere doğru litosfer, manto ve çekirdek olarak üç bölüme ayrılır. Litosfer en ince ve en hafif olanı, manto geosferlerin en hacimlisi ve çekirdek en kalın, en yoğun ve en sıcak olanıdır. 2. Levha Hareketleri Güney Amerika ile Afrika kıtalarının sınırlarının birbiriyle uyumlu olması kıtaların kayması teorisinin doğmasına neden olmuştur. İlk defa bir Alman olan Wegener kıtaların kaymasını ileriye sürmüştür. Wegener kıtaların bir araya gelmesiyle oluşan bu süper kıtaya Pangea, bu karayı çevreleyen dev okyanusa ise Pantalassa adını verdi. Wegener tezini kanıtlayabilmek için yer şekillerini inceledi, fosil örnekleri topladı ve geçmiş jeolojik devirlere ait iklim kanıtlarına ulaştı. Kıtalar ve okyanusların altında yer alan farklı büyüklükteki yer kabuğu parçalarına levha adı verilir. Levhalar astonosfer adı verilen mantonun en üst kısmının üzerinde hareket etmektedir. Levhaların bu hareketini sağlayan, mantoda gerçekleşen konveksiyonel akıntılar ile deniz tabanı yayılmasıdır. Levhalar hareket ederken etraflarındaki diğer levhaları da kaydırarak yerkabuğu üzerinde büyük değişiklikler meydana getirir. Levhaların arasında uzaklaşan, yaklaşan ve dönüşümlü sınırlar bulunmaktadır. 2. JEOLOJİK ZAMANLAR Jeolojik zamanlar belirlenmesinde fosil lerden ve tortul tabakaların özelliklerinin radyometrik yöntemlerle incelenmesinden yararlanılır. Dünya nın oluşumundan günümüze kadar beş dönem ayrılır: İlkel Zaman (Prekambriyen) Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoyik) İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoyik) Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuvaterner) Günümüzden yaklaşık 570 milyon yıl önce sona erip yakla şık 4 milyar yıl sürmüş olan İlkel Zaman da sularda tek hücreli canlıların ortaya çıkmıştır. Günümüzden yaklaşık 245 milyon yıl önce sona ermiş ve yaklaşık 325 milyon sürmüş olan Birinci Zaman da ilk kara bitkileri ortaya çıkıp, taş kömürü yatakları oluşmuştur. Günümüzden yaklaşık 65 milyon yıl önce sona ermiş ve yaklaşık 180 milyon yıl sürmüş olan İkinci Jeolojik Zaman da kıtalar parçalanıp, dinozorlar yaşamıştır. Günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl önce sona ermiş ve yaklaşık 63 milyon yıl sürmüş olan Üçüncü Jeolojik Zaman da Alp Orojenezi gerçekleşmiş, petrol ve linyit yatakları oluşmuş ve bugünküne yakın canlılar görülmeye başlamıştır. Günümüzden 2 milyon yıl önce başlayan ve halen devam eden Dördüncü Zaman da insan dünya sahnesine çıkmış ve Batı Avrupa, İskandinavya ile Kanada buzullarla kaplanmıştır. 3. İÇ KUVVETLER Enerjisini yerin içindeki magmadan alan güçlere iç kuvvetler denir. İç kuvvetlerin etkisiyle orojenez, epirojenez, volkanizma ve depremler meydana gelir. 1. Orojenez Dış kuvvetler tarafından aşındırıp, taşınan maddelerin biriktirdiği alanlara jeosenklinal adı verilir. Jeosenklinallerde biriken tortul tabakaların kıvrılma ve kırılma hareketleriyle yükselmesi olayına orojenez denir. Sertleşmiş kütlelerin yan basınçlarla kırılarak yükselmesiyle horst, alçalmasıyla graben oluşur. Esnek tortulların yan basınçlarla kıvrılarak yükselmesiyle antiklinal, alçalmasıyla senklinal oluşur. İlkel Zaman da Huron, Birinci Zaman da Kaledoniyen ve Hersinyen ve İkinci ve Üçüncü zamanlar içinde Alp orojenezleri gerçekleşmiştir. 2. Epirojenez İzostatik dengeye bağlı olarak yerkabuğunun geniş alanlarda toptan alçalması ya da yükselmesi olayına epirojenez denir. Epirojenik hareketlere bağlı olarak yükselen kara parçalarına jeoantiklinal, alçalan deniz ve okyanus tabanlarına ise jeosenklinal adı verilir. Epirojenik hareketlerle kara üzerinde denizin ilerlemesine transgresyon, kara üzerinden denizin çekilmesine ise regresyon adı verilir. Epirojenez üzerinde; Buzullaşma, Volkanik malzemelerin birikmesi, Erozyonla meydana gelen aşınma, TAM TUR 85

13 Çalışmak bizi şu üç şeyden kurtarır: Can sıkıntısı, kötü alışkanlıklar, Yoksulluk. Voltaire 1 ACEMİ TEST 1. Dünya farklı yoğunluk ve kalınlığa sahip katmanlardan oluşmaktadır. Bu katmanlardan en sıcak ve en yoğun olanı aşağıdakilerden hangidir? A) Sial B) Dış çekirdek C) Astenosfer D) Sima E) İç çekirdek 4. Levhaların birbirine yaklaştığı ya da uzaklaştığı alanlarda volkanik adalara yaygın olarak rastlanır. Buna göre, aşağıda verilen adalardan hangisi volkanizmaya bağlı olarak oluşmamıştır? A) Japon Adaları B) Grönland Adası C) Aleut Adaları D) İzlanda Adaları E) Filipin Adaları Geosferlerin en sıcak ve en yoğun olanı iç çekirdektir. Bu katmanda sıcaklık C ve yoğunluk gr/ cm 3 tür. Cevap E dir. Grönland Adası büyük ölçüde İlkel Zaman dan kalma metamorfik arazilerden oluşur. Bu nedenle volkanik dağlara pek rastlanmaz. Cevap B dir. 2. Yer kabuğu okyanusal kabuk ve kıtasal kabuk olarak ikiye ayrılır. Bu iki tabakanın özellikleri birbirinden farklıdır. Bu iki tabakanın özellikleri karşılaştırıldığında hangisinde yanlışlık yapılmıştır? Okyanusal Kabuk Kıtasal kabuk A) Bazaltik Granitik B) Üst kısımdadır Alt kısımdadır C) Daha ince Daha kalın D) Yoğunluk fazla Yoğunluk az E) Sıcaklık fazla Sıcaklık az Okyanusal kabuk litosferin alt kısmında yer alırken, okyanusal kabuk üst kısmında yer alır. Cevap B dir. 5. Derinlik volkanizması sonucu yer kabuğunun tabakaları arasına sokulan magma katılaşarak, çeşitli yer şekilleri oluşur. Bu şekiller zaman içerisinde aşınarak yüzeye çıkabilirler. Buna göre; I. Dayk II. Batolit III. Sill 3. Aşağıdaki olaylardan hangisi Birinci Jeolojik Zaman da (Paleozoyik) meydana gelmiştir? A) İstanbul ve Çanakkale boğazları B) İlk canlıların ortaya çıkması C) Kanada ve Brezilya kalkanları D) Hersinyen kıvrım sistemi E) Atlas Okyanusu Verilenlerden Hersinyen kıvrımları Birinci Zaman da oluşmuştur. Cevap D dir. IV. Tüf V. Volkan bombası gibi yer şekillerinden hangisinin oluşumu derinlik volkanizmasıyla meydana gelmemiştir? A) I ve III B) I ve IV C) II ve III D) III ve V E) IV ve V Tüf ve volkan bombası yüzey volkanizmasına bağlı olarak oluşurken, dayk, sill ve batolit derinlik volkanizmasıyla oluluşur. Cevap E dir. ACEMİ 87

14 Bilginin efendisi olmak için çalışmanın uşağı olmak gerekir. Honore de Balzac 1 AMATÖR TEST 1. Yer kabuğu farklı özellik ve kalınlığa sahip olan sial ve sima tabakalarından oluşur. Buna göre sial katmanı aşağıda verilen yer şekillerinden hangisinin bulunduğu alanda daha kalındır? A) Sıra dağlar B) Delta alanları C) Kırgıbayır arazileri D) Platoluk bölgeler E) Fiyortlu kıyılar 4. I. Ortalama kalınlığı 33 km dir II. Yer hacminin % 84 ünü oluşturur. III. Dağlık alanlarda kalınlığı artmaktadır. IV. Yerin en ağır katmanıdır. Yukarıda verilenlerden hangileri litosferin özelliklerinden değildir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Litosferin ortalama kalınlığı km iken, dağlık alanlarda kalınlığı artmaktadır. Cevap D dir. Litosfer bir buz dağı gibi manto tabakasına gömülmüştür. Küçük bir kısmı dışardeyken, büyük bir kısmı altta yer alır. Dağların yüksekliğinin arttığı alanlarda litosferin bir parçası olan sial tabakasının kalınlığı da artmaktadır. Cevap A dır. 2. Avrasya levhasının batısında yer alan levha aşağıdakilerden hangisidir? A) Pasifik levhası B) Afrika Levhası 5. Levha sınırlarında şiddetli depremler görülürken, levha sınırlarından uzaklaştıkça deprem görülme ihtimali azalır. C) Kuzey Amerika levhası D) Filipinler levhası I IV E) Arabistan levhası Avrasya Levhası'nın batısında, Kuzey Amerika Levhası yer almaktadır. Cevap C dir. II III 3. I. Tortul kayaçlar II. Deprem dalgaları III. Fosiller IV. Magmatik kayaçlar Yukarıda verilenlerden hangileri, yerkürenin iç yapısı hakkında bilgi vermektedir? Buna göre, harita üzerinde gösterilen alanların hangilerinde deprem görülme olasılığı daha azdır? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Yerin iç yapısını incelerken magmatik kayaçlar ve deprem dalgalarının yerin katmanları arasından geçerken kırılması incelenir. Cevap D dir. İlkel Zaman da oluşan eski kıta kalkanlarında deprem görülme olasılığı daha azdır. Haritada I numarayla gösterilen Kanada nın kuzeyi ve IV numarayla gösterilen Sibirya levha sınırlarından uzakta sert kütleler üzerinde yer aldıkları için deprem görülme olasılığının daha düşük olduğu alanlardır. Cevap B dir. AMATÖR 91

15 Bir şeyi gerçekten yapmak isteyen bir yol bulur; istemeyen mazeret bulur. (E. C. McKenzie) 1 UZMAN TEST 1. I. Astenosfer II. Sial III. Barisfer IV. Sima Yukarıda verilenlerden hangileri litosferin parçaları arasında yer alır? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV Litosfer granitik kabuk olarak bilinen sial ve okyanusal kabuk olarak bilinen simadan oluşur. Barisfer, çekirdeğin ve astenosfer mantonun bir parçasıdır. Cevap D dir. 4. Hersinyen ve Kaledoniyen kıvrım dağları oluştuğu jeolojik dönemde, Türkiye nin aşağıdaki varlıklarından hangisi meydana gelmiştir? A) Zonguldak taş kömürü yatakları B) İstanbul ve Çanakkale boğazları C) Bakırçay ve Gediz grabenlari D) Doğu Karadeniz Dağları E) İnsuyu, Karain Mağaraları Kaledoniyen ve Hersinyen kıvrımları Birinci Jeolojik Zaman da oluşmuştur. Bu dönemde Türkiye de Zonguldak çevresinde taş kömürü yatakları oluşmuştur. Cevap A dır. 2. Türkiye de aşağıdaki jeolojik zaman çiftlerinden hangilerine ait arazi oluşumu daha fazladır? A) İlkel Zaman - Birinci Zaman B) Üçüncü Zaman - Dördüncü Zaman C) Birinci Zaman - İkinci Zaman D) Birinci Zaman - Dördüncü Zaman E) İlkel Zaman - Üçüncü Zaman Türkiye genç oluşumlu bir ülke olduğu için Üçüncü Zaman ve Dördüncü Zaman arazilerine yaygın olarak rastlanır. Cevap B dir. 3. Yerin katmanlarından biri olan manto için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Yoğunluğu en fazla olan katmandır. B) Konveksiyonel akıntılar nedeniyle yer kabuğunda hareketlilik oluşturur. C) Sıcaklığı en az olan katmandır. D) Sima tabakasının üzerinde yer alır. 5. Dünya üzerindeki herhangi bir alanda; Aktif volkanik faaliyetler Depremler Jeotermal kaynaklar Kaplıcalar yaygın şekilde bulunuyorsa, bu yer için aşağıdaki özelliklerden hangisi üzerine kesin bir yargıya ulaşmak mümkün değildir? A) Kayaç türleri B) Jeolojik yapı C) Yer şekilleri D) Ortalama yükselti E) Etkili olan iç kuvvet E) Oldukça yoğun ve katı maddelerden oluşmuştur. Verilen bilgilerden doğru olanı konveksiyonel akıntılar mantonun üst kısmında etkili olmasıdır. Cevap D dir. Aktif volkanlara bakarak kayaç türü, etkili olan iç kuvvet ve yer şekillerine; depremler,yeotermal kaynaklar ve kaplıcalara bakarak jeolojik yapıya ulaşmak mümkündür. Ancak verilenlere bakılarak ortalama yükseltiye ulaşmak mümkün değildir. Cevap D dir. UZMAN 95

16 Profesyonel, içindeki amatör ruhu her zaman muhafaza eden ve ondan coşku ve heyecan duyan kişidir. 1 ŞAMPİYON TEST 1. (I) Yerkürenin en üstünde yer alan yer kabuğu en ince katmandır. (II) Bu katı kabuğun ortalama kalınlığı, kıtalar üzerinde 33 km, okyanus tabanlarında ise 8-10 km dolayındadır. (III) Yerkabuğunun hemen altında bulunan manto, yerkürenin toplam hacminin yarıdan fazlasını oluşturur ve yerkabuğu hareketleri için gerekli enerjiyle iç kuvvetlerin kaynağını oluşturur. (IV) Mantodan sonra gelen ve yerkürenin iç kısmını oluşturan çekirdek, en sıcak olan katmandır. (V) Çekirdekte meydana gelen konveksiyonel akımlar levhaların hareket etmesine neden olmaktadır. Yeryuvarının iç yapısıyla ilgili verilen parçada numaralanmış cümlelerden hangisinde bilgi yanlışı yapılmıştır? A) I B) II C) III D) IV E) V Çekirdek katmanında konveksiyonel akıntılar görülemez. Bu akıntılar mantonun akışkan olan üst kısmında görülür. Cevap E dir. 2. İnsanoğlu Dördüncü Jeolojik Zaman da dünya sahnesine çıkmıştır. Buna göre insanlar; I. Buzul devrinin başlaması ve bitmesi I. 5 ve 6 numaralı yerlerde fosillerin aynı yaşta ve benzer olması II. 2 ve 3 numaralı yerlerde kıyı çizgilerinin birbirine uyacak şekilde olması III. 1 ve 4 numaralı yerlerde magmatik kayaçların aynı yaşta olması Haritada numaralarla gösterilen yerler hakkında yapılan yorumlardan hangileri, kıtaların bugünkü yerlerini almadan önce bir arada bulunduklarına kanıt oluşturabilir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Verilenlerden hepsi bir zamanlar kıtaların bir araya toplandığına delil olarak gösterilebilir. Cevap E dir. II. Egeit karasının çökmesi III. Alp ve Himalaya dağlarının oluşması IV. Mamutların ortaya çıkması V. Pangea kıtasının parçalanması 4. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nin jeolojik yapısına bağlı olarak ortaya çıkan durumlardan biri değildir? gibi jeolojik olaylardan hangilerine şahitlik ettiği söylenebilir? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) I, II ve IV E) II, III ve V Buzul devirleri, Egeit karasının çökmesi ve Mamutların ortaya çıkışı Dördüncü Zaman da olduğu için insanlar bu olayları gözlemleyebilirler. Ancak Alp-Himalaya dağ sistemi Üçüncü, Pangea nın parçalanması İkinci ve Üçüncü zamanda olduğu için insanlar bu olayları gözlemleyememiştir. Cevap D dir. A) Orojenik dağların geniş alan kaplaması B) Doğu Anadolu da volkanik dağların fazla olması C) Akarsuların rejimlerinin düzensiz olması D) Dağların doğu batı yönünde uzanması Kaplıcaların fazla olması E) Dağların doğu batı yönünde uzanması Akarsuların rejimlerinin düzensizliği jeolojik yapıyla değil iklimle açıklanır. Cevap C dir. ŞAMPİYON 101

17 ÇIKMIŞ SORULAR 1. Aşağıda bazı iç kuvvetler ve karşısında da yer şekilleri verilmiştir. İç kuvvet Yer şekli I. Depremler Çöküntü ovaları II. Volkanizma Ada oluşumları III. Epirojenez Kıyı taraçaları Numaralandırılan bu iç kuvvetlerden hengileri, karşısındaki yer şeklinin oluşumunda doğrudan etkilidir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 3. I. Mağmatik kayaçlar II. Fosiller III. Deprem dalgaları IV. Tortul kayaçlar Yukarıdakilerden hangileri, yerkürenin iç yapısına hakkında bilgi veren kanıtlar arasında sayılmaz? A) Yalnız I B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 2013 / YGS 2016/ YGS Aşağıdaki haritada farklı kıtalardaki bazı bölgeler koyu renkle gösterilmiştir. Ekvator Bu bölgeler oluşturulurken aşağıdaki ölçütlerden hangisi dikkate alınmıştır? A) Tarım B) Dağlar C) Volkanizma D) Bitki örtüsü E) Yeraltı kaynakları 2014/ YGS Yukarıdaki haritada Amerika kıtalarındaki Kayalık ve And Dağlarıyla Asya ve Avrupa kıtalarındaki Alp Himalaya Sıradağları taranarak gösterilmiştir. Bu dağ sıralarının doğrultusunu belirleyen etken aşağıdakilerden hangisidir? A) Levhaların hareket yönü B) Deprem kuşaklarının uzanışı C) Volkanik sahaların dağılışı D) Jeosenklinallerdeki tortulların özelliği E) Etken dış kuvvetlerin farklılığı 2013/ LYS-Coğ-1 ÖSYM 105

18 CEVAP ANAHTARI 1. ünite AKTİF ÖĞRENME 1. geosfer 12. demir ve nikel 2. jeotermal gradyan 13. Afrika ve Güney Amerika 3. litosfer 14. Alfred Wegener 4. Sial 15. Pangea, Pantalassa 5. silisyum, magnezyum 16. levha 6. Sima 17. konveksiyonel akıntılar 7. incelir 18. uzaklaşan levha sınırı 8. magma 19. yaklaşan levha sınırı 9. manto 20. Avrasya 10. Astenosfer 11. Çekirdek 21. Laurasia, Gondwana 22. Dönüşümlü UYGULAMA ALANI 1. Japon Adaları: Avrasya - Pasifik Aleut Adaları: Kuzey Amerika - Pasitif Filipin Adaları: Avrasya - Pasitif Asor Adaları: Avrasya - Pasifik Endenozya Adaları: Hindistan - Avustralya - Avrasya Yeni Zelenda Adaları: Pasifik - Hindistan - Avustralya Karayip Adaları: Karayip - Kuzey Amerika İzlanda Adaları: Kuzey Amerika - Avrasya 2. A-5 B-3 C-1 D-6 E-4 F-2 G-6 H-7 3. I. Uzaklaşan okyanusal levhalar II. Yaklaşan okyanusal ve kıtasal levha III. Yaklaşan iki kıtasal levha IV. Uzaklaşan iki kıtasal levha V. Yanal yönde birbirini sıyıran levhalar 4. Kuzey Amerika Levhası: 2 Nazka Levhası: 4 Karayip Levhası: 3 Hindistan - Avustralya Levhası: 8 PISA 1. Güney Amerika'nın batısında bir okyanusal ve bir karasal levha karşılaşmıştır. Okyanusal levhanın yoğunluğu daha fazla olduğu için Güney Amerika karasal levhasının altına doğru dalar. Güney Amerika'nın batısında sıkışma sonucunda And Dağları oluşmuştur. And Dağları üzerinde yer yer volkanik faaliyetler görülür. 2. Okyanus hendeklerinin oluşabilmesi için levhaların birbirine yaklaşması gerekmektedir. Afrika, Avrupa ve Avustralya kıyılarında levhalar birbirine yaklaşmadığı için derin okyanus hendekleri görülmezler. 3. Atlas Okyanusu ortası uzaklaşan levha sınırında yer alır. Bir kırık boyunca açığa çıkan magma levhaları çevreye doğru iterek bir okyanus ortası sırt oluşturmuştur. Bu sırt boyunca yer yer volkanik dağlar da rastlanır. 4. Parçaya göre deniz tabanı yayılmasına bağlı olarak yaklaşık 200 milyon yıl içerinde bütün okyanusal levhalar yenilenmektedir. Dolayısıyla en yaşlı okyanusal levha bile 200 milyon yıldan daha genç bir yaştadır. PEKİŞTİRME TESTİ 1 1 C 2 D 3 A 4 E 5 C 6 B 7 A 8 E PEKİŞTİRME TESTİ 2 1 C 2 E 3 E 4 E 5 D 6 B 7 A 8 E ünite Anadolu, Arabistan, Filipin, Kolos, Karayip 2. Arabistan, Anadolu, Avrasya - Hindistan, Avustralya 3. Avrasya, Arabistan, Afrika 4. Japonya, Filipinler, ABD, Şili, vs. 5. Kuzey Amerika - Avrasya / Pasitifik - Nazka / Afrika - Hindastan - Avustralya / Antartika - Afrika 6. Güney Amerika Levhası: 5 Avrasya Levhası: 10 Anadolu Levhası: 9 Pasifik Levhası: 1 Afrika Levhası: 6 Antartika Levhası: 7 AKTİF ÖĞRENME 1. fosiller, radyometrik 2. kısalır 3. Prekambriyen 4. algler, radiolaria 5. Kaledoniyen, Hersiniyen 6. Birinci Jeolojik Zaman 7. Zonguldak 8. graptolitler, trilobitler 9. İkinci Jeolojik Zaman 10. Tetis 11. dinozor 12. Alp 13. Üçüncü Jeolojik Zaman 14. petrol, linyit 15. Alp-Himalaya, Kayalık 16. Kuzey Anadolu Dağları, Toros Dağları 17. jipsli 18. Arabistan Yarımadası 19. Dördüncü Jeolojik Zaman 20. İstanbul ve Çanakkale milyon CEVAP ANAHTARI 109