VERGİ İDARESİNİN BİLGİ EDİNME VE DENETLEME YÖNTEMLERİ

Transkript

1 2014 VERGİ İDARESİNİN BİLGİ EDİNME VE DENETLEME YÖNTEMLERİ Türk Vergi Sistemi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisadi ve Mali Analiz Yüksek Lisansı Türk Vergi Sistemi Dersi KIVANÇ DURU

2 IÇINDEKILER İÇİNDEKİLER... 1 ÖZET... 2 ANAHTAR KELİMELER... 2 GİRİŞ... 1 VERGİNİN TANIMI... 1 TÜRK VERGİ SİSTEMİ... 1 TÜRKİYE DE KAYIT DIŞI EKONOMİ... 3 VERGİ İDARESİ BİLGİ EDİNME VE DENETİM YÖNTEMLERİ... 4 BEYANA ESASI... 4 YOKLAMA... 5 İNCELEME... 5 ARAMA... 6 SÜREKLİ BİLGİ TOPLAMA... 7 ELEKTRONİK ORTAMDA DENETİM... 7 SERBEST MUHASEBECİ MALİ MÜŞAVİR VE YEMİNLİ MALİ MÜŞAVİRLER TARAFINDAN YAPILAN DENETİM... 8 SONUÇ... 9 KAYNAKÇA

3 ÖZET Devletlerin kamu giderlerini karşılayabilmek için vatandaşlarından, kanunlara dayalı, zorla ve belli ölçülerde karşılıksız olarak aldığı paraya vergi denilmektedir. Kamunun en önemli kaynağı olan verginin tahsilinde, devletin adil ve etkin olabilmesi için verginin diğer tarafı olan mükelleflerini denetim altında tutma zorunluluğu doğar. Bu zorunluluk doğrultusunda denetimin asıl unsuru olan kanıtlar, bulgular ve fiili veriler elde edilmelidir. Bu çalışma tüm bu verilerin elde edilme yöntemleri üzerine bir araştırmadır. ANAHTAR KELİMELER vergi, vergi idaresi, denetim, inceleme, yoklama, bilgi edinme 2

4 GIRIŞ Verginin tanımı Vergi, ekonomik birimlerden siyasi cebir altında ve karşılıksız olarak devlete kaynak aktarılmasıdır. 1 Kaynaklarını ortak faydalara dönüştüre bilmek için devletin zorla ve karşılıksız olarak kişileri ve kurumları para karşılığında mükellefiyet altına alma durumudur. Tarih boyunca devletlerin en önemli gelir kaynağı olan vergi, ticaret yollarının ele geçirilerek, savaş sonrası kazanılan toprakların vergi gelirlerine sahip çıkılarak ve sosyal statüye göre sınıflandırılarak birçok yolla elde edilmiştir. Cumhuriyetinin ilk yasama programları da vergi ile ilgilidir de aşar vergisini kaldırılması 1949 yılında Gelir, Kurumlar ve Vergi Usul Kanunlarının kabulü ve 1984 yılında harcamaların vergilendirilmesi anlamında Katma Değer Vergisi modelinin benimsenmesi ile gerçekleştirilmiştir. 2 Türk vergi sistemi Günümüzde vergiler dolaylı ve dolaysız olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Dolaylı Vergiler, harcamalardan alınan ( KDV, ÖTV gibi) vergiler olmakla birlikte, Dolaysız vergiler, gelir ve servet üzerinden alınmaktadır. Dolaylı vergiler ödeme sırasında son tüketiciden alınmaktadır. Dolaysız vergiler ise kazanç elde edenden beyana dayalı olarak alınmaktadır. Ülkemizde dolaylı vergilerin toplam vergi gelirleri içinde ki payı %70 e yaklaşmıştır. Servet vergilerinin payı %2 lerde kalmaktadır. 3 Dolaylı vergilerde vergi denetim sistemi, mükelleflerin verdikleri beyannameler üzerinden ödeyecekleri verginin, kendileri tarafından tespit edilmesi ve gelir idaresince denetlenmesi esasına dayanmaktadır. Beyan usulü olarak ifade edilen bu yöntem, mükelleflerde vergi bilincinin yeterince gelişmemiş olmasının sonucu olarak, vergi konusuna tabi bazı gelirlerin beyan dışı bırakılmasına yol açtığı için önemli oranda kaçakçılık riskini taşımaktadır. Beyan dışı kalan gelirlerin vergi idaresinin etkinliğine ve vergi rasyosuna olumsuz etkisinin giderilmesi, etkili bir vergi denetimi mekanizması kurulması ile mümkündür Vergi Hukuku / Prof. Muallâ Öncel, Prof. Ahmet Kumrulu, Prof. Nami Çağan / Türk Vergi Sistemi / Nurettin Bilici / Seçkin Yay Türkiye de 1990 Sonrası Dönemde Vergi Denetimi ve Vergi Denetiminde Etkinlik Sorunu / MALİYE DERGİSİ / Dr. İbrahim Attila ACAR, Dr. Mehmet Emin MERTER 1

5 Türkiye de 2013 yılında vergi gelirleri TL ile bütçe gelirlerinin %88 ni oluşturmaktadır. 5 Gelir, Kar ve Sermaye Getirilerin den Alınan Vergiler 22% Diğer Vergiler 2% Vergi Gelirleri Dağılım Oranı Mal ve Hizmetlerd en Alınan Vergiler 45% Sosyal Güvenlik Katkıları 27% Tablo: OECD 2012 Mülkiyet Üzerinden Alınan Vergiler 4% 5 2

6 Türkiye de kayıt dışı ekonomi Kayıt dışı ekonomi, Devletten gizlenen, kayda geçirilmeyen ya da geçirilemeyen ve bu sebeple de denetlenemeyen faaliyetler olarak tanımlanabilir. Buna göre, bazı kayıt dışı ekonomik faaliyetler yasadışı faaliyetler olduğu halde, bazıları ise yasaklanmamış bir faaliyetin bilinçli olarak kayıtlara geçirilmemesi, dolayısıyla vergilendirilmemesi şeklinde meydana gelmektedir. 6 Türkiye de yüksek vergi oranları, ekonomik ve mali bilincin gelişmemesi, vergilerin kamu yararına yeterince kullanılmaması, yasalara olan toplumsal itaatsizlik geleneği gibi faktörler kayıt dışı ekonominin boyutlarını arttırmaktadır. Bu durum vergi gelirlerinin düşmesinin yanı sıra, mükellefler arasında adaletsizlik ve güvensizlik sorunun da birlikte getirmektedir. Bu sorunları önlenebilmesi için kayıt dışı ekonomiyle yoğun mücadele devletin mali politikalarını yürütmede büyük bir paya sahiptir. Türkiye de kayıt dışı ekonomi adı verilen vergi kaçakçılığının boyutu konusunda her ne kadar tahminler farklı sonuçlar verse de ortalama olarak toplam potansiyel GSYH nın %30 undan az olmadığı çoğu kesimce kabul edilmektedir. Gelir İdaresi Başkanlığı Dönemi Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Eylem Planında da bu doğrultuda hazırlanan 47 eylem, aşağıda sıralanan 5 amaç çerçevesinde belirlenmiştir. Gönüllü Uyumun Artırılması Denetim Kapasitesinin Güçlendirilmesi Yaptırımların ve Caydırıcılığının Artırılması Veri Tabanı Paylaşımı Toplumsal Farkındalığın Artırılması Tüm bu çalışmalar arasında en geçerli ve fazla önem verilen madde denetim kapasitesinin arttırılmasıdır. İyi bir denetim yapılabilmesini esas unsuru bilgilere ulaşabilme, bilgiyi edinebilmedir 6 Gelir İdaresi Başkanlığı KAYIT DIŞI EKONOMİYLE MÜCADELE STRATEJİSİ EYLEM PLANI ( ) 3

7 VERGI IDARESININ BILGI EDINME VE DENETLEME YO NTEMLERI Vergi Usul Kanunun 148. Maddesinin 1.fıkrasında belirtildiği üzere; Kamu idaresi ve müesseseleri, mükelleflerden veya mükelleflerle muamelede bulunan diğer gerçek ve tüzel kişiler, Maliye Bakanlığının ve vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların isteyecekleri bilgileri vermeye mecburdurlar Kanun maddesinde de belirtildiği üzere Maliye Bakanlığı veya inceleme yapmaya yetkili olanlar inceleme, yoklama gibi araştırmalar esnasında, bilgiyi talep etmektedirler. Bazı durumlarda da mükellef bilgiyi kendisi sunmaktadır. Vergi idaresinin bilgiye ulaşma yöntemleri günümüzde aşağıda ki maddeler şeklindedir; Beyana Esasına dayalı Yoklama Arama İnceleme Çeşitli Kurum ve Kuruluşlarca Sürekli Bilgi Verilmesi Elektronik Ortamda Denetim Serbest Muhasebeci Mali Müşavir ve Yeminli Mali Müşavirler Tarafından yapılan Denetim Beyana Esası İdeal bir vergi sistemi yöntemi olarak niteleyebileceğimiz beyana dayanan tarh işleminde vergi matrahı yükümlü tarafından saptanıp bildirilir. Bu bildirim bir itiraf niteliği taşımakla birlikte ayrıca vergi dairesi tarafından denetlenir. Türk Vergi sisteminde gelir, kurumlar, veraset ve intikal, katma değer vergilerde beyan usulü esastır. 7 Vergi idaresi gerek duyduğu bilgiyi mükellefin kendisine sunduğu bilgi ile edinir. Mükellefin beyanı esastır. Beyana dayalı bilgi edinme yönteminde Tarh, Tebliğ, Tahakkuk işlemleri tek seferde yapılmış olunur. Her ne kadar günümüzde Gelir İdaresi Başkanlığınca kullanılan e-beyanname sistemi tarh işleminin sağlamasını yaparak hata tespit ettiğinde beyannameyi kabul etmese de, matrah rakamının yanlış beyan edilme riski mevcuttur. Bu sebeple vergi idaresinin tarh ve tahakkuk aşamalarının doğru yapıldığına ilişkin denetimlerini geçmişe dönük olarak defter kayıtları ve belgeler inceleyerek yapmaktadır. 7 Vergi Hukuku / Prof. Muallâ Öncel, Prof. Ahmet Kumrulu, Prof. Nami Çağan/2014 4

8 Yoklama Yoklama maksadı, Vergi Usul Kanunu 127. maddesinde şu şekilde açıklanmıştır; Yoklamadan maksat, mükellefleri ve mükellefiyetle ilgili maddi olayları, kayıtları ve mevzuları araştırmak ve tespit etmektedir. Yoklama işlemi yetkili memurların fiziki olarak ilgili yerde bulunarak; Günlük hasılatı Defterlerin usule uygun tutulup tutulmadığını Fiş veya fatura işlemlerinin gerçeğe uygun olarak düzenlenip düzenlenmediğini Vergi Levhası asma zorunluluğu olan iş yerlerinin bu zorunluluğa uyup uymadığını Taşıtta bulundurulması icap eden taşıt pulu, yolcu listesi fatura veya sevk irsaliyesinin mevcudiyetini Tespit etmek amacıyla yetkilendirilmişlerdir. 8 Mükellefler yoklamanın ne zaman yapılacağı konusunda bilgilendirilmezler. 9 Böylece vergi idaresi hataların tespitine karşı, kötü niyetli herhangi bir önlem alınmasını engellemiş olur. Yoklamada esas amaç usule uygunluğun tespitidir. Vergi idaresi edinmek istediği bilgileri ilgili yerde bulunarak edinir. İnceleme Mükelleflerin vergi yükümlülüklerini olması gerektiği şekilde yerine getirip getirmediklerini tespit etmek, olası herhangi bir hatanın giderilmesini sağlamak amacıyla yapılan çalışmadır. Vergi incelemesi; Vergi Müfettişleri, Vergi Müfettiş Yardımcıları, ilin en büyük mal memuru veya vergi dairesi müdürleri tarafından yapılır. 10 Vergi Usul Kanunu 137. Maddedesin de; Bu kanuna veya diğer kanunlara göre defter ve hesap tutmak, evrak ve vesikaları muhafaza ve ibraz etmek mecburiyetinde olan gerçek ve tüzelkişiler vergi incelemelerine tabidirler ibaresi yer alır. Bu madde de belirtildiği üzere vergi idaresi incele esnasında mükellefin kanıt olarak sunduğu belgeden yararlanarak sonuca varır. Analitik yöntemler ve gerçeğe dayanma ilkeleri esas alınan çalışma sonucunda belirsizlik söz konusu olması halinde takdir komisyona sevk veya re sen tarh gibi durumlar söz konusu olabilir. Vergi incelemesinin ne zaman yapılacağının evvelden haber verilmesi mecburi değildir. Vergi incelemeleri, esas itibariyle incelemeye tabi olanın iş yerinde yapılır. İş yerinin müsait olmaması, ölüm, işin terk edilmesi gibi zaruri sebeplerle incelemenin yerinde 8 Vergi Usul Kanunu 127.Madde 9 Vergi Usul Kanunu 130.Madde 10 Vergi Usul Kanunu 134.Madde 5

9 yapılması imkânsız olur veya mükellef ve vergi sorumluları isterlerse inceleme dairede yapılabilir. 11 Vergi idaresi inceleme için gerekli bulgulara mükellefçe sunulan kanıtlar haricinde - Karşıt İnceleme - Çapraz Denetim - Randıman Yöntemi gibi yöntemlerle de ulaşır. Karşıt inceleme: Mükellefin iş ilişkisinde bulunduğu kişileri tespit edip incelemeye alarak yapılan incelemedir. Çapraz Denetim: Sektör de faaliyet gösteren benzer durumda ki mükelleflerin hasılatlarına bakılarak karşılaştırma yapma yöntemidir. Randıman Yöntemi: Stoklar, üretim maliyetleri ve iş gücü gibi değerlerden yararlanılarak üretim kapasitesi ile kayıtlara alınan üretim arasında ki fark karşılaştırılarak yapılan inceleme yöntemidir. Arama Vergi Usul Kanununun nci maddelerinde düzenlenen arama bir ihbar ya da inceleme sonucu vergi kaçırdığı yoluyla kuvvetli belirtiler bulunan üçüncü kişilerin nezdinde ve üzerlerinde vergi kaybı ve vergi suçuna ilişkin deliller toplanması için yapılan bir araştırmadır. Ceza yargılama hukukunun delil toplama araçlarından biri olan bu yol böylelikle vergi usulünde yer almış bulunmaktadır. Aramanın ilgili kişilerin nezdinde ve üzerinde yapılabileceği hükmünden, kişinin üzeri olduğu gibi konutu ve işyerlerinin de arama kararı ve uygulaması kapsamına girdiği anlaşılmaktadır. 12 Vergi Usul Kanunu 142. Maddesinde aramanın şartını şu şekilde hükmeder; Aramanın yapılabilmesi için: 1. Vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların buna lüzum göstermesi ve gerekçeli bir yazı ile arama kararı vermeye yetkili sulh yargıcından bunu istemesi; 2. Sulh yargıcının istenilen yerlerde arama yapılmasına karar vermesi; şarttır Vergi Usul Kanunu 139.Madde 12 Vergi Hukuku / Prof. Muallâ Öncel, Prof. Ahmet Kumrulu, Prof. Nami Çağan/ Vergi Usul Kanunu 142.Madde 6

10 Sürekli Bilgi Toplama Vergi Usul Kanunu 149.Maddesine göre, Kamu idare ve müesseseleri (Kamu hizmeti ifa eden kurum ve kuruluşlar dahil) ile gerçek ve tüzelkişiler vergilendirmeye ilişkin olaylarla ilgili olarak Maliye ve Gümrük Bakanlığı ve vergi dairesince kendilerinden yazı ile istenecek bilgileri belli fasılalarla ve devamlı olarak yazı ile vermeye mecburdurlar. 14 Kamu hizmeti ifa eden kurum ve kuruluşlar dahil olmak üzere kamu idare ve müesseselerine ayrıca devamlı olarak bilgi verme ödevini yüklediği gibi, sulh yargıcı, icra, nüfus ve tapu memurları, konsoloslar, muhtarlar, banka, banker ve şirketler ile emanet kabul eden gerçek ve tüzel kişiler de ölüm olaylarını ve intikallerini belli sürelerde veri dairesine bildirme zorunluluğu getirilmektedir. 15 Elektronik Ortamda Denetim Hızla ilerleyen teknolojik gelişmeler ve giderek yaygınlaşan internet ağı vergi idaresin bilgi edinmede ki başka bir yöntemi olmuştur. Günümüzde elden beyanname alma işlemi yok denecek kadar azaltılmış, her serbest muhasebesi mali müşavirin yetkili şifresiyle internet üzerinden beyannameleri gönderebilmesine imkân tanınmıştır. gib.gov.tr adresi içerisinde ki e-beyanname platformu üzerinden gönderilen beyannameler gönderim esnasında maddi doğruluk testine ve mükellef bilgileri doğrulama işlemine tabi tutularak hesaplama hataları ve beyannamede sunulacak vergi dairesi, vergi numarası gibi mükellef bilgilerin hatalı olma olasılığı ortadan kaldırılmıştır. Aynı zamanda e-beyanname platformu ortak bir veri tabanı oluşturmaktadır. Bu veri tabanı gelir idaresinin istediği zaman, istediği bilgiye rahatça ulaşabilme imkânı tanımaktadır. Bunun yanı sıra 397 Sıra no.lu Vergi usul kanunu genel tebliğinin de duyurulan elektronik fatura sistemi, e-fatura 5 Mart 2010 tarihinde hayata geçirilmiştir. 16 Günümüzde ticari hayatta kullanılmakta olan fatura ile aynı içeriğe ve aynı yasal yükümlülüklere sahip bu uygulamada da ortak veri tabanı oluşturulmasının sağladığı yararlardan faydalanılmak istenmiştir. 14 Vergi Usul Kanunu 149.Madde 15 Vergi Hukuku / Prof. Muallâ Öncel, Prof. Ahmet Kumrulu, Prof. Nami Çağan/

11 Serbest Muhasebeci Mali Müşavir ve Yeminli Mali Müşavirler Tarafından yapılan Denetim Serbest muhasebeci mali müşavir ve yeminli mali müşavirlerin tanımı şu şekilde yapılmıştır Gerçek ve tüzelkişilere ait teşebbüs ve işletmelerin; a) Genel kabul görmüş muhasebe prensipleri ve ilgili mevzuat hükümleri gereğince, defterlerini tutmak, bilanço, kar-zarar tablosu ve beyannameleri ile diğer belgelerini düzenlemek ve benzeri işleri yapmak. b) Muhasebe sistemlerini kurmak, geliştirmek, işletmecilik, muhasebe, finans, mali mevzuat ve bunların uygulamaları ile ilgili işlerini düzenlemek veya bu konularda müşavirlik yapmak. c) Yukarıdaki bentte yazılı konularda, belgelerine dayanılarak, inceleme, tahlil, denetim yapmak, mali tablo ve beyannamelerle ilgili konularda yazılı görüş vermek, rapor ve benzerlerini düzenlemek, tahkim, bilirkişilik ve benzeri işleri yapmak. d) Yeminli mali müşavirler (a) (b) ve (c) bentlerine ek olarak Kanunun 12.nci maddesine göre çıkartılacak yönetmelik çerçevesinde tasdik işlerini yapmaktır. 17 Serbest muhasebeci mali müşavir ve yeminli mali müşavirler tarafından yapılan denetimler neticesinde yazılan raporlar ve tasdik edilen mali tablolar, vergi dairesine sunularak gerekli beyanını yapılması sağlanır. 123 Sayılı Vergi Usul Kanunun 148. Maddesi gereğince meslek mensupları gerekli bilgileri vergi idaresine sunmak zorundadır; Kamu idare ve müesseseleri, mükellefler veya mükelleflerle muamelede bulunan diğer gerçek ve tüzelkişiler, Maliye Bakanlığının veya vergi incelemesi yapmaya yetkili olanların isteyecekleri bilgileri vermeye mecburdurlar Sayılı Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik Ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu 2.Maddesi 8

12 SONUÇ İnsanları bir arada yaşamalarını ve onları tek çatı altında ortak paydalarda bulunmalarını sağlayan kuruma devlet denilmiştir. Kaynaklarını eşit dağılımı esasıyla işlemekte olan devletin en önemli gelir kaynağı vergidir. Verginin tahsiline ilişkin pek bir zorlukla karşılaşılmayan günümüzde verginin gerçeği yansıtıp yansıtmamasına ilişkin birçok şüphe ve gerçeği beyan etmeyen durum söz konusu olmaktadır. Vergi yükümlülüğü altına alınmış yurttaşların iradeleri dışında yerine getirmek zorunda oldukları bu ödev, zaman zaman kaçakçılık ve usulsüzlük gibi durumlarla karşı karşıya kalmaktadır. Zoraki ve karşılıksız olarak uygulanan vergilendirme de, vergi kaçakçılığının önlenebilmesine ilişkin yöntemler arasında güven esası ve gönüllülük ilkeleri etkin hale getirilmek istenmektedir. Dünya Kalkınma Örgütü tespitine göre vergi yükü bakımında ağır bulunan ülkemiz de vergi kaçakçılığı önüne geçilemez seviyelere ulaşmaktadır. Kaçakçılıkla mücadele maliye politikalarının en önemli unsuru haline gelmiştir. Her bütçe açığı söz konusu olduğunda kalıcı çözümler yerine vergiler arttırılmaktadır. Dolaylı vergilerin oranın %70ler düzeyinde olması ülkenin ekonomik anlamda gelişmemiş bir ülke olduğunun göstergesidir. Refah düzeyi ile doğru orantılı olan ekonomik gelişmişlik düzeyi, eğim seviyesinin de ne durumda olduğu göstermektedir. Tüm bu olumsuz koşullar içerisinde mali politikaları yürütenlerin bir de yüksek vergilendirme alışkanlıkları vergi gelirlerinin düşmesine yol açmaktadır. Bu sebeple Maliye Bakanlığı birimleri denetim ve bilgi edinme yollarını her geçen gün daha da genişletmektedir. Sağlıklı bir denetim ve bilgi edinme sisteminin kurulması için öncelikle kişi ve kurumlardan oluşan tüm mükelleflerin vergi sorumluluğu bilincine varması ve bu sorumluluğu yerine getirirken güven sorunu yaşamamaları gerekmektedir. Vergi gelirleri gerçek anlamda kamu yararına kullanılmalıdır. Sade ve anlaşılır bir vergi sistemi ile insanların taşıyabilecekleri adil bir vergilendirme gereklidir. Bu ortam sağlandığında donanımlı ve ahlaklı vergi inceleme elemanları fiili olarak yerinde incelemelerini yaparken, elektronik veri tabanı ağını genişleten vergi idaresi tam kontrol sağlama adına olumlu gelişmelere adım atacaktır. 9

13 KAYNAKÇA Vergi Hukuku / Prof. Muallâ Öncel, Prof. Ahmet Kumrulu, Prof. Nami Çağan / 2014 Türk Vergi Sistemi / Nurettin Bilici / Seçkin Yay Türkiye de 1990 sonrası dönemde vergi denetimi ve vergi denetiminde etkinlik sorunu / maliye dergisi dr. İbrahim attila acar, dr. Mehmet emin merter Gelir İdaresi Başkanlığı Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı ( ) 3568 Sayılı Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik Ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu 2.Maddesi Vergi Usul Kanunu 127.Madde Vergi Usul Kanunu 130.Madde Vergi Usul Kanunu 134.Madde Vergi Usul Kanunu 139.Madde Vergi Usul Kanunu 142.Madde Vergi Usul Kanunu 149.Madde OECD e.t,