Ekonomik Metalurji. Yrd. Doç. Dr. Rıdvan YAMANOĞLU 2012

Transkript

1 Ekonomik Metalurji Yrd. Doç. Dr. Rıdvan YAMANOĞLU 2012

2 Minimum ortalama ekonomik tenör, minimum tenör, minimum rezerv Bir maden yatağının günümüz ve rezervin ömrü süresince tahmin edilebilecek geleceğin tekno ekonomik (ve sosyo politik) koşullarında işlenebilmesi için bulunması gerekli en az miktarına Minimum Rezerv adı verildiği gibi, yukarıdaki koşullarda yatağın sahip olması gereken en düşük ortalama tenörüne de Minimum Ortalama Ekonomik Tenör denir. Bir maden yatağının işletilebilmesi için minimum rezerv miktarından fazla toplam kütle ve bu kütle içinde minimum ortalama ekonomik tenörün üzerinde konsantrasyonda değerli element bulunması şarttır. Minimum Tenör ortalama tenörün oluşumunda minimum ortalama ekonomik tenörün altındaki daha küçük konsantrasyonların rezerve dahil edilen bölümünün en alt sınırını gösteren tenördür. Maden yataklarının oluşumuna bağlı olarak genellikle mimimum tenör ne kadar düşük seçilirse (buna bağlı olarak ortalama tenör azalır) toplam rezerv miktarı da o kadar fazlalaşır. Maden yatağı için minimum rezerv, minimum ekonomik tenör ve minimum tenör bir optimal çözümde bağdaştırılmak zorundadır.

3 Minimum değerleri etkileyen faktörler Herhangi bir maden için bütün bu şartlarda geçerli olan minimum değerleri belirlemek çok güç, hatta imkansızdır. Bu değerler ülkeden ülkeye değiştiği gibi, bir ülke içinde bölgesel farklılıklar da önemlidir; hatta aynı maden yatağının farklı kesimlerine göre de değişebilir. Bu sınır değerlerin saptanmasında çeşitli faktörler rol oynarlar: a.maden yatağının büyüklüğü: İşletme kapasitesi ile doğrudan ilişkilidir. Yüksek kapasitelerde birim maliyetler genellikle azalır. b.yataklanmanın şekli: Açık işletmeye uygun yataklarda işletme maliyeti yeraltı işletmeciliğine göre genellikle daha düşüktür. c.kıymetli ve/veya zaralı empüritelerin bulunması: Cevher zenginleştirme ve izabe tesislerinde rol oynarlar. Beraberinde bulunan bir maddeden dolayı bazen örneğin yüksek tenörlü bir cevherin değerlendirilmesi ekonomik olmayabilir; d.bilinen teknolojilere uygunluk: Büyük kolaylık sağlayan bir faktördür. Araştırma ve deneme sahalarının çok kısalmasını sağlar. Buna karşılık yeni proses ve yöntem geliştirmek (özellikle kompleks cevherlerde) çok uzun araştıma-geliştirme çabalarını, dolayısıyla yüksek masafları gerektirdiği gibi, yapılacak yatırımında risk faktörü büyük olur. e.diğer temel işletmecilik şartlarına bağlı ekonomik faktörler: Pazar durumu ve pazara uzaklık, yol durumu, işçi, enerji, konut gibi ekonomik faktörler ve diğerlerinin minimum değerlerin saptanmasındaki önemini her zaman dikkate almak gerekir.

4 Bir maden yatağı ğının ekonomik değerlendirilebilmesi Bir maden yatağının ekonomik değerlendirilebilmesi şartı ancak yataktaki kıymetli bileşenlerin (satılabilir ürün veya ürünler) satışıyla elde edilecek gelirlerin bunları yararlı hale getirilebilmesi için gerekli toplam harcamalardan (toplam yatırımlar, işletme masrafları, faiz ve amortismanlar) fazla olması ve yatırımın normal bir karlılık göstermesi şeklinde belirlenebilir Yatağın değeri=rezervxton başına (satış gelirleri-masraflar) formülü kullanılabilir. Kıymetli bir yatak için örnekleme: G Yatağın Değeri (TL) K Rezerv (t metal) F me Metalin Satış Geliri (TL/t metal) M toplam Masraflar (TL/t metal) G = K ( F ) me M Topl.

5 Cevher hazırlama ve izabe randımanı Günümüzde çok zengin denilebilecek yüksek tenörlü maden yatakları çoğunlukla tüketilmiştir: zengin olmayan cevherlerin ise bir cevher zenginleştirme işleminden geçirilerek zenginleştirilmesi işlemi yaygın uygulamadır. Bu işlemin amacı kıymetli bileşkenleri gang dan ve birbirinden ayırarak ayrı konsantre veya konsantrelerde toplamaktır. Bu ayırım tam bir selektivite ile hiçbir zaman yapılmaz ve gangın ayrıldığı artık içinde kıymetli metal bileşkenleri kaldığı gibi, konsantre içinde de gang bileşkenleri az veya çok bulunurlar. Metalurjik işlemlerde de üretilen curuflar kıymetli metal veya bileşkenlerini az da olsa ihtiva ederler. Bu nedenle bir cevherin değerlendirilmesinde son ürüne gidene kadar her kademede bir randıman hesaplanması şarttır. Metalin konsantre içinde kazanılma yüzdesi=randıman (R) R K T Kons. Kons. Kons. = K cev. Tcev. 100 (%) K cev. K kon. Cevher Miktarı (kg) Konsantre Miktarı (kg) T cev Cevherin Tenörü (%) T kons. Konsantrenin Tenörü (%) Günümüz şartlarında R Kons. yaklaşık %80-90 civarındadır.

6 Fizibilite etüdü ve karlılık Bir maden yatağından hareketle ürüne kadar uzanan üretim kademeleri zincirinde yapılacak yatırımın büyüklüğü takip edilecek programı ve yatırımla ilgili tüm kararları etkileyen temel kriter yapılacak yatırımın karlılığıdır. Bunu tespit edebilmek, ancak her ihtimal için ayrı ayrı hazırlanacak yapılabilirlik etüdü (Feasibility Study=Fizibilite Etüdü) çalışmalarıyla mümkündür. Uygun yatırım alanlarının tespiti, ekonomik, teknik ve mali yapılabilirlik etüdlerinin hazırlanması gerekir. Uygun yatırım alanlarının tesbitinde ilk adım talep analizidir. Dış ve iç pazarla ilgili olarak yapılır. Son yılın üretim tüketim ihracat ithalat rakamları ile bunların kurulacak tesisin ömrü boyunca ileriye doğru trendinin analizi talep açısından gereklidir. İstatistik serilerin uzun süreli trendi, mevsimlik dalgalanmalar, varsa devri hareketler ve olağanüstü değişimler açısından gözetilmesi de gereklidir. Talep analizinden elde edilen rakamlar tesisin kapasite sınırlarını belli eder. Fiyatların arz talep dengesine göre oluşacağı kabul edilmelidir. Kapasite belirlenmesinden ve üretim metodu seçiminden sonra, tesisin kurulacağı bölge ve arsa seçimi ile yatırımın mali analizinin yapılması mümkündür. Yapılacak yatırım için sabit yatırım giderleri önemlidir.

7 Fizibilite etüdü ve karlılık Her bir alternatif için ayrı ayrı olmak üzere sabit yatırım için aşağıdaki harcamalar hesaplanır: 1.Etüd ve proje giderleri (yerli, yabancı) 2.Patent 3.Arazi bedeli (m 2 x birim fiyat ) 4.Arazinin düzenlenmesi ve hazırlık yapıları 5.İnşaat işleri (ara üretim, yardımcı, idari binalar ve ambarlar v.b.) 6.Ulaştırma işleri (kara yolu, iç yollar, demiryolu bağlantısı, iskele v.b.) 7.Ana fabrika makina donanımı (yerli, ithal ve taşıma, sigorta, gümrükleme) 8.Yardımcı işletmeler makina ve donanımı (su, elektrik, yakıt, buhar v,b.) 9.Taşıt araçları alımları 10.İşletmeye alma giderleri (tesis tam kapasiteye geçinceye kadar olan maaşlar, randımandan doğan kayıplar) 11.Genel giderler (vergi, harç v.b. ) 12.Yatırım safhasında faizler Bu liste sabit yatırımın toplamıdır.

8 Fizibilite etüdü ve karlılık Yatırım toplamı, bunun ne kadarının öz sermaye, ne kadarının kredi ile ve ne şartlarla karşılanabileceği belirlendikten sonra yapılacak temel işlemlerin yıllara göre gelir gider tablosunun düzenlenmesidir. İlk hesaplanacak husus maliyet hesabıdır ve yıllık işletme giderleri olarak aşağıdaki kalemlerden oluşur : Hammaddeler Yardımcı maddeler ve işletme malzemesi Yakıt, enerji, su Bakım ve onarım giderleri İşçilik ve personel giderleri Amortismanlar Katma değer vergisi Faizler Satış giderleri

9 Fizibilite etüdü Bu giderlerin toplamının ürün miktarına bölümü birim maliyetini verir. Birim maliyeti belli olduktan sonra, birim satış fiyatı ile ürün miktarı çarpılarak yıllık satış gelirleri toplamı üzerinden yıllık gelir gider tablosu düzenlenir. Yıllık satış gelirlerinden yıllık işletme giderleri toplamının çıkarılması ile safi kar (veya zarar) bulunur. Safi kardan kanuni kesintiler düşülerek net kar (veya zarar) işletme yıllarına göre hesaplanır. Amortisman: Genel olarak, üretim faaliyetleri sonucunda mal ve hizmetler oluşturulurken geçmiş yıllardan devralınan sermaye mallarında meydana gelen aşınma ve eskimenin parasal değeridir. İzabe: maden cevherinin metal içeriğini yüksek sıcaklıkta indirgeme tepkimesi ile cevherin geri kalanından ayırma süreci

10 Satış Şartları Alıcı ile satıcı arasındaki bir anlaşmada genel ve özel şartlar bulunabilir. Bu şartların neler olduğunun ve nasıl anlaşılması gerektiğinin bilinmesinde fayda vardır. Genel şartlar birimler ve konsantrasyonlar dışında malın özellikleri, miktar, ambalaj, rutubet, teslimat, teslim zamanı, fatura, ödeme, satış şekli gibi hususları kapsar. Satış Şekli : Genellikle uygulanan üç şekil mevcuttur. Tel Quel Satış: Satış konusu malın sadece anlaşmada adı geçen madde olup olmadığına bakılır. Bunun dışında başka hiç bir şart aranmaz (Tenör, tane boyutları v.s. ye bakılmaz). Numuneye Göre Satış: Satış konusu malın anlaşmaya temel teşkil eden numuneye ortalama özellikleri bakımından uygun olması şartı aranır. Özelliklerdeki sapmalar ± % 1 sınırları içinde kalmak zorundadır. Metal Konsantrasyonu ve Analize Göre Satış: Satış konusu malın anlaşmaya temel teşkil eden konsantrasyonlara uygun olması şartı aranır. Analizler arasındaki sapmalar genellikle ± % 0,5 sınırları (bazı durumlarda 0,2 hatta 0,02) içinde kalmak zorundadır. Numune dört parçaya bölünür. Bir parçasını alıcı, diğerini satıcı, üçüncü parçayı tarafsız hakem alır. Dördüncü parça yedek kalır. Satıcı numunesi satıcının seçeceği tarafsız bir laboratuvarda analiz edilir. Bu analizler alıcı ve satıcı analizlerin limitleri içindeyse sonuç katidir, aksi halde hangi tarafın değerlerine yakınsa onun analizi geçerli sayılır.

11 ve Teslim Şekilleri Uluslararası ticarette kullanılan satış ve teslim şekilleri Uluslararası Ticaret Odası (ICC, International Chamber of Commerce) tarafından belirlenir ve INCOTERMS (International Commercial Terms) adı altında yayınlanır. Söz konusu kurallar gelişen teknolojiye uyum sağlamak amacıyla zaman zaman gözden geçirilir. En son değişiklikler 2010 yılında yapılmııştır INCOTERMS sayesinde alıcı ve satıcı arasında doğabilecek bir çok sorun, daha anlaşma safhasında ortadan kaldırılmış ve tarafların hak ve sorumluluklarına açıklık getirilmiş olur. INCOTERMS in kullanılması zorunlu değildir. Kullanılmak istendiğinde bu hususun anlaşmada açıkça belirtilmesi gerekir.

12 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri a. Ex-Works b. FCA c. CPT d. CIP e. DAT f. DAP g. DDP h. FAS i. FOB j. CFR k. CIF

13 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 1.EX WORKS (İşyerinde Teslim) Satış konusu malın, satıcının kendi kuruluşunda alıcı için hazır hale getirilmesi ile satıcının sorumluluğunun sona erdiği teslim şeklidir. Satıcı için en az risk ve sorumluluk ifade eder. Bu teslim şeklindeki ihraç konusu mallara ait yüklemenin ve gümrük çıkış işlemlerinin alıcı tarafından yapılacak olması, bu teslim şeklini ekstra maliyetli ve dış ticarette zor uygulanır bir teslim şekli haline getirir. Bu nedenle Incoterms bu teslim şeklini iç ticaret için daha uygun olarak belirtir.

14 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 2. FCA (Free Carrier Taşıyıcıya Masrafsız) Malların, satıcı tarafından alıcının belirlediği bir taşıyıcıya teslim edilmesi ile satıcının sorumluluğunun tamamlandığı bir teslim şeklidir. Yükleme satıcının kendi fabrika sahasında yapılıyor ise malları bu taşıyıcıya yükleyerek veya bir nakliyecinin depolarında yapılıyorsa malları bu nakliyeciye aktararak teslim tamamlanmış olur. Teslimden sonraki bütün risk ve sorumluluklar alıcıya aittir. FCA terimi, kamyon, uçak ve konteyner taşımacılığında kullanılır.

15 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 3. FAS (Free Alongside Ship Gemi Doğrultusunda Masrafsız) Malların, belirlenen yükleme limanında geminin yanaşacağı ruhtıma teslim edilmesiyle satıcının sorumluluğunun sona erdiği teslim şeklidir. Teslimden sonraki hasar ve masraflar alıcıya aittir.

16 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 4. FOB (Free on Board Gemide Masrafsız) Malların, belirlenen yükleme limanında gemi içinde tesliminin tamamlandığı teslim şeklidir.

17 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 5. CFR (Cost and Freight Masraflar ve Navlun) Malların varma limanına kadar olan taşıma masraflarını satıcının ödemesi gereken teslim şeklidir. Ancak satıcı, varma limanına kadar taşıma bedelini ödesede teslim ile ilgili risk ve sorumluluğu malların yükleme limanında gemide teslim edilmesinden itibaren biter. NAVLUN: Deniz ve nehir yolu ile taşınan mal için, taşıma hizmeti karşılığında gemi şirketine ödenen ücret.

18 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 6. CIF (Cost, Insurance and Freight Masraflar, Sigorta ve Navlun) Satıcı, CFR ye ilaveten taşıma sırasında oluşabilecek hasar ve kayıp risklerine karşı malları sigorta ettirmekle yükümlüdür. Sigorta pirimini satıcı öder fakat mala yolda gelebilecek hasar veya kayıp sonrasında, sigorta firmasından hakkını arama sorumluluğu alıcıya aittir. Bu teslim şeklinde de satıcının sorumluğu, malları yükleme limanında gemide teslim etmesiyle son bulur.

19 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 7. CPT (Carriage Paid to Taşıma Ödenmiş Olarak ) CFR teslim şeklinin aynısıdır. Ancak, CFR gemi ve içsu taşımacılığında CPT ise konteyner, kamyon ve uçak taşımacılığı içindir.

20 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 8. CIP (Carriage and Insurance Paid to Taşıma ve Sigorta Ödenmiş Olarak ) CIF teslim şeklinin aynısıdır. Ancak, CIF gemi ve iç su taşımacılı için CIP ise konteyner, kamyon ve uçak için geçerlidir.

21 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 9. DAT (Delivered at Terminal Terminalde Teslim ) Satıcının malları belirlenen varma yerinde veya limanında belirlenen terminalde, gelen taşıma aracından boşaltılmış bir şekilde alıcının tasarrufuna bırakmakla malları teslim ettiği teslim şeklidir.

22 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 10. DAP (Delivered at Place Belirlenen Yerde Teslim ) Satıcının malları, belirlenen varma yerinde gelen taşıma aracından boşaltmadan alıcının tasarrufuna bırakmasıyla teslimin tamamlandığı şekil.

23 ve Teslim Şekilleri, INCOTERMS INCOTERMS 2010 da adı geçen satış ve teslim şekilleri 11. DDP (Delivered Duty Paid Gümrük Ödenmiş Olarak Teslim ) Satıcının malları, belirlenen varma yerinde taşıma aracında boşaltmaya hazır şekilde alıcının tasarrufuna bıraktığı teslim şeklidir. Satıcı ithalat için gerekli vergileri öder. EX WORKS satıcı için en az riskli DDP ise en fazla riskli teslim şekilleridir.

24