MOĞOL SÜLEMİŞ VE TİMURTAŞ İSYANLARI KARŞISINDA ANADOLU DA TÜRKMENLERİN TUTUMU KÜRŞAT SOLAK* ÖZET

Transkript

1 MOĞOL SÜLEMİŞ VE TİMURTAŞ İSYANLARI KARŞISINDA ANADOLU DA TÜRKMENLERİN TUTUMU KÜRŞAT SOLAK* ÖZET 1243 Kösedağ Savaşından sonra Anadolu da Türkmen Beylikleri kurulmuştur. Bu beyliklerin ortaya çıkmasında pek çok etmen söz konusudur. Bu cümleden olarak Moğol Sülemiş ve Timurtaş isyanları ve bu isyanlar karşısında Türkmenlerin aldığı tavırlar Anadolu daki beylikleşme sürecinde âmil olmuştur. Anahtar Kelimeler: Anadolu Beylikleri, İlhanlılar, Karamanoğulları, Sülemiş, Timurtaş The Attitude Of The Turkmens İn Anatolia Against The Uprisings Of Sulemis And Timurtaş ABSTRACT After the battle of Kösedağ 1243, The Turkmen principalities was founded in Anatolia. There were so many reasons in arising of these principalities. By this word, the uprisings of Mongol Sülemiş and Timurtaş and the role that they played against these uprisings were the main reasons of being founded of these principalities. Key Words: Anatolian Principalities, İlkhanids, Karamanids, Sulemis, Timurtas Türkiye Selçuklu Devleti ile Moğollar arasında 1243 yılında gerçekleşen Kösedağ Savaşından sonraki dönemde Anadolu da Türkmen Beylikleri görülmeye başlanmıştır. Söz konusu savaşta Selçukluların ağır yara alması, Anadolu daki Türk istiklalini tehlikeye sokarken bunu kabullenemeyen Türkmen Beyleri nüfûz ettikleri sahalarda siyasî oluşuma gitmekten geri durmamışlardır. Bununla beraber tarihî olaylar çok faktörlü olarak gelişirler. Bu meyanda Türkmen Beyliklerinin ortaya çıkışında pek çok âmil mevzu bahistir. Nitekim bir cihan devletini doğuran Osmanlı Beyliğinin ortaya çıkışı ve gelişimi değişik tarihçiler tarafından ele alınmış ve bazı tespitlerde bulunulmuştur. 1 Ancak Osmanlı Beyliğinin zuhuru kadar diğer beyliklerin tarih sahnesine çıkışı ve bunu doğuran sâikler yeterince irdelenmemiştir. Bu münasebetle yazımızda Sülemiş ve Timurtaş isyanlarını ve bu isyanların Anadolu daki beylikleşme sürecine etkisini değerlendireceğiz. Anadolu daki Moğol Noyanlarının 13. asrın ikinci yarısından itibaren görülen isyanları, aynı dönemde isyan halinde olan Anadolu Türklüğü tarafından destek bulmuştur. Zira İran İlhanlı egemenliğine girmek istemeyen Türkler, aynı zamanda Türkiye Selçuklularının ikbal yıllarından beri devlet yönetiminde geri planda olmanın memnuniyetsizliği içinde idiler. Bunun yanı sıra 1220 yılından beri Anadolu ya akıp gelen Türkmen göçleri Sultan Alâeddin Keykubat tan ( ) sonra iyi organize edilememiş ve devlet için bir sorun olmuştur. Fazla olarak devletin Moğol işgaline karşı durmaması, aşırı liberal uygulamalar ile yöneticilerle halk arasında ortaya çıkan mesafe, Türkmenleri Selçuklu idaresinden uzaklaştırmış ve isyan etmelerine neden olmuştur. 2 Öte yandan Kösedağ savaşı sonrasında Harzemli emirlerin devlet yönetiminde görevlendirilmesiyle başlayan devlet yöneticileri arasındaki rekabet ve hâsıl olan işgalcilerle işbirliği, devleti çöküşe doğru sürüklemiştir. 3 Bu vaziyet sırasında Güneybatı Anadolu da güçlenmiş olan Türkmen * Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi FEF. Tarih Bölümü, kursat.solak@hotmail.com 1 Gibbons, 1998; Köprülü, Alâeddin Keykubad dan sonra Moğolların, Demür Sultan gitti, artık devir ve devlet sizindir, yürüyünüz, Rum vilayetlerini alınız şeklindeki telakkileri için bkz., Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, (Anonim Selçukname), 31; Aynı noktada Niğdeli Kadı Ahmed, bu iyi huylu sultanın vefâtıyla Rum halkının huzuru sona ermiştir. Bkz., Ertuğrul, 2009, 510; Sümer, 1969, 9; Kaymaz, 2009, 42-70; Erdem, 1995, ; Ersan, 2010, ; Erdem, 2000, 7. 3 Sümer, 1969, 8-11; Kaymaz, 2011, 66-67, 98, 108,

2 62 Mehmed Bey, doğrudan İlhan Hülagü ( ) 4 ile temasa geçerek beylik fermanı istemiş ve bu ferman gönderilmiştir. Aynı zamanda Ermenek yöresinden Karaman Bey, Moğollardan kaçarak Bizans a sığınmış olan Selçuklu Sultanı İzzeddin Keykavus un davasını güttüğünü belirterek Konya üzerine yürümüştür. Bununla beraber adı geçen Mehmed Bey, yine Hülagü den alınan buyruk doğrultusunda Alıncak Noyan ve Selçuklu veziri Muiniddin Süleyman Pervane yönetimindeki Moğol-Selçuklu ortak askeri gücü tarafından ortadan kaldırılırken (1262) Karaman Bey de başka kuvvetler tarafından bertaraf edilmiştir. Söz konusu Türkmen güçleri ile Baba İshak isyanı, Aksaray, Çankırı, Ankara ve Kastamonu isyanları ( yılları), Anadolu da yaşanan ciddi ve serbest Türkmen hareketlerinin göstergesidir. Dönemin sultanları olan Rükneddin IV. Kılıçarslan ve III. Gıyaseddin Keyhüsrev ise Vezir Pervane nin kontrolünde etkisiz konumdaydılar. Nitekim arasında yaşanan döneme, Pervane devri denile gelmiştir. Bu devir Moğol silahları altında milli bağımsızlığın olmadığı, bununla beraber maddî refah düzeyinin gelişmiş olduğu bir devirdi. 5 Söz konusu gelişmişlikten istifade edenler ve Moğol egemenliğinden gocunmayanlar için sorun teşkil etmeyen bu devir ve sonrası, ağır vergiler altında ezilen ve Selçuklu ülkesinde millî bağımsızlık davası güdenler için ise bir Türk İstiklal Hareketine dönüşecektir. 6 Anadolu da başlayan bu hareket, Memlûk Sultanı Baybars ın Moğollar üzerine gerçekleştirdiği Anadolu seferi (1277) ile önemli bir ivme kazanacaktır. Vezir Pervane nin davetinin Baybars ın Anadolu ya gelmesinde etkili olması, yaşanan hadiseler açısından ilginçtir. Pervane nin söz konusu tavrında, 1272 yılından itibaren yaşadığı Moğol baskısından bunalması, Memlûk gücü sayesinde Anadolu daki Moğol nüfuzuna son vererek burada bir Memlûk naibi olabilme ya da Moğol-Memlûk ordularını birbirine kırdırarak, istikbale matuf daha muhtemel, bir Anadolu sultanı olma 7 düşüncesi etkili olmuştur. Nitekim Pervane, Sultan Baybars ın Elbistan ovasındaki zaferinden sonra Baybars ın davetine riayet etmemiş ve Tokat kalesine sığındıktan sonra İlhan Abaka ya ( ) elçi göndererek onu ordusuyla Anadolu ya davet etmiştir. Sultan Baybars Kayseri de bir hafta kaldıktan sonra umduğu desteği bulamayarak ülkesinde dönmüştür. Onun gerek Kayseri de gerekse dönüş yolunda Karamanoğulları ile yaptığı görüşmeler, kendisinin, Moğol tahakkümü altında tükenmiş olan Selçuklu idaresi sonrasında Anadolu da bir Karaman ikbali öngördüğünü göstermektedir. 8 Kendisine beylik menşuru verilen Karamanoğlu Mehmed Bey Aksaray dan güney ve batı uc bölgelerine kadar uzanan alanı 9 denetim altına almış ve mevcut Selçuklu Sultanı III. Gıyaseddin Keyhüsrev i tanımadığını ilan ederek Konya yı kuşatmış ve kısa süreliğine ele geçirmiştir (Mayıs 1277) Hülagü 1256 yılında Moğol hanı Mengü nün izniyle kendi hâkimiyetini tesis etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz., Spuler, 1987, 59-77; Erdem, 1995, Kerimüddin Mahmud Aksarayî, 53; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçukname), 36; yılları arasındaki yirmi yılın Pervane Devri olarak kabul edildiği de görülmektedir. Bkz., Kaymaz, 2009, ; Cahen, 2011, 197, 214, ; İlhan Erdem Pervane Saltanatı ifadesini kullanır. Bkz., Erdem, 1995, 188; Ersan, 2010, ; Yıldız, 2006, , Söz konusu Türk İstiklal Hareketi ni, Köktürk Devleti nin yıkılışının ardından II. Köktürk Devleti kuruluncaya kadar geçen dönem ve Çinliler karşısında verilen istiklal savaşı ile I. Cihan Harbi ve arkasından yaşanan Millî Mücadele yıllarıyla beraber Türk Tarihi nin üç büyük bağımsızlık savaşından biri olarak görüyoruz; Muiniddin Pervane döneminde başlayan Karamanlı ve diğer Türkmen hareketlerinin kaynağa yansıması için bkz., Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçuknâme), Nitekim Pervane, Sinop ta yaptırdığı yahut onarttığı yapılara koydurduğu kitabelerde Selçuklu sultanının adını anmadan yalnız kendi adını yazdırmıştır. Pervane, Anadolu daki Acay ve Samagar gibi Moğol Noyanlarının onun işlerine sık sık karışmasından rahatsızdı. Bu konuda ayrıntılı bilgi için Kaymaz, 1970; Ayrıca bkz. Kaymaz, 2011, 155, 159, 169; Yıldız, 2006, , Solak, 2011, Kaymaz, 2011, Aksarayî, 95; Baypars Tarihi, 89-90; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçuknâme), 39; Ertuğrul, 2009, 539.

3 63 İlhan Abaka, Anadolu da yaşadığı ihanetin ardından Pervane yi öldürtmüştür (Ağustos 1277). Daha sonra Anadolu da katliam emrini veren Abaka, bunlarla yetinmeyerek çocuk yaştaki Selçuklu Sultanı III. Gıyaseddin Keyhüsrev in kifayetsizliğine binaen Anadolu nun tamamen İlhanlı parçası olmasını sağlamak amacıyla önemli idarî düzenlemeler gerçekleştirmiştir; iktalar ve toprak mülkiyeti düzenlenmiş, yeni vergiler konmuş ve Anadolu yönetim kadroları Selçuklu bürokrasisinden alınarak tamamen mütehakkim gücün atama ve görevlendirmeleri kaim olmuştur. Böylece 1243 yılı ile 1277 yılları arasında yaşanan Selçuklu sultanlarının muhtar konumuna son verilmiştir. Söz konusu malî ve idarî tahakkümün özneleri olan Moğol hanedan üyeleri ve noyanları ise zamanla kendi içinde rekabet ve anlaşmazlığa girmişler ve bu durum yeni mücadeleleri ve isyanları sahneye taşımıştır. 11 Anadolu da merkeziyetçiliği sağlama düşüncesinde olan İlhanlı yönetimi tarafından Anadolu ya vergi memurları gönderilmiştir. Ancak bu memurlar kanunsuz bazı uygulamalarda bulunmuştur. Söz konusu merkezileşme uygulamaları merkezkaç eğilimleri arttırmıştır. Bunun yanı sıra 1291 yılında İlhan Argun un ( ) ölümü üzerine, İlhanlı merkezinde ilhanlık kavgası baş göstermiştir. Başa Argun un o sırada Anadolu da görev yapan kardeşi Geyhatu geçmiştir. Onun yönetim yılları İlhanlılar için kayıp yıllar olarak kabul edilir. Dört yıl tahtta kalan Geyhatu ( ), Baydu tarafından bertaraf edilirken Baydu ancak birkaç ay İlhan kalabilmiş ve Argun un oğlu Gazan tarafından öldürülmüş, Gazan tahta oturmuştur ( ). Dört yıl devam eden bu zaaf dönemi ve taht karmaşası, devlet merkezinde yaralar açarken Anadolu ya da tesir etmiştir. Bu süreç Türkmenlere yeni fırsatlar vermiştir. Söz konusu Moğol dört yılından yararlanan Türkmenlerin Konya yı hedeflemeleri üzerine, İlhanlı yönetimine bağlı bulunan Sultan Mesut, İlhan Geyhatu dan yardım istemiştir. Şehzadeliği döneminde Anadolu da Türkmen kalkışmasını bizzat gören ve ordusuyla Konya ya kadar gelmiş olan Geyhatu, durumun ciddiyetini anlayarak şimdi yine Anadolu ya girmiş ve yıllarında Dalaman a kadar büyük bir Türkmen katliamı gerçekleştirmiştir. Aynı yıl (1292) Kastamonu Türkmenleri üzerine de bir Moğol-Selçuklu ortak ordusu yürümüştür. 12 Öte yandan Gazan Han, başta merkezileşme adımları olmak üzere hemen her alanda ıslah çalışması yürütmüştür. Özelikle İlhanlı ordusunun içine düştüğü malî kriz Gazan Han dan önce had safhaya ulaşmıştı. Gazan Han, Geyhatu yıllarını telafi etse de, onun dönemi başka olumsuz iç ve dış gelişmelere sahne olmuştur. Bunlar içinde Anadolu daki isyanlar önemli yer tutar. 13 İlhanlıların Anadolu daki nüfûzunun azalmasına yola açan bir diğer gelişme, Memlûkler karşısında üst üste alınan yenilgilerdir. Anadolu da yaşanan sahipsizlik, İlhanlı merkezinde olduğu gibi Anadolu daki Moğol idarecilerinin de bağlılıklarını gevşetmelerine ve daha da ötesi serbestlik düşüncesine kapılmalarına sebep olmuştur. Bu meyanda Ahmed Teküdar ın Anadolu daki kardeşi Kongurtay ın, Horasan da isyan hareketi başlatmış olan Argun ile haberleşmesi, İlhan Gazan zamanında Toğaçar Noyan ve Baltu isyanları ile Sülemiş isyanları ( ), İlhan Ebu Said zamanında ( ) Çobanoğlu Timurtaş isyanları sayılabilir (1327). 14 Dönemin çağdaşı 11 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçuknâme), 38; Sümer, 1969, 45, 59-61; Togan, 1981, , , 249; Kaymaz, 2011, 171, ; Sümer, 1989, ; Erdem, 1995, ; İlhanlı yönetiminde, zaman içinde Fars, Moğol ve Yahudi unsurların etkinliği ve dinî değişimlerin tarihî seyri için bkz., Erdem, 2000; Yıldız, 2006, Abu l-farac, Abu l-farac Tarihi, 1999, II; ; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçukname), 54-55, 58; Sümer, 1969, 62-63; Togan, 1981, 327; Kaymaz, 2011, ; Erdem, 1995, ; Ersan, 2010, Aksarayî, ; Abu l-farac, ; Spuler, 1987, ; Kaymaz, 2011, ; Sümer, 1989, ; Uyar, 2011, , 271, 273. Gazan hanın bütün reformları için bkz., Özgüdenli, yılında ölen İbn Bibi nin eserinde bu isyanlar yer almazken Anonim Selçuknâme de birkaç satır bilgi görülmektedir. Bkz., İbn Bibi, 1996; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçukname), 67, 68. Söz konusu isyanların takibi için bkz., Erdem, 1995; Holt, Anadolu daki İlhanlı gücünün düşmesi ile ilgili olarak özellikle konumuz olan iki isyana dikkat çeker. Bkz., Holt, 2003, 177.

4 64 Aksarayî, Azerbaycan, Irak, Horasan ın kıyısında köşesinde aklına hükümdarlık ve büyük olma sevdası düşen, o isteğinin damgasını, o bölgelerin halkının alnına vuramayan kimse, tamah elini Anadolu makam eyerinin uzantısına atar, istek ayağını bu bölgenin karışıklık ve isyan yollarına koyar ifadeleriyle Anadolu da yaşanan sahipsizliği aktarmaktadır. 15 Buraya kadar verdiğimiz bilgilerle Anadolu daki Moğol yöneticilerinin durumları ile Türkmenleri isyana götüren genel sebepleri ifade etmeye çalıştık. Bundan sonra, önce Sülemiş in, sonrası için de Timurtaş ın isyanı ve Türkmenlerin tavrı ele alınacaktır. İlhanlı tahtında oturan Gazan Han, karşılarında bir türlü başarılı olamadıkları Memlûklere karşılık vermek için 1298 yılında Diyarbakır ı işgal etti. Bu sırada Memlûkler, Türkmenlerle beraber Maraş ı ele geçirdiler. 16 Daha sonra Halep teki Memlûk askerleri Sis i vurdu. 17 Bunun üzerine Gazan Han onlara karşı Suriye ye yöneldi 18 ve önceki Anadolu Valisi Sülemiş b. Efâk (Üvek) b. Baycu et-tatarî ye 19 bu sefere katılmasını emretti. Ancak Sülemiş bu emre uymadı ve Gazan Han a karşı isyan bayrağı açtı (1298). 20 Zira Gazan Han, İlhanlı Anadolu Valiliğini Bayıncar Noyan a vermişti. Anadolu da emirü l-umeralık görevinde bulunan Sülemiş ise Gazan Han ın Anadolu Valiliğini kendisine vereceğini ummaktaydı. Zira Sülemiş, daha önce İlhanlı Devleti ne karşı ayaklanmış olan Baltu isyanının bastırılmasında başarı göstermişti. Ayrıca Sülemiş, Moğollara Anadolu yu kazandıran Baycu nun torunuydu. Esasen isyancı Moğol valileri, başlangıç itibarıyla isyan etmeyi düşünen kişiler değillerdi. Onlar bir önceki asinin bertaraf edilmesi sırasında Anadolu da sağladıkları güç dolayısıyla isyana yöneliyorlardı. Dedelerinden ya da babalarından gelen meşru konumlarının yanı sıra, devreye giren istiklal fikrî, fiilî değişim yaşamalarında etken oluyordu. Nitekim Sülemiş de bu başarısı ve dedesi Baycu ya istinaden umduğu valilik olmayınca Gazan a karşı geldi. 21 Sülemiş in isyanına, Taştimur Noyan, Akbal (İkbal) Noyan ve Anadolu daki bazı Moğol Noyanları da katıldılar. Onun isyanını duyan Gazan Han Suriye Seferi nden vazgeçti. 22 Sülemiş in isyanı ile ilgili olarak önemli bir sebep de, Anadolu üzerinde başarıları ile malum olan dedesi Baycu nun, İlhanlı Han ı Hülagü tarafından yasaya çarptırılması ve malının yarısına el konulmasıdır. Hülagü nün bu şekilde davranmasının arkasında ise Baycu nun Rum ülkesini ben il kıldım şeklinde öğünmesi yatmaktadır. Hülagü nün, siyaseten önemli bir noyanı üzerinde bu şekilde tasarrufta bulunması, İlhanlıların Anadolu tarihinde önemli bir süreci başlatmıştır; zira artık İlhanların kılıcı noyanlar üzerinde de işlemeye başlamış ve zaman içinde devreye giren noyanlar arası rekabet, husumet ve tasfiye süreci pek çok Moğol seçkininin sonunu getirmiştir. 23 Sülemiş ilk olarak Elbistan - Nurhak arasındaki Akça Derbent te İlhanlı Anadolu Valisi Bayıncar ve İlhanlı Anadolu kuvvetleri komutanı Boçkur (Boçukur) Noyanlara saldırarak onları 15 Aksarayî, 152; Ersan, 2010, , 156; Özgüdenli, 2009, 59, en-nuveyrî, XXXI; 339; İbn Haldun, el-aynî, III; 405; IV; el-makrîzî, I/3; el-aynî, III; 400; Sülemiş in künyesi Devâdârî de, Sülemiş b. Bâkbu b. Bâcu (Baycu) olarak geçer, bkz., İbn ed-devâdârî, IX; 8; Bu isyan için Memlûk kaynakları önem taşır. Nitekim Cahen Sülemiş isyanı hakkında, Memlûk vekayinamelerinde de anlatıldığından, önceki olaylara göre bu olay hakkında daha ayrıntılı bilgilere sahibiz demektedir. Bkz. Cahen, 1979, 306; Sülemiş, süle- bilindiği gibi asker sevk etmek, sefer yapmak anlamına gelen ve Orhun kitâbelerinde çok geçen bir fiildir. Bu da yine bilindiği üzere ordu manasına gelen sü isminden meydana getirilmiştir. Sülemiş de anlaşılacağı üzere, süle fiilinden miş fiil isim eki ile yapılmış bir isimdir. Bkz., Sümer, 1999, 330; Karamanoğulları beyliği tarihini anlatan eserin sahibi Şikârî nin Sülemiş adını zikretmediğini ve bu isyanla ilgili bilgi vermediğini görüyoruz. Bkz., Şikârî, Karamannâme. 20 Sümer, 1969, 67-68; Spuler, 1987, Reşideddin, 1999, 642; Reşidüddin, 2000, 156; İbn Haldun, V; 489; Cahen, 2001, 225; Cahen, 1979, 306; Erdem, 1995, ; Özgüdenli, 2009, Reşideddin, 1999, ; Reşidüddin, 2000, 156; Makrîzî, I/3; ; Aynî, III; Sümer, 1969,

5 65 bozguna uğrattı ve öldürdü. 24 Bu hareketi sebebiyle, Gazan ın üzerine büyük bir güç göndereceğini hesap eden Sülemiş Karamanoğullarına mektup yazdı. Zira büyük bir isyan hareketine kalkışan Sülemiş e müttefik ya da müttefikler gerekiyordu. İttifak teklifi alan Karamanoğulları ise Anadolu da Moğol karşıtı istiklal hareketin önderliğini yapmaktaydılar. Aynı zamanda Sülemiş, valiliği döneminde uc da tepki çekmiş birisi değildi. Bu önemlidir zira isyanı sırasında Baltu uc dan destek bulamamıştı. 25 Bu münasebetle Karamanlılar, isyancı noyan Sülemiş ten gelen teklifi, beyliğin Moğol tasallutundan kurtulması ve Anadolu istiklali yolunda neticeler almak amacıyla kabul ettiler. Nitekim Karamanoğlu Güneri Bey ve kardeşi Mahmud Bey Sülemiş e 10 bin atlı ile yardım etme sözü verdiler. Hatta Karamanoğulları toprakları diğer Türkmenlerin de katılmasıyla bu isyanda merkezî bir rol oynadı. 26 Gerek Karamanoğullarının gerekse diğer Türkmenlerin Sülemiş isyanını desteklemesinde Togan ın el-ömeri den naklettiği şu kayıt önemlidir; (Uc) Türk emirleri Cengiz han evladına karşı müdara ederler. Onların padişahlarına ve onlardan gelen memurlara hizmet eder, onlara hediyeler gönderirler. Bu uc beylerden her biri Han ın ordasındaki Moğol büyüklerinden birisine takarrüp edip onun himayesini temin etmiştir.. Bu beyler İlhanlıların Anadolu daki naiblerine hediyeler verirler.. bu naibin hatırına riayet ederler. Çünkü o, onlara en yakın olan birisidir. 27 Bunun yanı sıra Halil İnalcık, Osman Bey in oğullarından birisinin adı olan Çoban ın İlhanlı büyük emiri Çoban Bey den kaynaklanabileceğini belirtir. 28 Sülemiş, kardeşi Kutaktu ve kendisine katılan Babaî Şeyhi Muhlisiddin er-rumî yi de bir mektupla Memlûk Devleti ne gönderdi. Memlûkler, dönemin büyük devleti olup İlhanlı Moğolları ile düşmanlık içindeydiler. Sülemiş in elçileri, Memlûk Sultanı Hüsameddin Lâçin den ( ) yardım ve Anadolu Nâibliği için menşur istediler. 29 Böylece Sülemiş, Anadolu da Memlûk Nâibi olmayı talep ediyordu. Sülemiş mektubunda, Karamanoğullarının yanı sıra diğer Anadolu Beylerinin de kendisini desteklediklerini belirtiyordu. 30 Nitekim bu konuda müellif Aksarayî, bütün uc un Sülemiş i desteklediğini kaydeder. 31 Aynı şekilde dönemin tarihçisi Reşidüddin, Sülemiş Suriye den askerleri ve uc ları davet etti.. Yaklaşık 50 bin asker topladı.. Suriyeliler (Memlûkler) de 20 bin asker temin etmeyi kabul etti. Bazılarına emirlik unvanı verdi, onları sancak ve nakkare (davul çalma ayrıcalığı) ile ödüllendirdi. 32 Bu bilgiler, Sülemiş in giriştiği isyan hareketinde Türkmen Beylerinin rolünü ortaya koymaktadır. Sülemiş in emirlik dağıtması ve sancaklar göndermesi ise kendi sultanlığını ilan ettiği anlamına gelmektedir. Sülemiş in elçisine Kahire de, biz kapımıza geleni boş çevirmeyiz denilerek olumlu cevap verildi. 33 Bu konuda el-ömerî, Memlûk Sultanı ile Sülemiş arasındaki irtibatın Karamanoğulları aracılığıyla sağlandığını yazar. 34 Bu durumda, Sülemiş in Kahire de bu denli hoş karşılanmasında, öteden beri Memlûklerle arası müspet olan Karamanoğullarının tesiri açıktır. Ayrıca Togan, din 24 Aksarayî, 194; Reşideddin, 1999, 643; Reşidüddin, 2000, Sümer, 1969, 67; Özgüdenli, 2009, ; Grousset, 2006, Howorth, 1890, 428; Togan, 1981, 243, 329; Cahen, 1979, Togan, 1981, İnalcık, 2004, 446; İnalcık, 2010, Makrîzî, I/3; 876; Kalkaşandî, V; 362; Howorth, 1890, 428; Togan, 1981, ; Sümer, 1969, s. 68 de Memlûk Sultanı nın adını Melik en-nâsır olarak gösterir. Öte yandan Tekindağ, 1997, s. 320 de, Tekindağ, 1961, te ve Holt, 2003, s. 112 de, bu sultanın Hüsameddin Laçin olduğu belirtilmiştir. Doğru olanı budur. Ayrıca Holt aynı satırlarda, Sülemiş in Mısır da hüsnü kabul görmesi sebebiyle, Gazan Han ın, Laçin döneminde Memlûk itaatinden çıkan Dımaşk valisi Kıpçak el-mansûrî yi izzeti ikramla karşıladığını belirtir. 30 Kalkaşandî, V; 362; Uzunçarşılı, 1988, 3; Cahen, 1979, Aksarayî, Reşideddin, 1999, 643; Reşidüddin, 2000, Baybars el-mansûrî, 1998, el-ömerî den aktararak Yücel, 1980, 185.

6 66 düşmanı Gazan karşısında Sülemiş in İslam bayrağını Anadolu da taşıyan bir sultan olarak gösterildiğini belirtir. 35 Kahire de Sülemiş e Memlûklerin Anadolu Nâibi olduğuna dair menşur verildi ve yardımcı birlikler gönderildi. 36 Böylece Sülemiş in etrafında 60 bin kişilik bir kuvvet toplandı. 37 Bunun üzerine Tokat taki Moğol kışlağına giden Sülemiş kendisine katılmayı reddeden Sivas ı kuşattı. 38 Sivas itaat etmemişti zira bu sıralarda Anadolu nun doğusunda Moğol etkisi fazla iken batısında Türkmenler etkindi. 39 Buna rağmen Sülemiş Erzincan taraflarına kadar destek sağlayabilmişti. Kuşatma sırasında İlhanlı askerleri Sivas a ulaştılar. Gazan ın ordusunda Selçuklu askerleri de vardı. 40 Savaş esnasında askerleri Sülemiş e ihanet ettiler ve İlhanlı ordusuna katıldılar. 41 Bunu gören Karaman Türkmenleri de savaş meydanını terk ederek ülkelerine döndüler. Sülemiş arkasına aldığı bu büyük desteğe ve yakaladığı fırsata rağmen başarılı olamadı. Suriye ye kaçtı (Nisan 1299) 42 ve oradan, kendisini destekleyen Memlûk Sultanı nın yanına Mısır a geçti. Mısır da Sultan Laçin ona, ya Memlûk ülkesinde bir makam seçmesini ya da verilecek yeni bir destekle ülkesine gitmesini söyledi. Sülemiş ikincisini tercih etti. Kardeşi Kutaktu, Emir Bektemur el-çelebi ve oradan aldığı güçle Anadolu ya dönmek üzere yola çıktı. Yanında Anadolu dan beri beraberinde olan Besni Nâibi Emir Bedreddin ez-zerdkâş da vardı. Halep ten ve Dımaşk tan, vaat edilmiş olan takviye kuvvetleri aldı. Anadolu ya girdi. Ancak üzerine gelen Moğol güçleri karşısında kaçarak Sis e saklandı. 43 Orada Emir Çoban ve Başgırd tarafından yakalandı. Tebriz e götürüldü ve idam edildi, Eylül Hemen ardından Gazan Han, Sülemiş e destek çıkan Memlûk Devleti ni cezalandırmak için Gürcü ve Ermeni askerleriyle harekete geçip Suriye yi ele geçirse de uzun süre elinde tutamadı. 45 İlhanlılar, Memlûklerin yanı sıra Türk Beyliklerini de cezalandırmayı düşündü. Bununla beraber artık, aşağı satırlarda bahsedileceği üzere, Anadolu da başlayan yeni süreçte buna fırsat bulamadı ve müdahale edemedi. 46 Sülemiş isyanı, bütün İlhanlılar devrinde Anadolu yu sarsan en büyük hadise olmuştur. 47 Gerçekten isyanın bastırılmasında öne çıkan isim olan Emir Çoban ın, bu başarısından sonra İlhanlı Devleti merkezinde ve Anadolu da nüfuzunu arttırması, isyanın bastırılmasından hemen sonra Gazan Han tarafından Anadolu daki Moğol ve Selçuklu idarecilerinin değiştirilmesi, isyandan sonra Gazan ın otoritesinin, onun adına Anadolu nun batısında kestirilen sikkelere rağmen Orta Anadolu dan öteye geçememesi, Sülemiş isyanın etki gücünü ortaya koyar. Nitekim isyan sırasında Selçuklu Sultanı III. Alâeddin Keykubat ın, değil Konya da, Anadolu da dahi durmayarak Tebriz e sığınması, uc lardaki Türkmenlere serbestlik ve hâkimiyet sahalarını genişletme fırsatı vermiştir. Bu isyan, diğer isyanlar gibi, Anadolu topraklarını harap etmiş, ziraat ve hayvancılık büyük zarar görmüştür. 48 Hâsılı bu durum Anadolu halkını Selçuklular ve İlhanlılardan daha çok soğutmuş, 35 Togan, 1981, Sümer, 1996, Makrîzî, I/3; 877; Howorth, 1890, 428; Turan, 1996, ; Tekindağ, 1997, Aksarayî, Sümer, 1969, 60; Ersan, 2010, Makrîzî, I/3; 877; Kalkaşandî, V; Baybars el-mansûrî, 1998, 319; Yücel, 1980, Aksarayî, 198; Reşideddin, 1999, 643; Reşidüddin, 2000, Aksarayî, 198; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçukname), Reşideddin, 1999, 644; Reşidüddin, 2000, 158; Nuveyrî, XXXI; 374; Makrîzî, I/3; 877; Sümer, 1969, 68-69; Galstyan, 2005, 59-60; Ersan, 2010, Reşideddin, 1999, ; Reşidüddin, 2000, ; İbn Haldun, V; 490; Howorth, 1890, ; Spuler, 1987, ; Özgüdenli, 2009, Erdem, 1995, ; Yücel, 1980, Togan, 1981, Turan, 1996, 628; Cahen, 1979, 307; Erdem, 1995, ; Özgüdenli, 2009, 191, 196, 200; Kofoğlu, 2006, 113.

7 67 yeni kurulmakta olan beylikler halkın ilgi ve sempatisiyle karşılanmaya başlanmıştır. Böylece ortaya çıkan Türkmen Beylikleri, halkın desteğini arkalarına aldıkları için daha sağlam temeller üzerinde yükselmişlerdir. Sülemiş ve daha önce görülen Baltu isyanlarında olduğu gibi, Anadolu daki Moğol Valilerinin kendi gelecekleri için beyliklerle işbirliği yapmaları, Selçuklu sonrası Anadolu da yeni bir tarihî devri başlatan etmenlerden olmuştur. 49 Zira Sülemiş, Memlûk Sultanı Hüsameddin Laçin e yolladığı mektupta belirttiği üzere, Karamanoğulları ile bağımsızlığını yeni ilan etmiş olan Hamidoğulları ve diğer Anadolu Beylerinin desteğini almıştı. Bu sebeple Sülemiş in, şayet isyan hareketi başarılı olsaydı, sonrasında Türkmenlerin bağımsızlıklarını ilan edip kendi adlarına beylikler kurma girişimlerini engellemesi söz konusu olamazdı. 50 Bunun yanı sıra söz konusu isyanın başarılı olmaması durumunda dahi Türkmenler, Moğolların Anadolu daki varlığına darbe vurarak kendi mevcudiyetlerini ve güçlerini ortaya koymuş oldular. Böylece Türk Beyleri, Sülemiş i desteklemekle kendi istiklalleri adına doğru karar vermiş bulunuyorlardı. Bunun yanı sıra onlar, Timurtaş isyanında da doğru karar vereceklerdir. Ancak bu karar farklı olup, Timurtaş ın desteklenmemesi hatta engellenmesidir. Böylece başta Karamanoğulları olmak üzere Anadolu Türklüğü Moğol karşıtı mevzu bahis iki isyanda sergiledikleri iki farklı tavırla kendi önlerini açmasını bilmişlerdir. İlhanlı tahtında Olcaytu Han ölünce yerine Ebu Said ( ) geçti. Onun zamanında İlhanlılarda isyanlar silsilesi görülmüştür. Bunlardan biri de Timurtaş isyanı idi. Anadolu Valisi Çoban Bey, devletin en önemli ve en güçlü emiri idi. Daha sonra Anadolu Valiliğini oğlu Timurtaş a devretti (1317). Timurtaş Anadolu da düzeni sağladı ve egemenlik alanını genişletti. Nitekim Kilikya Ermenilerine karşı harekete geçti. Memlûk Sultanı en-nâsır Muhammed b. Kalavun un (III. Saltanatı ) teşviki ve yardımı ile Ermenilerin elinden Sis i ve Ayas ı aldı. 51 Bu, İlhanlı merkezine ters hareketti. Zira İlhanlılar, Memlûklerin Anadolu ilişiğini kesmek amacıyla Kilikya Ermenilerini kullanıyor ve bu amaçla onları himaye ediyorlardı. 52 Timurtaş ı teşvik eden Memlûk Sultanı en-nâsır ise, aynı zamanda Timuraş ın Ermeniler karşısındaki akınlarını takviye etmesi için Karamanoğlu İbrahim Bey i de teşvik ediyordu. Bu sıralarda Timurtaş da Karamanlılarla iyi ilişkiler kurmaktaydı. 53 Anadolu da bir hükümdar gibi hareket etmeye başlayan Timurtaş sadece İlhanlı talimatlarını uygulamakla Anadolu nun idare edilemeyeceğini anlamıştı. Devlet merkezine göndermesi gereken vergileri göndermediği gibi merkezin davetlerine de icabet etmemişti. Zira İlhanlı merkezinin Anadolu daki nüfuzu son derece azalmıştı. Elinde Türk ve Moğollardan oluşan donanımlı bir ordusu vardı. Hatta Timurtaş ayrı bir Anadolu Devleti kurmak ve İran ı da ele geçirmek amacıyla Moğol merkezine isyan etme yoluna gitti. Nitekim kendi adına para bastırdı (1322) ve hutbe okuttu. Mehdilik iddiasında bulundu. 54 Memlûk Devleti ne elçi göndererek Anadolu da İlhanlı Han ı Ebu Said in hâkimiyetine son vermekten bahsetti. Bu sırada uc lardan, gerek Çoban a gerekse Ebu Said e Timurtaş ı şikâyet eden mektuplar iletilmekteydi. Nitekim Timurtaş, babası Çoban ın karşı çıkan sert tavrıyla bu yoldan ayrıldı. 55 Bu durum uzun sürmedi ve Timurtaş, 49 Turan, 1996, 618, 625; Erdem, 1995, 360; Yuvalı, 1987, Turan, 1996, 618, 625; Togan, 1981, 244; Erdem, 1995, 360; Yuvalı, 1987, İbn Haldun, V; 662; Galstyan, 2005, 120, 156, 178; Howorth, 1890, 602; Uzunçarşılı, 1967, Spuler, 1987, ; Cahen, 1979, Makrîzî, II/I; 259; İbn Tagribirdi, IX; Eflâkî, II; Sümer, 1969, 86-87; Howorth, 1890, 587, ; Uzunçarşılı, 1967, 622, ; Spuler, 1987, ; Cahen, 2001, 226; Yücel, 1980, 189; Cahen, müellif Aksarayî nin bu isyandan hemen hiç bahsetmediğini söyler. Buna sebep olarak da, meşhur eserini, hâmisi Timurtaş ın yanında tamamlamış olmasını gösterir. Yine Cahen, söz konusu isyan ile ilgili olarak, bu isyanın bazı nedenlerini Anadolu da değil, İlhanlı devletinde aramak gerekebilir demektedir. İlhanlı

8 68 Anadolu da kendisi aleyhine faaliyette bulunan Eşrefoğulları, Hamidoğulları ve Turgutoğlu Türkmenleri üzerine intikam seferleri düzenledikten sonra babası Çoban ın Ebu Said tarafından öldürüldüğü (Ağustos 1327) haberini aldı. Ebu Said, Çoban dan kızını istemiş, bu gerçekleşmeyince de araya giren Çoban hasımları, İlhanla onun arasını açmışlardı. Esasen Ebu Said, Çoban ın nüfuzundan rahatsızdı. İlhan, Çoban ın katlinden sonra akrabalarının da nerede ele geçirilirlerse orada idam edilmeleri emrini verdi. Nitekim Anadolu daki Timurtaş üzerine birlik sevk edildi. Timurtaş, mevzu bahis gelişmeler üzerine önce Memlûk Sultanı en-nasır a itaat bildiren bir elçi gönderdi. Elçiyi nezaketle karşılaşan sultan, ordusu ve servetinin Timurtaş ın hizmetinde olduğunu söyledi. Ardından Timurtaş, daha önce isyan hareketinde bulunan Sülemiş in yolunu tutarak hediyeleri ve hazineleri ile Dımaşk üzerinden Kahire ye gitti (Ocak 1328). 56 Orada, beklediği üzere çok iyi karşılandı. Sultanın önünde üç kere yer öptü. Sultana, onun Anadolu Nâibi olmak istediğini söyledi. Anadolu nun durumunu anlattı. Memlûkler ise İlhanlı Devleti karşıtı gelişen bu isyana kayıtsız kalamazdı. Timurtaş ın Memlûkler için önemi, onu, devletin Anadolu politikası doğrultusunda kullanıp kullanamamakla ilgiliydi. Timurtaş, Sultan en-nâsır ı İlhanlılara karşı sefere teşvik etti. 57 Bundan sonra Melik en-nâsır, düzenlenen bir törenle Timurtaş ı Mısır ümerası arasına kabul etti. Onun isteği üzerine, Memlûk dostu ve bağlısı olan Karamanoğlu Bedreddin İbrahim e yazdığı bir mektupla ailesi ve çocuklarının Mısır a gönderilmelerini istedi. Karamanoğlu İbrahim Bey, bir ay sonra Melik en-nâsır a gönderdiği cevabî mektubunda, sultanın emri üzerine Timurtaş ın evlat ve ailesinin bulundukları kaleye gittiğini, sultanın fermanıyla kendilerine geldiğini, Timurtaş ın, Mısır a gelmelerini bildiren mektubunu gösterdiğini bildirmiştir. Ancak Timurtaş ın çocuklarının Mısır bize lazım değil diyerek Mısır a gitmeyi reddettiklerini belirten İbrahim Bey, Timurtaş ile oğulları arasında böyle bir parolanın olduğunu ve esasen Timurtaş ın oğullarının gitme niyetinde olmadıklarını arz etmiştir. Oğullarının gitmemesinde, Anadolu da tuttukları geniş yurtlar ile çok sayıda memlûke sahip olmaları da etkendir. Karamanoğlu İbrahim Bey, söz konusu yazışmayı fırsat bilerek mektubunda Konya yı ellerinden aldığı için hasım oldukları Timurtaş aleyhinde beyanlarda bulunmuştur. Esasen Memlûk Sultanı dört yıl önce kendisinden Timurtaş ı desteklemesini istemişti. İbrahim Bey buna rağmen içinde bulunduğu siyasî pozisyonu doğru tahlil ederek Anadolu Türklüğü nün istikbali adına doğru bildiğine devam etti. Timurtaş ın çok kan döken ve Müslümanlardan pek çok insan öldüren cüretkâr bir insan olduğunu, Mısır a gelmesinin sebebinin de herhalde Mısır Sultanlığına muhtaç olması hatta Mısır ı almak olduğunu ileri süren İbrahim Bey, mektubunu Hamidoğlu Dündar Bey in oğlu Antalya hâkimi İshak Bey ile göndermiştir. Zira Timurtaş daha önce İshak Bey in babası Dündar Bey i öldürmüştü. 58 İshak Bey de babasının kanının hesabını sormak istiyordu. Melik en-nâsır mektubun içeriğini okuduktan sonra değişmiş, İshak ile Timurtaş ı yüz yüze getirerek ümerasının önünde münakaşa ettirmiştir. Her ikisi boğaz boğaza gelmişlerdir. Sultan, Timurtaş tan açıklama merkezine bağlı nedenlerin başında, babası Çoban ın kendi nüfuzunu daha da arttırmak için oğlunu böyle bir isyana sevk etmiş olması düşünülebilir. 56 Makrîzî, II/I; 292; İbn Kesîr, XIV; 223, 233; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçuknâme), 68; Spuler, 1987, ; Howorth, 1890, 608, ; Ebu Said in Herat ta idam ettirdiği Emir Çoban, Memlûk sultanı en- Nâsır ın izni ile Medine ye defnedilmiştir. Aynı zamanda Memlûk Sultanı en-nâsır ile Çoban arasında Altın Orda Hanı Özbek e karşı mektuplaşma olmuştu. Bkz., Uzunçarşılı, 1967, 608, 616, 622, ; Gül, 2005, 105. Bu bilgi, Memlûklerin Çobanoğlu Timurtaş ı desteklemesi ile birlikte düşünülebilir 57 Makrîzî, II/I; 292, ; Kalkaşandî, V; 363; İbn Haldun, V; ; İbn Dokmak, 357; Turan, 1996, ; Spuler, 1987, 136; Ermeni kaynağı Simbat, Timurtaş Mısır Sultanı Melik en-nâsır ın yanına iltica etti. Sultanın yardımı ile gerek kendi milleti gerekse Ermeni kralı Levon a karşı harbetmeye karar verdi ifadeleriyle Timurtaş ın İlhanlılara isyan ettiğini belirtir. Simbat tan aktararak bkz., Galstyan, 2005, Makrîzî, II/I; 295, 297; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçuknâme), 67-68; Howorth, 1890, ; Sümer, 1996, 73; Sümer, 1969, 93; Kofoğlu, 2006, 187.

9 69 istemiştir. 59 Daha sonra Sultan en-nâsır, Karamanoğluna bir cevap mektubu yazarak bunu İshak Bey ile göndermiştir. Netice itibariyle sultan, Timurtaş ın art niyetli olduğuna hükmetmiştir. 60 Bu arada Timurtaş ın iade edilmesi için İlhanlı hükümdarı Ebu Said Han ın elçileri gelip gidiyorlardı. Neticede Memlûk Sultanı en-nâsır Muhammed en uygun tedbirin Timurtaş ı ortadan kaldırmak olduğuna karar verdi. Melik en-nâsır, Timurtaş ı Haziran 1328 de, Kahire deki Kal atu l-cebel in, Burcu s-siba adlı burcuna hapsettirdi. Daha sonra hapisten çıkarılan Timurtaş kalenin Babu Sır denilen Karafe adlı ceza yerine getirilerek İlhanlı elçilerinin önünde boğuldu (Ağustos 1328). 61 Sultan en-nâsır, Timurtaş ın ülkesine gelmesine sevinmişti. Zira onun şahsında İlhanlı Devleti ne karşı büyük bir koza sahip olduğunu düşünmüştü. Ancak Karamanoğluyla mektuplaşması işin rengini değiştirdi. Karamanoğlunun Timurtaş hakkındaki olumsuz tasvirleri ve sultana olan telkinleri sultanda fikir değişikliğine sebebiyet verdi. Oysaki Memlûkler ile Timurtaş ittifaka gitselerdi, belki İlhanlı merkezî idaresinin ayağı Anadolu dan kesilecek, Timurtaş Anadolu ya hâkim ya da sultan olacaktı. Bu durum Memlûk Devleti ne yarardı ancak Anadolu Türklüğü için öncesinden bir farkı olmazdı. Zira Timurtaş, yılları arasında Anadolu Valiliği yaptığı sırada özellikle uc lardaki Türkmenlere göz açtırmadı. Karamanoğullarından Konya yı aldı (1320). Konya ve çevresini elinde tutabilmek için Moğollar yerleştirdi. Mehdilik iddiasında bulunarak etki alanını genişletmeye çalıştı. Hıristiyan ahaliyi Müslümanlardan ayırt etmek için onların başına sarı renkli bir sarık sarıp zorla ayrı biçimde giyinmelerini sağladı. Döneminde Anadolu da bir sükûnet baş gösterse de özelikle uc daki baskıcı tavırları hoş karşılanmadı. 62 Karamanoğlu İbrahim Bey bütün bunları hesap etti ve Timurtaş ın yeniden Anadolu Valiliğine dönmesinin olumsuz sonuçlarını ön gördü. Nitekim Memlûk Devleti ile beyliği arasında Sultan Baybars döneminden beri devam eden iyi münasebetleri, yerinde ve zamanında kullanarak Timurtaş ı sultanın gözünden düşürdü. İlhanlı Devleti yıkılmadan önce, karşılaştığı isyanların etkisiyle Anadolu daki nüfûzunda azalma görülmüştür. Bunun böyle olmasında özellikle Karamanlıların, arkalarına aldıkları Türkmenler ve değişik hamleleriyle İlhanlıların Anadolu daki hesaplarını sürekli bozmaları etkendir. Öyle ki, Tatardan biri bir gün, eğer Karamanoğulları ve Türkmenler olmasaydı atımı güneşin battığı yere sürebilirdim demiştir. 63 Böylece Anadolu Türkmenleri, İlhanlı karşıtı duruşları ve direnişleri ile Moğol tehlikesini ve Moğolların Anadolu daki etkisini her geçen yıl azalttı. Timurtaş ın Mısır a firarından yararlanan Karamanlılar derhal Konya yı ele geçirdiler. Karamanoğlunun Konya ya kesin yerleşmesi bu sayede mümkün oldu. Nitekim bu konuda Spuler, el-ömeri den naklederek, (bertaraf edilmesinden sonra) Timurtaş ın Küçük-Asya da kazandığı fütuhat da tekrar elden çıktı ifadesine yer vermektedir. Gerçekten Timurtaş ın Kahire ye gidişi, kendisiyle birlikte Anadolu da Moğol egemenliğinin geri kalanını da yok etmiştir. 64 Timurtaş ın Mısır a gitmesi, Anadolu da bir yeni devletin daha ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur. Timurtaş kendi yerine vekil olarak kayın biraderi Eretna yı bırakmıştı. 65 Bunun üzerine Eretna, İlhanlı Hanı Ebu Said e itaatini arz etti ve bu itaat kabul edildi. 66 Bununla beraber 59 Makrîzî, II/I; 295, Howorth, 1890, 615; Turan, 1996, ; Uzunçarşılı, 1988, Makrîzî, II/I; 297; Kalkaşandî, V; 363; İbn Haldun, V; 662; İbn Kesîr, XIV; 233; Howorth, 1890, ; Uzunçarşılı, 1967, 639; Kanat, 2005, 167; Rene Grousset, Timurtaş ın bu akıbetinin, babası Çoban ve ailesinin akıbetinin bir sonucu olduğunu belirtir. Bkz. Grousset, 2006, Yücel, 1980, ; Kırzıoğlu, 1987, 499; Howorth, 1890, 613; Gül, 2005, Kalkaşandî, V; Spuler, 1987, 141; Roux, 2001, 436; Sümer, 1996; İbn Haldun, V; Kalkaşandî, V; 363; İbn Haldun, V; 662.

10 70 İlhanlı yönetimi Anadolu ya yeni vali olarak Büyük Şeyh Hasan ı atadı. Eretna da onun yardımcısı oldu (1336). 67 Daha sonra Hasan, Ebu Said in ölümü sonucu İran da ortaya çıkan taht kavgalarından yararlanmak için İran a gitti, yerine Eretna yı vekil bıraktı. 68 İran a giden Büyük Şeyh Hasan a rakip olarak Timurtaş ın oğlu Küçük Şeyh Hasan çıkarak onu yendi. Küçük Şeyh Hasan aynı zamanda babasının yerine bir Düzmece Timurtaş ihdas etmişti. 69 Büyük Şeyh Hasan ın Celayirlileri ile Küçük Şeyh Hasan ın Çobanlıları arasında meydana gelen olayları ve bu arada Küçük Şeyh Hasan ın faaliyetlerini günü gününe ve dikkatli bir şekilde takip eden Eretna, zaman zaman doğan ve doğacak tehlikelere karşı bir taraftan Bağdat ta Celayir Devleti ni kurmuş olan Şeyh Hasan Celayir ile dostluğunu sürdürdü. Hasan Celayir, Küçük Şeyh Hasan tarafından mağlup edilip kendisine yardım gönderemez olunca kendisine yeni bir hâmi aradı. 70 Ancak çok geçmeden Celayirli Şeyh Hasan ı yenip Anadolu ya göz diken Çobanlı Şeyh Hasan, Eretna ya bağlılığına girmesi için haber gönderdi. Fakat onlar arasındaki mücadeleden dolayı rahatlayan ve Büyük Şeyh Hasan a bağlılığını sürdüren Eretna bunu hemen reddetti. Aynı zamanda Eretna, Düzmece Timurtaş tan da rahatsız olmuştu. 71 Eretna aradığı hâmiyi bulabilmek amacıyla Memlûk Sultanlığı ile iyi ilişkiler kurma yoluna gitti ve faaliyete geçerek Kayseri Kadısı Sirâceddin Süleyman ı yılında Memlûk Sultanı en-nâsır Muhammed e elçi olarak gönderdi. Bu sırada Çobanlılar ona karşı yürümek için ordu topluyordu. Eretna elçi aracılığıyla Anadolu da artık Memlûk Sultanının nâibi olarak göreve devam etmek istediğini bildirdi. 72 Eretna nın elçisi ayrıca Memlûk Sultanı adına hutbe okutulup para bastırılacağını ve bu samimi dileğinin kabul edilmesini istedi. 73 Kahire ye ulaşan Eretna nın elçilik heyetine hilat giydirildi. Onlarla yakından ilgilenildi. Ayrıca Eretna ya, Memlûk Sultanlığının Bilâd er-rum Nâibu s-saltanası 74 olduğuna dair niyabet menşuru 75 gönderildi ( ). 76 Bunun üzerine Eretna ülkesinde hutbeleri sultan adına okuttu, para bastırdı ve bu paralardan örnek olarak Mısır a gönderdi. 77 Böylece iki taraf arasında yakın ilişkiler başladı. Bu teklifin Memlûk Sultanlığı tarafından kabul edilmesinin sebebi, sultanlığın Anadolu ile ilişkilerinde yeni bir yol bulmak istemesidir. 78 Bununla beraber Eretna nın bu tarz bağlılık hareketleri gösteriş için olup gerçekte sultanın emirlerine hiç önem vermezdi. 79 Nitekim Eretna özellikle Sultan en-nâsır ın ölümünden sonra yerine geçen sultanların zayıf kişiliklerden ve Memlûk Emirleri arasındaki çekişmelerden yararlandı. Üzerine gelen Çobanlı Şeyh Hasan ı 1343 Karanbük savaşında mağlup etti. Bu savaştan iki ay sonra Çobanlı Şeyh Hasan öldürülünce Eretna iktidarını rahatça sürdürebildi ve Memlûk kontrolündeki Dârende yi topraklarına kattı. 80 Böylece Orta ve Doğu Anadolu da, İlhanlıların yerine Eretna Beyliği aldı. 67 İbn Haldun, V; İbn Batûta, ; Sümer, 1969, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçuknâme), 68; Uzunçarşılı, 1967, 644; Sümer, 1969, 98; Uzunçarşılı, 1968, ; Yuvalı, 1987, 549; Demir, 2002, 377, İbn Haldun, V; 662; Sümer, 1996, 104; Göde, 1994, 43, 51; Yücel, 1989a, 8; Uzunçarşılı, 1968, Makrîzî, II/2; 431; Sümer, 1969, ; Uzunçarşılı, 1968, ; Yücel, 1989b, Makrîzî, II/2; 445; Kalkaşandî, c.v, 363; İbn Haldun, V; Makrîzî, II/2, 445; Kalkaşandî, V; 363; Yücel, 1980, Makrîzî, II/2; Özerk Müslüman devletlerin hükümdarları iktidara geldikleri zaman Abbâsî Halifesinden bir menşur isterlerdi. Memlûk Sultanı da iktidara geldiği zaman halifeden menşur alırdı. Bkz., Kortantamer, 1993, Makrîzî, II/2; 445; İbn Haldun, V; 662; Togan, 1981, 232; Ömerî nin Mesâliku l-ebsâr isimli eserinden naklen, Yücel, 1980, Kalkaşandî, V; 363. Kalkaşandî aynı sayfada, böylece Anadolu, Memlûk Devleti nin toprağı oldu ifadesini kullanmaktadır. Bu ifade gerçeğin karşılığı olmamakla beraber, Eretna nın Timurtaş ın yerini almış olması hasebiyle böyle bir değerlendirmede bulunmuş olabilir. 78 Yücel, 1989b, 8; Gökhan, 2005, Ömerî nin Mesâliku l-ebsâr ından aktararak Uzunçarşılı, 1968, Yücel, 1989b, 14; Gül, 2005, 108.

11 71 Timurtaş ın ortadan kaldırılması ve nihayet İlhanlı Devleti nin 1336 yılında yıkılması ile Anadolu Beylikleri artık tamamen bağımsız hareket etmeye başladılar. Timurtaş tarafından katledilen Hamidoğlu Dündar Bey in oğlu Hızır Bey ortaya çıkarak Antalya haricinde kalan bölgeleri tekrar ele geçirdi. Bu suretle atasını beyliğinin yeniden ihya etti. Fazlası Beyşehir, Akşehir ve Seydişehir e hâkim olarak sultan unvanı kullanmaya başladı. 81 Öte yandan Anadolu da başlayan bu yeni dönemde Boz-Ok Türkmenleri Doğu Anadolu da, Fırat boylarında hareketliydiler. Söz konusu Türkmenler Memlûklerin yardımcı kuvvetlerini teşkil ederek, Suriye Nâiblerinin hemen her yıl kuzeye doğru yaptıkları seferlere katılmışlar, nihayet 1298 yılında Kilikya Ermeni Krallığı nın elinde bulunan Maraş ı ele geçirmişlerdi. Bu tarihten itibaren Maraş ve civarı Memlûk Devleti nin Halep Nâiblerine tâbi olan Türkmen Beyleri tarafından idare edilmeye başlandı. Memlûklerin ve Türkmenlerin süregelen saldırıları sonucu zayıf düşen Ermeni Krallığı nın bu durumundan yararlanan Boz-Oklu Türkmenler 1335 te Çukurova ya girerek doğu bölgelerini tahrip ettikten sonra pek çok ganimetlerle Maraş a döndüler. Nihayet Zeyneddin Karaca Bey önderliğinde 1337 yılında Dulkadir Beyliğini kurmayı başardılar. Elbistan ı kendilerine merkez seçtiler. 82 Anadolu Türklerinin Moğol Valilerinin başlattığı iki isyan karşısında takındığı iki farklı tavır, beyliklerin kuruluşunda ve filizlenmesinde önemli rol oynadı. İlhanlıların Anadolu nüfûzunu azaltan Sülemiş isyanı ve Anadolu ya zor günler yaşatan Timurtaş ın büyük bir taktikle ortadan kaldırılması sonucu Karamanoğulları ve Hamidoğulları gibi beylikler rahat nefes alarak bulundukları bölgelerde tekrar bağımsız hareket etme imkânına kavuştular. Ortaya çıkan siyasî boşluk dolayısıyla uzak ve yakın vadede Dulkadiroğulları, Eretnalılar, Candaroğulları ve daha sonra Ramazanoğulları gibi Türkmen toplulukları beylikleşme fırsatı buldular. 81 Bu konuda Uzunçarşılı, Mesâlik ül-ebsâr dan aktararak, Çoban ile oğlunun katillerine kadar Anadolu beyleri huzur içinde yaşayamadılar demektedir. Bkz., Uzunçarşılı, 1967, 626; Kofoğlu, 2006, Kalkaşandî, VII; 280; Sümer, 1969, 45, ; Sümer, 1996, 15; Yinanç, 1989, s. 7-9.

12 72 KAYNAKÇA Abu l-farac, (1999), Abu l-farac Tarihi, c. II, Ankara. Aksarayî, K. M. (2000), Müsâmeretü l-ahbâr ve Müsâyeretü l-ahyâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara. Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, (Anonim Selçuknâme) (1952), çev. yay. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara. el-aynî B. M., (1985; 1990, 1992, 1998), Ikd ul-cumân fî Tarih Ehli z-zaman, yay. Abderrâzık et- Tantâvî el-karmût, Kahire; c.ii, III, IV, yay. Muhammed Emin, Kahire. Baybars el-mansûrî ed-devâdâr (1998), Zübdet el-fikre fî Tarih el-hicre, yay. D. Rıchards, Berlin. Baypars Tarihi (2000), çev. M. Şerefüddin Yaltkaya, Ankara. Cahen, Claude (2001), The Formation of Turkey, Fransızca dan çev. P.M. Holt, London. Cahen, C. (1979), Osmanlılardan Önce Anadolu da Türkler, çev. Yıldız Moran, İstanbul. Cahen, C. (2011), Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul. Demir, Mustafa (2002), İlhanlı Devleti'nin Yıkılış Sürecindeki Siyasî Gelişmeler, Türkler, Ankara, c. VIII, ss Eflâkî, Ahmed (1986), Âriflerin Menkıbeleri, c.i, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul. Erdem, İlhan (1995), Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri ( ), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Erdem, İlhan (2000), Olcaytu Han ın Ölümüne Kadar İlhanlılar da Yaşanan Siyasal Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu ya Etkileri, TAD, Ankara, c.20, S.31, s Ersan, Mehmet (2010), Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı. Ankara. Ertuğrul, Ali (2009), Anadolu Selçukluları Devrinde Yazılan Bir Kaynak: Niğdeli Kadı Ahmed in el- Veledü ş-şefîk ve l-hâfidü l-halîk i, c. I, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İzmir. Galstyan A.G. (2005), Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Rusçadan çev. İlyas Kamalov, İstanbul. Gibbons, H. A. (1998), Osmanlı İmparatorluğu nun Kuruluşu, çev: Bülent Arı, Ankara. Göde, Kemal (1994), Eretnalılar ( ), Ankara. Gökhan, İlyas (2005), XIV. Yüzyılın İlk Yarısında Memluk Devletinin Anadolu Politikası ve Eretna Beyle Olan İlişkileri, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyomu Bildirileri, Sivas. Grousset, Rene (2006), Bozkır İmparatorluğu, İstanbul. Holt, P.M. (2003), Haçlılar Çağı, çev. Özden Arıkan, İstanbul. Howorth, Henry Hoyle (1890), History of the Mongols, c. III, London. İbn Batûta, Muhammed et-tancî (1983), Tuhfetu n-nuzzâr fi Garaibi l-emsâr, c. I, sad. ve haz. Mümin Çevik, İstanbul. İbn Bibi (1996), El-Evamirü l-alaiye Fi l-umuri l-alaiye, c. II, çev. Mürsel Öztürk, Ankara. İbn Dokmak (byy), Abdulfettah Âşur, Kahire. el-cevher es-semîn fî Seyr el-hulefâ ve l-mulûk ve s-selâtîn, yay. Sâid İbn ed-devâdârî (1971), Kenz ed-durer ve Câmiu l-gurer, c. IX, yay. Hans Robert Roemer, Kahire. İbn Haldun (1992), A., Kitâbu l-iber ve Divanu l Mubtedâ ve l Haber, c. V, Beyrut. İbn Kesîr (2000), el-bidâye ve n-nihâye, c.14, çev. Mehmet Keskin, İstanbul. İbn Tagribirdi, Cemâleddin Ebu l-mehâsin Yusuf ( ), en-nucûm ez- Zâhire fî Mulûk Mısr ve l-kâhire, c.i-xii, yay. Dâru l-kütübi l-mısrıyye, Kahire. el-kalkaşandî, A. ( ), Subh el-a şâ fî Sınâat el-inşâ, 14 cilt, yay. Muhammed Abdurrasul İbrahim, Kahire. İnalcık, Halil (2004), Osman I, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Ankara, c. 33, ss

13 73 İnalcık, Halil (2010), Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları ( ), İstanbul. Kanat, Cüneyt (2005), Memlûk Devleti nin Batı Anadolu Beylikleri ile Münasebeti, Uluslar Arası Batı Anadolu Beylikleri Sempozyumu Bildiriler, Balıkesir, ss Kaymaz, Nejat (1970), Pervâne Muînü d-dîn Süleyman, Ankara. Kaymaz, Nejat (2009), II. Gıyasü d-din Keyhüsrev ve Devri, Ankara. Kaymaz, Nejat (2011), Anadolu Selçuklularının İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü, Ankara. Kırzıoğlu, M. F. (1987), Eretna-Oğulları Tarihte Türk Devletleri, Ankara, c. II, ss Kofoğlu, Sait (2006), Hamidoğulları Beyliği. Ankara. Kortantamer, Samira (1993), Bahrî Memlûklar da Üst Yönetim Mensupları ve Aralarındaki İlişkiler, İzmir. Köprülü, Fuad (1986), Osmanlı İmparatorluğu nun Kuruluşu. İstanbul. el-makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed ( , ), Kitâb es-sulûk li-ma rifet Duvel el-mulûk, c.i, II, III, IV, yay. Muhammed Mustafa Ziyade - Said Abdulfettah Aşûr, Kahire. en-nuveyrî, Ş. A. (1992), Nihayetu l-ereb fî Fünûni l- Edeb, c. XXXI, yay. el-bâz el-arinî-abdulaziz el-ahvanî, Kahire. Özgüdenli Osman G. (2009), Gazan Han ve Reformları ( ), İstanbul. Reşideddin Fazlullah (1999), Câmi üt-tevârîh, (Moğul Tarihi, III. Kısım), İngilizce çev: W.M. Thackston, yay. haz. Şinasi Tekin- Gönül Alpay Tekin, Cambridge Boston. Reşidüddin Fazlullah el-hamedanî (2000), Câmi üt-tevârîh Tarihu Gazan Han, Arapça çev: Fuad Abdu l-mu tî es-sayyâd, Kahire. Roux, Jean-Paul (2001), Moğol İmparatorluğu Tarihi, İstanbul. Solak, Kürşat (2011), Memlûk Devletinin Anadolu Beylikleri ile Münasebetleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İzmir. Spuler, Bertold (1987), İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü, Ankara. Sümer, Faruk (1969), Anadolu da Moğollar, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.1, ss Sümer, F. (1989), İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun ve Ahmed-i Celâyir, Belleten, c.lii, S. 206, ss Sümer, F. (1996), Karaman-Oğulları (Karamanlılar), çev. M.Akif Erdoğru, Türk Dünyası Enstitüsü Dergisi, İstanbul, S. 100, ss Sümer F. (1999), Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, İstanbul. Şikârî (2005), Karamannâme, yay. Mehmet Sözen-Necdet Sakaoğlu, İstanbul. Tekindağ, Şihabeddin (1961), Berkuk Devrinde Memluk Sultanlığı, İstanbul. Tekindağ, Ş. (1997), Karamanlılar, İslam Ansiklopedisi, Eskişehir, VI, ss Togan, Zeki Velidi (1981), Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul. Turan, Osman (1996), Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul. Uyar, Mustafa (2011), Gazan Hanın İlhanlı Ordusunu Reformasyonu, Büyük Selçuklu Devletinden Türkiye Selçuklu Devletine Mehmet Altay Köymen Armağanı, Konya Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1967), Emîr Çoban Soldoz ve Demirtaş, Belleten, c.31, S.124, ss Uzunçarşılı, İ. H. (1968), Sivas-Kayseri ve Dolaylarında Eretna Deveti, Belleten, c.32, S.125, ss Uzunçarşılı, İ. H. (1988), Anadolu Beylikleri, Ankara. Yıldız, Sara Nur (2006), Mongol Rule in Thirteenth Century in Seljuk Anatolia, v.ii, Chicago. Yinanç, Refet (1989), Dulkadir Beyliği, Ankara. Yuvalı, Abdülkadir (1987), İlhanlı Devleti, Tarihte Türk Devletleri, II, ss

14 74 Yücel, Yaşar (1980), XIII. XV. Yüzyıllar Kuzey-Batı Anadolu Tarihi Çobanoğulları Candar-Oğulları Beylikleri, Ankara. Yücel, Y (1989a), Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Eretna Devleti Kadı Burhaneddin Ahmet ve Devleti Mutahharten ve Erzincan Emirliği II, Ankara. Yücel, Y (1989b), Eretna Devleti Kadı Burhaneddin Ahmet ve Devleti Mutahharten ve Erzincan Emirliği II, Ankara.