ÖĞRETMENLER VE BİLGİSAYARLARI KULLANMAYA İLİŞKİN KARAR SÜRECİNDE BULUNDUKLARI AŞAMALARI

Transkript

1 ÖĞRETMENLER VE BİLGİSAYARLARI KULLANMAYA İLİŞKİN KARAR SÜRECİNDE BULUNDUKLARI AŞAMALARI Petek AŞKAR Yasemin KOÇAK-USLUEL Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü Ankara / TÜRKİYE ÖZET Bu çalışmada öğretmenlerin bilgisayarı kullanmaya ilişkin karar sürecinde bulundukları aşamalar (bilgi, ikna, karar, uygulama, onay) Rogers ın Yayılma Kuramı temele alınarak incelenmiştir. Bu amaçla üç ilköğretim okulunda 27 öğretmenle görüşme yapılmıştır. Öğretmenlerin çoğunun yönetsel ve kişisel işlerde uygulama aşamasına geldiği; ancak öğrenme-öğretim aracı olarak bilgisayardan yararlanma konusunda henüz ilk aşamada bilgi-olduğu görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Zaman-karar süreci, yeninin yayılımı, öğretmenlerin bilgisayar kullanımı. TEACHERS AND THEIR STAGES AT THE TIME DECISION PROCESS RELATED TO THE USE OF COMPUTERS ABSTRACT Based on the Rogers Diffusion of Innovation this study investigated teachers stages (knowledge, persuasion, decision, implementation, confirmation) at the time-decision process of using computers. Twenty seven teachers from three primary schools were interviewed. It was observed that as a management tool and personal usage, most of teachers were at the implementation stage. However as an instructional tool, most teachers are at the knowledge stage. Key Words: Time-decision process, diffusion of innovation, use of computers by teachers 1. GİRİŞ Yeni bir teknolojinin yayılımı (diffusion) için onun kullanılmasına karar verilmesi gerekli koşul olmakla birlikte yeterli değildir. Eğitim sistemi bu tip kararlarla doludur. Karar vericilerin, televizyonla eğitim, video ile eğitim, bilgisayar destekli eğitim ve internete dayalı eğitim gibi projeler ve uygulamalara karar vermeleri, bu proje ve uygulamaların okuldaki süreçlerde yayılması için yeterli olmamaktadır. Teknolojinin sadece "ürün" olarak okula girmesi bazen büyük sorunlara bile neden olabilmektedir. Önemli olan yeninin (innovation) okul kültürüne dahil edilebilmesi ve bir sonraki yenilikler için öncül olabilmesidir. Bu ise, herkesi içine alan kararlı ve uzun soluklu politikalarla mümkün görünmektedir. 1 Bilgisayarın okullarda kullanımının bir yenilenme süreci olarak ele alındığı bu çalışmada yenilenme tanımı ve süreçleri Rogers'ın (1995) "Yayılma Kuramı"na göre temellendirilmiştir. 2 Ayrıca, bilgisayar teknolojisinin okullarda yayılımını belirleyebilmek için başlangıç noktası olarak okul personelinin yeniye karar sürecinde nerede olduklarının belirlenmesinin öncelikli olduğu düşünülmüştür Aşkar, P. & Usluel Y. (2001) Concerns Of Administrators And Teachers In The Diffusion Of IT In Schools: A Case Study From Turkey, Society for Information Technology and Teacher Education, Orlando-Florida, March Rogers, E. M. (1995). Diffusion of Innovations, 4th edn. New York: The Free Press. Dooley, L.M., Metcalf, T., A. Martinez. (1999) A Study of the Adoption of Computer Technology by Teachers, Educational Technology and Society 2 (4), s.9.

2 Rogers, yenilenmenin, bireyler ya da bunu benimseyen diğer birimler tarafından yeni olarak algılanan bir fikir, uygulama ya da nesne olabileceğini belirtir. 4 Görüldüğü gibi Rogers'ın tanımında keşfetmek ya da özgünlükten çok "yeni olarak algılama" ön plana çıkarılmaktadır. Yeni olarak algılananın benimsenme süreci ise şu aşamalarla ifade edilmektedir: İlk aşamada bireyin yeninin varlığından ve işlevlerinden haberdar olması gelir ki bu aşamaya bilgi aşaması denilir. Bunu ikna aşaması izler. İkna aşamasında birey ya da kurum yeniye ilişkin tutum geliştirir. Bu tutum olumlu ya da olumsuz olabilir. Daha sonra birey bu yeniyle ilgili olarak ne yapacağına karar verir. Bu aşamada bireyin ya da kurumun yenilenmeyi kabul ya da reddettiğine ilişkin seçimini gösteren etkinliklerle uğraşması sözkonusudur. Karar aşamasını uygulama aşaması izler. Uygulamadan kastedilen yeninin kullanılmaya başlanmasıdır. Son aşama ise onay aşamasıdır. Bu aşamada birey ya da kurum yeniyi uygulamaya başladığında, yenilenme kararının desteklenmesine yönelik araştırmalar yapar. 2. YÖNTEM Bu çalışmadaki verilerin toplanması ve yorumu niteliksel araştırma yaklaşımıyla gerçekleştirilmiştir. Ankara daki üç ilköğretim okulunda görev yapmakta olan 27 öğretmen ile görüşme yapılmıştır. Veriler görüşme yöntemiyle toplanmış, toplanan verilerin bazıları betimsel analiz yöntemi ile çözümlenmiş; bazı verilerin çözümlenmesinde ise içerik analizi yönteminden yararlanılmıştır. Araştırma için üç ilköğretim okulu seçilmiştir. Bu okulların Ankara da aynı semtte bulunmaları, öğretmen kaynağı ve müfredatın benzerliği ve bilgisayar olmasına karşın seçilen örneklemin maksimum çeşitlilik örnekleme yöntemine uygun olduğu söylenebilir. Çünkü okulların statüleri ve bilgisayarları kullanmaya başlama tarihleri oldukça farklılık göstermektedir. Okul A, 1994 yılında bir vakıf ilkokulu olarak açılmış, 1997 de ise ilköğretim okulu olmuştur. Okul B, 1967 yılında ilkokul olarak açılmış, 1994 te müfredat laboratuar okulu (MLO) olmuştur. Okul C 1938 de ilkokul olarak açılmış ikili öğretim yapan bir okuldur; da ilköğretim okuluna dönüştürülmüş ve 2000 yılında proje okulu olarak seçilmiştir. A ve B okulu 1994 yılında bilgisayar ile tanışmış, C okulu 2000 Eylül de Dünya Bankası Projesi kapsamında bilgisayar laboratuarına sahip olmuştur. Okullarla ilgili bazı özellikler Tablo 1 de karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Tablo 1. Araştırma Kapsamındaki Okullar ve Bazı Özellikleri Okul A Okul B Okul C Statüsü Vakıf MLO Proje Bilgisayar Lab. sayısı- (bilgisayar sayısı) 1-(24) 1- (20) 2-(16) İnternete erişim var yok yok Öğrenci sayısı Öğretmen sayısı Bilgisayar başına düşen öğrenci sayısı Öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Verilerin TOPLANMASI amacıyla, araştırmacılar tarafından Rogers ın Yayılma Kuramı temel alınarak yarı yapılandırılmış bir görüşme formu geliştirilmiştir. Üç okulda bilgisayarın benimsenmesi sürecini incelemek amacıyla - Bilgi, Karar, İkna, Uygulama ve Onay aşamaları ile ilgili olarak- öğretmenler için sorular hazırlanmıştır. Veri toplama aracının geliştirilmesinden sonra, araştırmacılar, üç okulda rastgele seçilen 27 öğretmenle (yaklaşık %15) yüzyüze görüşme yapmışlardır. Görüşme esnasında iki araştırmacı da soruların cevaplarını hem görüşme formuna not almışlar, hem de cihazla kayıt yapmışlardır. Daha sonra kaset kayıtları profesyonel yardım alınarak çözülmüştür. Araştırmacılar bir yandan görüşme çözümlemelerini dinlerken, görüşme 4 Rogers, a.g.e., s.11

3 metinlerini de okuyarak yeniden kontrol etmişlerdir. Sonra belirlenen tematik çerçeveye göre görüşme çözümlemeleri yapılmış ve kategoriler belirlenerek kodlanmıştır. 3. BULGULAR VE YORUM Bilgisayarların okullarda kullanılması ile ilgili olarak karar sürecindeki bilgi, ikna, karar, uygulama ve onaylama aşamaları ile ilgili öğretmen görüşleri aşağıda sırasıyla verilmiştir Bilgi: Bu aşamayla ilgili olarak öğretmen görüşlerini almak için her öğretmene Bilgisayarın işlevlerini biliyor musunuz? sorusu yöneltilmiştir. Tüm okullar genelinde 27 öğretmenden 7 si bilgisayarların ne işe yaradığını bilmediğini ifade ederken 20 kişi bilgisayarların işlevlerinden haberdar olduğunu ifade etmiştir. Öte yandan öğretmenlere bilgisayarla karşılaşıp karşılaşmadıkları sorulduğunda, öğretmenlerin tümü evet yanıtını vermiştir. Bu durum, bilgisayarlar ile tanışıyor olmanın bilgisayarların işlevlerinden haberdar olmayı beraberinde getirmediğini açıkça göstermektedir.. Buradan yola çıkarak soruyu yanıtlayanlar iki grupta toplanabilir. Birincisi; bilgisayarlar ile ilgili bilgisi fazla olup, bilgisayarın tüm işlevlerini en ince ayrıntısına kadar bilmediği için bilemiyorum diyenler ve ikincisi eğitimde bilgisayarların kullanımından ne anlaşıldığı sorusuna deney, gezi, gözlemi anlıyorum ya da slayt gösterisi, saydam diyen öğretmenlerin yanıtlarından da anlaşılacağı gibi gerçekten pek haberdar olmayanlar İkna: Bu özellikle ilgili olarak öğretmenlere Bilgisayar kullanmaya karar vermenizde etkili olan ögeler nelerdir? sorusu yöneltilmiştir. Yapılan içerik çözümlemesi sonucunda öğretmenlerin en fazla bilgisayarın işlerini çabuklaştırması ve kolaylaştırmasını gerekçe olarak göstermeleri bilgisayarların daha çok yönetim boyutuyla ilgili oldukları sonucuna götürebilir. Kaldı ki Tablo 2 ye bakıldığında öğretmenlerin belirttikleri gerekçelerin daha çok kişisel ve yönetim işleriyle ilgili gerekçeler olduğu görülmektedir. Bilgisayarların öğretimde öğrencilere olan etkisinden söz eden bir öğretmen olmaması, diğer bulgularla tutarlılık göstermektedir. Öğretmenler bilgisayarları yönetsel işlerde kullanmak için ikna olmuş görünmektedirler. Ancak bilgisayarların öğretim süreçlerinde kullanımı konusunda ikna olduklarına ilişkin hiçbir ipucu gözükmemektedir. Tablo 2. Karar Verme Sürecinde Etkili Olan Ögelerle İlgili Frekans Tablosu Nedenler Okullar A B C Toplam Çağdaşlık Hızlı teknolojik ilerleme Bilgisayarlar kullanma olanağının olması Öğrenme İsteği Yeniliklere açıklık 1 1 Öğrencinin biliyor olması İşleri çabuklaştırması ve kolaylaştırması Bilgisayarla yapılan işlerin düzenli-tertipli olması 1 1 Kişisel Amaçlı 2 2 *Emekli olduktan sonra özel sektörde işime yarayabilir *Çocuklarıma faydası olabilir Çevremdekilerin kullanıyor olması Üniversitede aldığım eğitim 2 2 Bu aşamada öğretmenlerin ikna olma süreçlerinde etkisi olabileceği düşüncesiyle öğretmenlerle, okulda bilgisayar kullanımını teşvik eden unsurların olup olmadığı konusunda da soru yöneltilmiştir. A okulunda bilgisayar okur-yazarı olmanın ek gelir getirmesi, kurslar düzenlenmesi, bilgisayarların erişilebilir olması ve herkese e-posta adresi verilmesi gibi bilgisayarları kullanmayı teşvik edici unsurlardan söz edilirken; B okulunda teşvik edici bir unsur

4 olmadığını belirten öğretmenlerin yanısıra, bazı öğretmenlerin de sistemin öğretmenleri zorlamasının, kurslar düzenlenmesinin ve okulun MLO okulu olmasının teşvik edici olduğundan söz ettikleri görülmüştür. C okulundaki öğretmenler ise okula bilgisayarların gelmiş olmasının; ayrıca yöneticinin teşvik edici olduğunu belirtmişlerdir. A ve B okullarında ortak olarak kurslar düzenlenmesi teşvik edici bulunurken, tüm okullarda ortak olan teşvik edici unsurun bilgisayarların erişilebilirliği olduğu saptanmıştır. Yine bu doğrultuda okulunuzda bilgisayarları kullanmayı engelleyen unsurlar var mı? sorusuna tüm okullarda öğretmenler, engelleyici unsur olarak zaman eksikliği ve öğretmen yetersizliğini belirtmişler; A ve B okulunda bunlara ek olarak bilgisayarların sayısı, donanım ve servis eksikliğinin bilgisayar kullanmayı engelleyici olduğu ve yine B okulunda kursların düzenlenmesi teşvik edici bulunurken, düzenlenen kursların yetersizliğinin engelleyici bulunduğu öğretmenlerce dile getirilmiştir Karar: Bu aşama yeninin kullanımının kabul ya da reddedildiğine ilişkin etkinliklerle uğraşıldığı aşama olarak görülmektedir. Bununla ilgili olarak öğretmenlere Bilgisayar kullanmaya karar verdiniz mi? sorusu yöneltilmiştir. Tüm okullar genelinde, 27 öğretmenden 7 si kullanmaya karar vermemişken, 20 si kullanmaya karar verdiğini belirtmiştir. Ancak burada çarpıcı olan A ve B okullarında kullanmaya karar verenlerin sayısı, karar vermeyenlerden fazla iken; C okulunda kullanmaya karar vermeyenlerin sayısının daha fazla olmasıdır. Bu durum belki de Rogers ın Yayılma Kuramındaki yeninin özelliklerine ilişkin bireysel algılarla ilgili 5 ögeyle yani, yararlılık, uygunluk, karmaşıklık, denenebilirlik ve gözlemlenebilirlik ile açıklanabilir 5. Bunların yanısıra C okuluna bilgisayarın gelmesinin çok yeni olması nedeniyle öğretmenlerin bilgisayarları kullanan ve bundan somut olarak yararlanan diğer meslektaşlarını göremedikleri, bu nedenle de bu okulda kullanmaya karar vermeyenlerin sayısının diğer okullara göre daha fazla olduğu da ileri sürülebilir. Yapılan görüşmelerden kullanmaya karar vermiş olanların 16 sının uygulama aşamasında olması, diğer dördünün kullanmayı reddettiği biçiminde değil, kararını henüz uygulamaya geçirmediği biçiminde yorumlanmıştır Uygulama: Bu aşamayla ilgili olarak öğretmenlerin Bilgisayar kullanıyor musunuz? sorusuna verdiği yanıtlar çözümlendiğinde öğretmenler-den A ve B okullarında kullananların sayısının kullanmayanlardan fazla olduğu ve C okulunda tersi bir durum sözkonusu (4 kişi kullanıyor - 6 kişi kullanmıyor) olduğu görülmüştür. Bu durum karar aşamasında C okuluyla ilgili olarak yapılan yorumların uygulama aşamasında da geçerli olabileceğini düşündü-rürken, okulda çalışanların gereksinimlerine ve daha önceki yaşantılarına bakılmasının da uygun olacağı kanısını beraberinde getirmiştir Onay: Bu aşama kararın gözden geçirilme aşamasıdır. Bununla ilgili olarak öğretmenlere Bilgisayar kullanacak mısınız? Yoksa önceden düşün-düğünüz yararları sağlamadığını mı düşünüyorsunuz? sorusu yöneltilmiştir. Buna ilişkin olarak öğretmenlerin uygulama basamağı ile onay basamağındaki görüşlerinin sayısında bir değişme olmadığı kullananların ve kullanmayanların var olan durumu sürdürmek doğrultusunda görüş bildirdikleri dikkati çekmektedir. 4. SONUÇ Bilgisayarların kullanımıyla ilgili karar sürecindeki aşamalara bakıldığında öğretmenlerin çoğunun bilgisayarın kişisel ve yönetimle ilgili işlerde uygulama aşamasına geldiği söylenebilir. Öte yandan öğretimle ilgili işlerde, öğretmenlerin ikna oldukları doğrultusunda herhangi bir göstergeye rastlanılmamaktadır. Bu durumda öğretmenlerin bilgisayarı öğretim aracı olarak kullanmadıkları yani uygulama aşamasına gelmedikleri ortaya çıkmaktadır. Sonuç olarak bilgisayarın öğretmenlerin yaşantısına girdiği, okuldaki yönetsel işlerde kullanıldığı ancak öğretim amaçlı işlerde kullanılmadığı anlaşılmıştır. Bu nedenle hem ulusal hem 5 Aşkar, P. & Usluel Y. (2002) Teknolojinin yayılma Sürecinde Öğretmenler ve Bilgisayarın Özelliklerine İlişkin Algıları. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22.,1-4

5 de okul bazında kısa ve uzun dönemli teknoloji planlarının yapılmasının bilgisayarın öğretim sürecininde yayılımı için gerekli olduğu ileri sürülebilir. KAYNAKÇA Aşkar, P. & Usluel Y. (2001) Concerns Of Administrators And Teachers In The Diffusion Of IT In Schools: A Case Study From Turkey, Society for Information Technology and Teacher Education, Orlando-Florida, March Aşkar, P. & Usluel Y. (2002) Teknolojinin Yayılma Sürecinde Öğretmenler ve Bilgisayarın Özelliklerine İlişkin Algıları. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22. Dooley, L.M., Metcalf, T., A. Martinez. (1999) A Study of the Adoption of Computer Technology by Teachers, Educational Technology and Society 2 (4) Rogers, E. M. (1995). Diffusion of Innovations, 4th edn. New York: The Free Press.