13. YÜZYILIN İLK YARISINDA MARAŞ

Transkript

1 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU YÜZYILIN İLK YARISINDA MARAŞ Yard. Doç. Dr. İlyas Gökhan* Maraş bölgesi ''lı yıllarda Selçuklu komutanı Emir Buldacı tarafından fethedildi. I. Kılıç Arslan döneminde Maraş ve Elbistan yöresine Türkler yerleşmeye başladılar. Ancak I. Haçlı seferinin başlamasıyla Maraş, Elbistan ve Göksun gibi yerler Haçlıların eline geçti. Haçlılar Maraş'ta bir senyörlük, Elbistan'da ise bir Haçlı prensliği kurdular. Haçlıların Maraş'taki hakimiyeti, I. Kılıç Arslan'm şehri yeniden fethiyle sona erdi. Selçuklu Türkleriyle Haçlılar arasında Maraş ve Elbistan sık sık el değiştirdi yılında ise Maraş'a Danişmentliler sahip oldular. Bir süre sonra tekrar Hristiyanların eline geçen Maraş şehri, 1149 yılında I. Mesud tarafından fethedildi. Maraş'ın bundan sonra yine sık sık Ermeniler, Zengiler, Eyyubiler ve Selçuklular arasında el değiştirdiğini görmekteyiz. Görüldüğü gibi XII. yüzyılın sonlarına kadar Maraş bölgesi birçok istilaya ve savaşa sahne olmuş, harabe haline dönmüştü. 1 XII. yüzyılın sonlarında Anadolu Selçuklu sultanı II. Kılıç Arslan ( ) Maraş'ta bir uç beyliği kurdu. II. Kılıç Arslan, babası I. Mesud ( ) döneminde Elbistan Melikliği'nde bulunmuş ve sultan olduktan sonra da Maraş bölgesiyle yakından ilgilenmiştir. II. Kılıç Arlan, Maraş bölgesine gelip yerleşen Türkmenler arasında birliği ve düzeni sağlamak, Kilikya bölgesindeki Ermenilerin yapacağı saldırılarını önlemek, Antakya haçlılarının Maraş bölgesine düzenleyeceği seferleri etkisiz hale getirmek ve Suriye'deki Eyyubilerin Selçuklu topraklarına karşı yapacakları taarruzları durdurmak amacıyla, bir direniş noktası olmasını da düşünerek Maraş'ta bir Selçuklu askeri garnizonu kurmuştur. 2 Maraş'ın bu siyasi ehemmiyetinin yanında, ticari bakımdan da önemli bir konumu vardı. Buradan iki kervan yolu geçiyor;bunlardan biri Halep-Antep-Pazarcık-Akçaderbent 3 -Elbistan üzerinden Kayseri ve Sivas'a, diğeri Halep-Antep-Maraş-Göksun-Sarız üzerinden Kayseri'ye gitmekteydi. 4 Maraş bölgesinde güvenliği sağlamak, bu ticaret yollarının da kontrolünü de ele geçirmek demekti. Maraş'ta kurulan bu Selçuklu uç beyliğinin kesin olarak hangi tarihte kurulduğunu bilemiyoruz. Ancak Miryakefalon Savaşı'ndan (1176) sonra kurulmuş olabileceğini tahmin ediyoruz. II. Kılıç Arslan, komutanlarından Hüsameddin Hasan Bey'i Maraş uç beyliğine tayin ederek burayı ona ikta etti. 5 Hasan Bey'den sonra oğulları ve torunları bu iktaya sahip olacaklardı. Hüsameddin Hasan Bey'in II.Kılıç Arslan'm güvendiği komutanlarından biri olması dışında hakkında fazla bilgi yoktur. Onun Maraş bölgesinde neler yaptığını, kaç yıl hüküm sürdüğünü ve hakimiyetinin ne zaman sona erdiğini bilmiyoruz. Ondan sonra oğlu İbrahim'in Maraş Bey'i olduğu görülmektedir. Ancak Osman Turan, İbrahim'in Maraş'ta beylik yapmadığını ve onun oğlu Nusretüddin Hasan Bey'in onun yerine Maraş'ta hakimiyet sürdüğünü söylemektedir. 6 * Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniv. Fen-Edb. Fak. Tarih BI. Ortaçağ Tarihi Anabil im Dalı öğr. Üyesi 1 Bu konuda geniş bilgi için bkz;. Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi ve Papaz Grigor'un Zeyli (Çev: Hrant D. Adnreasyen, Notlar: Edouard Dulaurer, M. H. Yinanç), Ankara, 1987, Gregory Abu'l-Farac, Abu'l-Farac Tarihi, (Çev. Ernest- A. VVallıs Budge, Türkçeye Ter.: Ömer Rıza Doğrul), C.I, Ankara ; M. Halil Yinanç, Maraş Emirleri, TOEM, 1340, nr.6 (83); Işın Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi ( ), C.I-II, Ankara, 1990, Ali Sevim, Anadolu'nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1993; Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi,(Çev. Fikret Işıltan), C.I-II, Ankara İlyas Gökhan, "Selçuklular Zamanında Nusretüddin Hasan Bey", I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyet Kongresi Bildirileri, C.I, Konya 2001, s.338,339 3 Akçaderbent: Halep-Antep-Elbistan yolu üzerinde Elbistan'ın Derbent köyü yakınında ünlü bir geçittir. Ortaçağlarda Babü'l- Hadid olarak da bilinir. 4 Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı, İstanbul 1985, s.4,15 5 M. Halil Yinanç, Maraş Emirleri, TOEM, 1340, nr.6 (83), s Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993, s. 311

2 346 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU Kaynaklarda ibrahim'in ismi, İzzeddin Keykavus ile Alaaddin Keykubat arasında başlayan saltanat kavgası sırasında geçmektedir. Melik İbrahim'in Sultan I.İzzeddin Keykavus ile arasının bozulduğunu ve Antalya'da isyan halinde olduğu görülmektedir. 7 Bu olay gerçekten dikkat çekicidir. Çünkü Melik İbrahim'in oğlu Nusretüddin Hasan, İzzeddin Keykavus'u destekleyerek onu tahta çıkarmış ve Sultanın en güvendiği adamlardan biri olmuştur. Babası ise sultana muhalif olarak kuvvetli ihtimalle onun saltanatına karşı çıkmıştır. Belki de bu yüzden İbrahim Maraş Bey'i olamamış ve oğlu onun yerine tayin edilmiştir. Sultan I. İzzeddin Keykavus'un 1216 yılında Antalya'yı yeniden fethi sırasında Melik İbrahim'in adı geçmektedir. Buna göre, Kıbrıs Frankları Antalya'daki Hristiyanlara yardıma gelirken, yanlarında Melik İbrahim de bulunmaktaydı. Bu durum Melik İbrahim'in durumu konusunda bizi şüpheye düşürmektedir. O Sultana muhalif olduğu için mi adamlarıyla Kıbrıs'a sığınmış, yoksa onlarla yapılan savaşta esir mi düşmüştür? Bu durum belli değildir. Melik İbrahim bu karışık durumda serbest kalarak, otuz adamı ile birlikte dağa sığınmıştır. Karışık ve belli olmayan ifadelerle anlatılan bu olay anonim bir selçuknamede geçmektedir. Buna göre İbrahim ve adamları Selçuklu askerleri tarafından kurtarılmış ve sultanın yanına getirilmiştir. Daha önceki olaylar sebebiyle Sultan onu affetmiş, izzet ikramda bulunmuş ve ona birkaç kasabayı ikta olarak vermiştir. 8 Yukarda da değindiğimiz gibi İbrahim'in "melik" unvanı taşıması, iki kardeş arasındaki saltanat kavgasında rol oynaması önemli bir kişi olduğunu gösterir. Kaynaklarda kendisinden, "melik" olarak bahsedilse de onun oğlu Hüsameddin Hasan'ın onun yerine Maraş bölgesinde hüküm sürdüğü anlaşılmaktadır. 9 Maraş'ta kurulan Selçuklu uç beyliğinin, 1258 yılında şehrin Ermeniler tarafından işgaline kadar devam ettiğini görmekteyiz. II. Kılıç Arslan, 1188 yılında Selçuklu Devleti'ni eski Türk ananesine göre on bir oğlu arasında paylaştırdığında, Elbistan bölgesini oğlu Muğiseddin Tuğrul Şah'a verdi. Ancak Sultanın oğulları arasında başlayan saltanat kavgası ve bu sırada düzenlenen III. Haçlı seferi, Anadolu Selçuklu Devleti'ni sarstı. Kardeşler arasındaki mücadeleden galip çıkan 1. Gıyaseddin Keyhüsrev ( ) yılları arasında birinci saltanat dönemini sürmüş, fakat kardeşi Rükneddin Süleyman Şah 1196 yılında Konya'ya yürüyerek saltanatı ele geçirmiştir. Yeni Selçuklu sultanı, Muğiseddin Tuğrul Şah hariç diğer bütün kardeşlerini yönetimden uzaklaştırarak onu Elbistan meliki olarak bırakmıştır. Muğiseddin Tuğrul Şah'm Maraş'ı da idare edip etmediğini bilemiyoruz. Çünkü Selçuklular zamanında Elbistan ve Maraş ayrı ayrı idare edilmekteydi. Türkiye Selçuklu sultanı II.Rükneddin Süleyman Şah'in 1202 yılında Erzurum'u fethetmesinden sonra, buradaki Saltuklular Beyliği'ne son vererek, kardeşi Elbistan Melik'i Muğiseddin Tuğrul Şah'ı buraya tayin etti. 10 Elbistan ise doğrudan doğruya merkeze bağlı hale getirildi yılında Rükneddin Süleyman Şah'in ölümü üzerine yerine oğlu III. Kılıç Arslan tahta çıkarıldı. Ancak amcası I. Gıyaseddin Keyhüsrev 1205 yılında sürgünde olduğu İstanbul'dan gelerek Selçuklu sultanı oldu. Bunun döneminde Maraş hakimi Nusretüddin Hasan Bey'in kaynaklarda isminin geçmeye başladığını görmekteyiz. Rükneddin Süleyman Şah'ın ölümünden sonra fırsattan istifade Ermeniler, 1206 yılında Göksün ve Elbistan'ı ele geçirip Maraş'ı da yağmaladılar. Hatta Ermeniler Halep hudutlarına kadar ulaştılar. Halep Eyyubi hükümdarı Meşik'üz-Zahir, Ermenilere karşı yaptığı mücadelede başarılı olamadı. Bunun üzerine I. Gıyaseddin Keyhüsrev Halep'teki Eyyubi hükümdarı Melik'üz-Zahir ile ittifak yaparak Klikya bölgesine girdi." Melik'üz-Zahir, komutanlarından Seyfeddin bin Alaaddin Candar ve İzzeddin Aybek'i Gıyaseddin Keyhüsrev'e yardıma gönderdi. Birleşik Selçuklu-Eyyubi ordusu Ermenilerin elinde bulunan Pertus* kalesini ele geçirdi. 12 Daha önce 1157 yılında Sultan II. Kılıç Arslan Salim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykavus ( ), Ankara 1997, s.28 Koca, s Turan, s.311, bkz. Dipnot 100 Ali Sevim, Anadolu'nun Fethi, s. 185 Ali Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Ankara 1983, s.33 Tarihi kaynaklarda Partus, Bartus ve Pertus diye geçen kale, bugün Kahramanmaraş'ın Bertiz bölgesinde bir yerdir. Ortaçağ'da

3 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 347 tarafından Ermeni Prensi Toros'tan alınan Pertus kalesi, Sultan tarafından Ermeni Prensi'nin kardeşi Stephan'a verilmişti. 13 Bilhassa Maraş ve Elbistan arasında dağlık bölgede bulunan Pertus Kalesi'nin alınması Ermenilerin morallerini bozdu. Bu arada kış ayları yaklaşmış ve havalar soğumuştu. Bu yüzden sultan ordusuna geri dönüş emrini verdi. Klikya Ermeni Prensi Leon ise, Eyyubi melikleri el-adil ve Melik'üz-Zahir'e, başvurarak onların aracılığıyla Selçuklularla barış yapmak istedi. I. Gıyaseddin Keyhüsrev, Ermenilerin elindeki Müslüman esirleri serbest bırakması, savaş tazminatı ödemesi, Halep sınırlarına bir daha saldırmaması şartlarıyla Ermenilerin barış anlaşmasını kabul etti. Bundan sonra Ermeni Prensliği, Selçuklulara tabi oldu ve sultan adına sikkeler kestirildi. 14 Sultan, Maraş bölgesini de yeniden Nusretüddin Hasan Bey'e verdi yılında I. Gıyaseddin Keyhüsrev'in Bizans İmparatoru Laskaris ile Alaşehir'de yaptığı savaşta şehit olması üzerine, yerine kimin sultan olacağı tartışmaları başlamıştır. Onun oğullarından İzzeddin Keykavus ve Alaaddin Keykubat taht mücadelelerine giriştiler. Daha öncede belirttiğimiz gibi Nusretüddin Hasan Bey'in babası İbrahim de bu mücadelelere karışmıştı. Oğlu Nusretüddin Hasan Bey, Selçuklu ümerası arasında sivrilmiş ve ön plana çıkmış bir şahsiyetti. Hatta Selçuklu ümerası arasında en nüfuzlu kişi durumundaydı. N. Hasan Bey tavrını büyük şehzade İzzeddin Keykavus lehine koymuş ve onun Selçuklu tahtına geçmesini sağlamıştır. Yeni sultanın tahta geçmesinde büyük rol oynayan Maraş Emiri görevine devam etmiş ve sultanla birlikte birçok sefere iştirak etmiştir. Meşhur Selçuklu tarihçisi İbn-i Bibi eserinde, Nusretüddin Hasan Bey'e bir pasaj ayırarak onu övmüştür. 16 Müellif ayrıca eserinde, Maraş Bey'ine "melik" unvanı vererek onu Sasani kisralarına benzetmiştir. Onun babası da zaten "melik" ünvanı ile anılmaktaydı. Diğer Selçuklu ümerasının bu tür ünvan ve lakaplarla anılmaması dikkat çekmektedir. Kuvvetli ihtimalle Nusretüddin Hasan Bey'in ailesi soylu bir Türk boyundandır. Bu sırada Maraş'ı Nusretüddin Hasan Bey idare ederken tahta çıkan yeni sultan İzzeddin Keykavus'un, Elbistan'a babasının önemli adamlarından olan Emir-i Meclis Mübarezeddin Behramşah'ı atadığını görmekteyiz. 17 Selçuklu ülkesindeki karışıklıklardan faydalanan Ermeni Prensi Leon, Selçuklu topraklarına yeniden bir saldırı başlattı. Ulukışla, Karaman, Ereğli ve bazı kaleler Ermeni işgaline uğradı. Bunun üzerine İzzeddin Keykavus, Antalya'nın fethini müteakip Ermenileri cezalandırmak üzere 1216 yılında Maraş'a hareket etti. Halep Eyyubi Melik'üz-Zahir de bu sefere davet edilmişti. Ancak katılmaktan kaçındı. Çünkü diğer Eyyubi melikleri Ermeniler üzerine sefer yapılmasını istemiyorlardı. Fırsat değerlendiren Ermeni prensi Leon, bir elçi ve 11 Ermeniler tarafından işgal edilen Beniz Şehri ve kalesinin önemli bir stratejik merkez olduğunu görmekteyiz. Buranın Türklerin eline geçmesi ile Ermeniler Zcytun bölgesine yerleşmişlerdir. 12 İbn-i Tagrıbirdi, Nücumu'z-Zahire (Neşr: M. Hüseyin Şemseddin), C.VI, Beyrut 1992, s.24, İbn-i Furat, Tarihu îbnü'l Furat, C.IV- V, (Neşr: Hasan Muhammed eş-şem'a ), Bağdat 1970, s.260 ; Îbnü'l Verdi, Tarihu İbnü'l Verdi, C.H, Beyrut 1996, s Mateos, s.319; Mehmet Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, İstanbul 1975, s. 16 ; Ali Sevim, Anadolu'nun Fethi, s tbn-i Tagriberdi, s. 168, İbn-i Furat, s Turan, s.286; İlyas Gökhan, "Kilikya Ermeni Prensliği'nin Kuruluşu ve Türklerle İlişkileri", Kahramanmaraş'ta Ermeni Sempozyumu Bildirileri, Kahramanmaraş 2002, s.73; 16 Meşhur Selçuklu Tarihçisi İbn-i Bibi, Nusretüddin Hasan Bey'in Selçuklu ümerası arasında ne kadar büyük bir itibar sahibi olduğunu eserinde şöyle anlatmaktadır; " yüzü goncadan daha güleç, eli yağmur bulutundan daha cömert, ihtiyaç gecelerinin karanlığında sıradan ve seçkin kimselerin dünyasında ay ışığı gibi parlayan, sahip olduğu toprak parçasının darlığına rağmen kalbi denizden daha geniş, dergahı cennet bahçesi kadar güzel ve huzur verici, devletin alnında Feridun (İran efsanelerinde ve Şehname'de geçen yiğitliğiyle tanınmış padişah)'un büyüklüğü ve Kisra ( Sasani Padişahı Hüsrev-i Anuşirvan'ın lakabı)'nın haşmeti bulunan, hiç kimsenin nimetlerinden faydasız kalmadığı, kendisine başvuran hiçbir düşkünün ebedi bir refaha kavuşmadan yanından ayrılmadığı, bu dünyadan kazandığı şöhrete hiçbir padişahın ve sultanın sahip olmadığı Maraş Meliki Emir Nusretüddin el-hasan b. İbrahim'in -Allah adını her zaman dünyada iyilikle anılmasını sağlasın, onu ahirette en yüksek derecelere yükseltsin- şahadet parmağı soylu meliklerin ileri gelenlerinden, sultanın çocuklarının büyüklerinden olan Melik İzzeddin Keykavus'un seçkin adının üzerine kondu Alaiyye fi'l-umuri'l Alaiyye, (Çev. Mürsel öztûrk), C.l, Ankara 1996, s. 133 l7 Koca, s 24. " bkz., İbn-i Bibi, el-evamirü'l

4 348 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU kıymetli hediyelerle Melik'üz-Zahir'in huzuruna giderek onu Selçuklu ittifakından ayırmaya çalışıyordu. 18 Sultan, Eyyubilerden yardım alamayınca Maraş Emiri Nusretüddin Hasan Bey'i Maraş- Antakya arasında bulunan ve Haleb'e bağlı olan ve içinde Ermenilerin yaşadığı Balat l9 'a gönderdi. Maraş emiri Hasan Bey Balat'ı alarak burada bulunan Ermenileri cezalandırmıştı. Bunun üzerine Halep hükümdarı üzerine huzuruna kabul ettiği Selçuklu elçisine "Hem bizden yardım istiyor, hem de memleketimizi tahrip ediyorsunuz" dedi. 20 Sultan, Halep hükümdarına Balat'ta bulunan Ermenilerin Prens Leon'a yardım ettiklerini ve bundan dolayı cezalandırdıklarını bildirerek, ondan özür diledi. Bu arada Sultan da Ermeni Prensliği'nin üzerine sefere çıktı. Balat'tan dönen Maraş Emiri de bu sefere iştirak etmişti. Sultan Ermeni sınırını Kösidere 2 ' yolundan geçerek Ceyhan vadisi boyunca ilerledi. Çinçin 22 ve Haçin 23 Kaleleri şiddetli bir kuşatma ile Selçukluların eline geçti. Birçok Ermeni soylusu burada esir düştü. Selçuklular ile Ermeniler arasında en şiddetli çatışma Geben 24 Kalesi önünde vuku'a geldi. Sultan, Ermenileri ağır bir yenilgiye uğrattı ve Geben fethedildi. Bu zafer sonrası Ermeni prensi Selçuklulara bağlı kalacağına dair yemin etti. 25 Maraş Emiri Nusretüddin Hasan Bey, 1218 yılında Sultanla beraber Halep üzerine yapılan sefere katıldı. Melikü'z-Zahir'in ölümü ve taht kavgaları sebebiyle Suriye karışmıştı. Sultan, Eyyubilerden Samsad hakimi Efdal'i Halep hükümdarlığına tayin etmek istiyordu. O da, buna karşılık Selçuklulara bağlı kalacak, Urfa ve Harran bölgesi de Selçuklulara bırakılacaktı. Sultan, Maraş Emiri'nin kuvvetlerine güvenerek Halep'e doğru yola çıktı. Nusretüddin Hasan Bey'e gönderdiği fermanla eski askerlerin, piyade, süvari ve ücretlilerin toplanmasını, silah ve mancınıkların hazırlanmasını emretti. 26 İbn Bibi'nin ifadesine göre, Maraş'ta önemli ölçüde Selçuklu askeri ve mühimmatı konuşlandırılmıştı. Sultan, Yabanlu 27 -Elbistan üzerinden Akçaderbent geçidinden ilerleyerek Eyyubi topraklarına girdi. Maraş Emiri, büyük bir ordu, çok sayıda eşya ve teçhizatla sultan huzuruna gelince o, bu durumdan çok memnun olarak Emirine sevgi ve ilgi gösterdi. 28 Selçuklu ordusu Merzuban 29 ve Raban 30 kalelerini fethederek Tel-başer 31 kalesini kuşattı. Fethedilen bu kalenin sübaşılığı ve yöneticiliği Nusretüddin Hasan Bey'in kardeşine verildi. 32 Halep'e doğru ilerleyen Selçuklu ordusuna karşı harekete geçen Eyyubi Meliklerinin ihanetini öğrenen Sultan geri çekilmek zorunda kaldı. Bu arada bir Selçuklu birliği de pusuya düşürülmüştü. Selçuklu ordusunun geri çekilmesi üzerine Melik Eşref karşı saldırıya geçerek daha önce Selçukluların eline geçen Raban, Tel-Başer kalelerini ele geçirdi. Sultan daha önce Nusretüddin Hasan Bey'in damadını Raban kalesine, kardeşini de Tel-Başer kalesi komutanlıklarına atamıştı. Buralarda bir savunma yapmadan çekilen bu iki komutan, Sultan'ın 18 Turan, s.286; Koca, s Balat: Halep ile Antakya arasında bir yer. 20 Turan, s.313; Koca, s Kösi-dere: Andırın kazası hudutları içinde tarihi bir mevkii, aynı zamanda Kayseri'nin Develü ilçesine bağlı bir köyün adıdır. Şimdiki ismi Kös tere'd ir. 22 Çinçin. K.Maraş'ın Andırın ile Göksün kazası arasında bulunan tarihi bir kaledir. 23 Haçin: Bugünkü Adana'nın Saimbeyli ilçesi. 24 Geben: K.Maraş'ın Andırın ile Göksün arasında bugün kasaba olan tarihi bir yerleşim merkezi. 25 İbn Bibi, s , Turan s , Ali Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, s.35, Clude Cahen, Osmanlıdan önce Anadolu'da Türkler (Çev. Yıldız Moran), İstanbul 1994, s. 132 İbn-i Bibi, s.204 Yabanlu: Kayseri-Pınarbaşı arasında Pazarören kasabası yakınında ortaçağlarda milletlerarası fuar niteliğindeki Pazar yeri. Bkz. Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı, İstanbul 1985, s.69 İbn-i Bibi, s. 205 Merzuban: Gaziantep ilinde kuzeyinde Fırat'a dökülen Merzuban çayı kenarındaki tarihi kale. Raban: Bugünkü Gaziantep'in Araban ilçesi. Tel-başer: Adıyaman-Gaziantep arasındaki tarihi bir yer. İbn-i Bibi, s. 207

5 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 349 gazabına uğrayarak katledildi. Sultan, en sevdiği komutanının kardeşini ve damadını asmaktan hiç çekinmemiştir. 33 Nusretüddin Hasan Bey, İzzeddin Keykavus'un ölümü ve yerine geçen kardeşi I. Alaaddin Keykubad zamanında Maraş Emiri görevine devam etti. Sultan, ümerasına karsı giriştiği kıyım hareketinde Nusretüddin Hasan Bey'i ayrı tutmuş ve ona şimdilik dokunmamıştır tarihinde Kilikya Ermenilerinin Suriye-Anadolu kervan yollarını tehdit etmeleri ve Müslüman tüccarlara tecavüzü üzerine, Selçuklu ordusu iki koldan saldırıya geçti. Bir kol Silifke üzerinden hareket ederken, diğer kol da Maraş tarafından Ceyhan nehri vadisi yoluyla Kilikya'ya girdi. Daha önce fethedilen Çinçin kalesi yeniden alındı ve daha birçok yerde Selçuklu kuvvetlerinin eline geçti. 34 Daha önce olduğu gibi Maraş emirinin kuvvetleri de bu sefere katılmıştır. Nusretüddin Hasan Bey, 1234 yılında Alaaddin Keykubat'ın Eyyubilere karşı çıktığı sefere de iştirak etmişti. Alaaddin Keykubat'ın Ahlat'ı alması üzerine Mısır Eyyubi Sultanı Kamil ve Suriye Eyyubi Meliki Eşrefin önderliğinde 16 Eyyubi meliki Anadolu Selçuklu topraklarına saldırdılar. Melik Kamil, Selçuklu Türkiyesi'ni alarak bütün meliklere taksim etmeyi vaat ediyordu kişilik Eyyubi ordusu Maraş'ın doğusunda bulunan Akçaderbent geçidine dayandı. Elbistan üzerinden Akçaderbent geçidine gelen Selçuklu ordusu burada Eyyubi ordusunu geri püskürttü. Geri çekilen Eyyubi ordusu, Harput üzerinden tekrar Anadolu'ya girmeyi denediyse de başarılı olamadı. 35 Alaaddin Keykubat, bu sırada uzun yıllardan beri Maraş emiri olan ve Selçuklu ümerasının en deneyimlilerinden olan Nusretüddin Hasan Bey'i sebebi belli olmayan bir olaydan dolayı idam ettirdi. 36 Sultanın Nusretüddin Hasan Bey'i katletmesinin sebebi kesin olarak bilinmemekle beraber, böyle nüfuzlu bir komutandan kurtulmak amacıyla onu ortadan kaldırdığı düşünülebilir." Çünkü Alaaddin Keykubat, babasının ölümü üzerine ağabeyi I.İzzeddin Keykavus'la giriştiği saltanat mücadelesinde, başta Nusretüddin Hasan Bey olmak üzere birçok ümeranın muhalefeti yüzünden mücadeleyi kaybederek hapse atılmıştı.alaeddin Keykubad 1220'de tahta çıktıktan sonra, kendisinin karşısında olan bir çok Selçuklu ümerasını ortadan kaldırmış, ancak Nusretüddin Hasan Bey' dokunmamıştı. Nusretüddin Hasan Bey'in oğulları dönemi 1234 yılında Nusretüddin Hasan Bey'in ölümünden sonra, onun beyliğine son verilmeyerek, Maraş Emirliği'ne oğlu Muzafereddin getirildi. Muzaffereddin 1241 yılma kadar Maraş Emirliği görevinde bulundu. Ancak onun döneminde hem Maraş bölgesini etkileyecek, hem de tüm Selçuklu ülkesinde büyük karışıklık ve fitneye sebep olan Baba İshak ayaklanması çıkmıştır. 1. Baba İshak ayaklanması 1241 yılına kadar Maraş Emirliği görevini yürüten bu şahıs zamanında 1240 yılında Maraş ve civarında Baba İshak isyanı sebebiyle birçok karışıklıklar olmuştur. 38 Bu isyana Maraş bölgesinde konup göçen Türkmen boyları da iştirak ettiler. 39 Moğol istilası sırasında Harzemşahlar Devleti'nin yıkılmasıyla Anadolu'ya göç eden Baba İlyas el-horasani adlı Türkmen şeyhi Amasya'ya gelip yerleşmiştir. Onun daha önceki hayatı hakkında hiç bilgi yoktur. Onun 33 tbn-i Bibi, s Turan, s İbn-i Tagriberdi, s Yinanç, s Yinanç, s Yinanç, s.94; Turan, s.311; Faruk Sümer, Ashabü'1-Kehf, İstanbul 1989, s Yinanç, s.94

6 350 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU müritlerinden Baba İshak adlı Türkmen lideri 1240 yılında Samsad, Tel-Başer ve Maraş civarında etrafına topladığı kalabalık kitlelerle ayaklandı. Bu sırada Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in idaresinden memnun olmayan kitleler de bu isyana iştirak ettiler. Çünkü genç yaştaki Sultan tecrübesizdi. Vaktini eğlenceyle geçiriyordu. İsyancılar arasında, peygamberin ve halifelerin yolundan çıkıldığı gibi propagandalar yapılıyordu. Ayrıca Selçuklu ülkesinde hüküm süren siyasi, iktisadi ve içtimai düzensizlikler, isyancıların işlerini kolaylaştırıyordu. Ülkenin bu durumdan kurtulmasından tek çaresinin Baba İlyas'ın eliyle olacağı inancı yerleşmişti. 40 Baba îshak ayaklanmasının gerçek liderinin Baba İshak değil de Baba îlyas olduğu artık kesinleşmiştir/ 1 Ancak isyanın yürütücüsü ve komutanı Baba İshak'tır. Maraş bölgesinde Bu isyan oldukça etkili olmuş, birçok Türkmen bu ayaklanmaya katılmış, isyancılar üzerlerine gönderilen Selçuklu kuvvetlerini arka arkaya mağlup ederek Amasya'ya kadar ilerlemişler, Amasya'da Baba İshak ve Baba İlyas öldürülmüş, onların adamları Konya'ya doğru yürüyüşe geçmişler, ancak Kırşehir'de Selçuklu ordusu bunları mağlup etmiştir. 42 Makrızi, bu savaşta Babailerden 4000 kişinin öldürüldüğünü zikretmektedir Ağaçeri ayaklanması Maraş bölgesinde yaşayan Türkmenlerin en önemli kısmını Ağaç-eriler oluşturmaktaydı. Arap, İran ve Hristiyan kaynaklarında Ağaçerilerin Türkmen asıllı oldukları açıkça belirtilir. 44 Faruk Sümer, bunların; Elbistan-Maraş arasındaki dağlık ve ormanlık bölgede yaşadıklarını ve Babai isyanına katılan Türkmenlerin kalıntıları olduğunu belirtir. Bugün de aynı yörede yaşayan "Tahtacı Türkmenleri" bunların kalıntılarıdır yılında Muzafereddin'in ölümü üzerine Maraş Emirliği'ne Nusretüddin Hasan Bey'in diğer oğlu İmadeddin atanmıştır. 46 İmadeddin'in Maraş hakimliği 1258 yılına kadar devam etmiştir Kösedağ yenilgisi ile Anadolu Selçuklularının Moğol tahakkümüne girip asayişin bozulması; arkasından Ağaçerilerin isyanları ve Ermenilerin Maraş'a saldırıları vali İmadeddin'i zor durumda bırakmıştı yılından itibaren Ağaçeri Türkmenleri, yaşadıkları bölgeden geçen Kayseri-EIbistan-Halep ve Kayseri-Maraş-Halep ticaret yollarını vurmaya başladılar. 47 Sultan Il.İzzeddin Keykavus, Ağaçerilerin isyanını bastırmak üzere harekete geçti. Zaten Maraş valisi İmadeddin de devamlı başkent Konya'ya başvurarak yardım istiyordu. Elbistan'a doğru harekete geçen Selçuklu ordusu, Boycu Noyan'ın ikinci Anadolu istilası yüzünden geri çekilmek zorunda kaldı. Boycu Noyan'ın bu istilası, Anadolu Selçuklularını iyice yıprattığı gibi ülkede asayişi de bozdu. İyice serbest kalan Ağaçeriler soygun ve saldırılarını artırdılar. Maraş Emiri'nin yeniden yardım istemesi üzerine Il.İzzeddin Keykavus en önemli komutanlarından Ali Bahadır'ı Ağaçerilerin üzerine gönderdi. Bir yandan Ali Bahadır'ın kuvvetleri, bir yandan da İmadeddin'in askerleri Ağaçerileri yurtlarında kıstırarak ağır bir yenilgiye uğrattıkları gibi, liderleri Cuti Bey'i de yakalayarak Malatya'daki Minşar kalesine hapsettiler. Bu olayla Anadolu'da asayiş yeniden sağlandı ve ticaret yolları tekrar demlim altına alındı. 48 Sultan İzzeddin Keykavus ve kardeşi III. Kılıç Arslan arasındaki taht mücadelesinde Ağaçeriler yeniden isyan hareketlerine giriştiler. Bu arada Kilikya Ermenileri de Maraş'a 40 Ahmet Yaşar Ocak, Babailer İsyanı, İstanbul 1996, s Gregory Abu'l-Farac (Bar Hebraeus) Abu'l-Farac Tarihi, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), C.II, s.539, Turan, s Makrızi, Kitabü's-Süluk, (Neşr. Muhammed Mustafa Ziyade), C.I, Kısım I, Kahire 1934, s.307, 44 Faruk Sümer, "Ağaçeriler", TDVİA, C.I, s Faruk Sümer, "Ağaçeriler", s Yinanç, s.94 İbn-iBibi, C.II, s Abu'l-Farac, C.II, s.563, 564; Yinanç, s.94,

7 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 351 saldırmaya başladılar. Maraş Emiri, İmadeddin, Sultana başvurarak yardım talebinde bulundu. Ancak valinin feryatlarına yetişen olmamıştı. İmadeddin Kilikya Ermenilerinin saldırılarına tek başına karşı koyamayacağından, bölgenin onların eline geçmesini önlemek için Suriye Eyyubi Meliki Nasır Salaheddin Yusuf'a başvurarak emaretinde bulunan bütün şehirleri kendisine teslim edeceğini bildirdi. Ancak Eyyubi meliki başka olaylarla uğraştığından dolayı bu teklifi kabul etmedi. Bunun üzerine Maraş valisi İmadeddin bölgeyi terk ederek Anadolu içlerine çekildi. Maraş'a saldıran Ermeniler 1258 yılında şehri ele geçirdiler. Ermeniler Maraş'tan başka Merziban, Raban, Behisni ve Dersbak gibi şehirleri de Moğolların yardımıyla ele geçirdiler. 49 Anadolu Selçuklu Devleti'nin Moğolların hakimiyetine girerek siyasi varlığının zayıflamasıyla, Ermenilerle mücadeleyi Mısır Memluk Türkleri üstlendiler. Mısır Memluk Sultanı Baybars 1277 yılında Anadolu'yu Moğol istilasından kurtarmak için bir sefer tertipledi.halep- Antep-Akçaderbent-Elbistan yolunu takip ederek Afşin yakınlarında ki Huni ovasına geldi.burada Moğol ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. 50 Ancak bu zafere rağmen Anadolu Moğol istilasından kurtulamadı.çünkü Selçuklular Moğolların korkusundan Baybars'ı iyi karşılamadılar.bu yüzden de Elbistan zaferinin sonucu alınamadı.moğol Hükümdarı Abaka Han Huni ovasına kadar gelerek savaş meydanında ki Moğolların ölülerini görünce hiddetlenerek Anadolu'da iki yüz binden fazla insanı katletti. 51 Sultan Zahir Baybars, Kilikya Ermenilerin üzerine de birçok seferler düzenleyerek Maraş'ı da birkaç kez ele geçirmiştir. Ancak bölge 1296 yılına kadar aralıklarla Ermeniler tarafından işgal altında tutuldu. 52 Moğolların Anadolu'yu istilası üzerine Kilikya Ermeni Prensi Hetum, İlhanlı hükümdarı Hülagü'nün yanına giderek ona tabi oldu ve buna karşılık da Maraş bölgesinin kendisinin olmasını onaylattı. 53 Maraş-Elbistan arasındaki dağlık bölgede bulunan Ağaçeriler ise yıllarında Moğolların saldırısına uğradılar. Diğer Türkmenler gibi Ağaçeriler de Moğollara karşı direnmekteydiler. Hülagü tarafından gönderilen kişilik kuvvet ağaçerileri ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu mağlubiyetten sonra bir daha kendilerine gelemeyen Ağaçerilerin bir kısmı Suriye'ye doğru göç etmiştir. Maraş'ta kalanları da daha sonra kurulan Dulkadirli Beyliği'ne katıldılar. Bunların bir kısmının ise Karakoyunlu Devleti'nin hizmetine girdiği görülür. 54 Maraş şehri ise 1296 yılında Memluk Türklerinin eline geçti. Nusretüddin Hasan Bey'in imar faaliyetleri Hüsameddin Hasan Bey tarafından kurulan Maraş Uç Beyliği, onun soyundan gelenler tarafından 1258 yılına kadar yönetilmiştir. Bu dönemde beş emir burada görev yapmıştır. Ancak bunlardan Nusretüddin Hasan Bey haricindekilerin, Maraş ve çevresinde herhangi bir imar faaliyetinde bulunup bulunmadıklarını bilmiyoruz. Nusretüddin Hasan Bey'in uzun süre bu görevde bulunması ve zamanının en güçlü ümeralarından biri olması nedeniyle sürekli saldırı ve tahribatlara uğrayan Maraş'ı ve çevresini yeniden imar ittiği görülür. Nusretüddin Hasan Bey, Eshabü'1-Kehf mağarasının olduğuna inanılan K. Maraş'ın Afşin ilçesinin 7 km kuzeybatısında bulunan yerde bir külliye inşa ettirmiştir. Hem Hıristiyanlar hem de Müslümanlar tarafından kutsal mekanlardan biri sayılan Eshabü'1-Kehf mağarasına birçok ziyaretçi gelmekte idi. Bunların ihtiyaçlarının karşılanması ve konaklamalarının sağlanması için 49 Mehlika Aktok Kaşgarlı, Kilikya Tabii ermeni Baronluğu Tarihi, Ankara 1990, s Muhyiddin İbni Abdüzzahir.Baybars Tarihi,C.II,(Türkçe terc;şereftlddin Yaltkaya),İstanbul 1937.S Muhyiddin İbni Abdüzzahir,s Makrızi, C.I, s.551, 552, 839; Bedreddin Mahmut Ayni, İkdü'l-Cuman, Asr Selatin el-memalik, (Neşr.M.M.Emin), C.I, Kahire , s.422, 423 Yinanç, s.98 Faruk Sümer, "Ağaçeriler", s.461

8 352 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU burada muazzam binalar inşa ettirmiştir. İnşa edilen binaların devamlılığını sağlamak ve gelen misafirlerin de ihtiyaçlarını temin etmek için de Afşin ilçesinde bugün Atlas Yazısı denilen ovadaki birçok köyün vergi gelirleri de bu vakfa bağışlanmıştır. 55 Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının birçok yerinde Yedi uyurlar denilen bu manevi şahısların 200 yıl civarında uyuyup kaldıklarına inanılan mağaralara rastlanmaktadır. Ancak bunlardan en meşhuru ve kuvvetli ihtimalle olayın olduğu yerin Efsus olduğu belirtilir. Eshabü'1-Kehf mağarasının Efsus'ta olduğunu ifade eden Müslüman tarihçi ve coğrafyacılar şunlardır: Muhammed İbn İshak (Ö.767) Taberi, Zemahşeri (ö. 1144), el-herevî (ö. 1215), Yakutü'l- Hamevi (Ö.1229), İbnü'1-Esir (Ö.1234), İbnü'1-Adim (ö. 1260), Zekeriya el-kazvinî (ö. 1283), İbn Bibi, Kadı Beyzavî (Ö.1292), Muhyiddin İbn Abdü'z-Zâhir (Ö.1292), Ebu'1-Fidâ (ö. 1331), İbn Kesîr (ö. 1369) ve İbnü'l-Haldun (ö. 1406). Ayrıca XVI. yüzyıl tefsircileri de bu mağaranın Efsus olduğu konusunda birleşirler. 56 Bu müelliflerden biri de İbn-i İyas'tır. 57 Bu müelliflerin en meşhurlarından biri olan İbnü'1-Adim yıllarında Haleb Eyyubî Melikinin veziri olarak Anadolu Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in yanına giderken Efsus'a uğramıştır. İbnü'1-Adim, burayı ziyaret ettiğini ve buradaki eserleri gördüğünü zikretmekte, ayrıca o, Kur'ân-ı Kerim'de bahsi geçen yerin burası olduğunu belirtmektedir. İbnü'1-Adim buradaki cami, tekke ve kervansaray gibi kısımlardan oluşan eserlerin de Maraş Sahibi tarafından yapıldığını yazmaktadır. 58 Nusretüddin Hasan Bey tarafından inşa ettirilen Ashabü'1-Kehf külliyesinin ribâtın (tekke) kitabesinden; Keyhüsrev oğlu Keykavus zamanında İbrahim oğlu Ebu Ali Hasan tarafından 1215 yılı Aralık ayı veya 1216 yılı Ocak ayında tamamlandığı yazılmaktadır. 59 Hasan Bey'in mescidin kapısı üzerinde de bir kitabesi vardır. Bu kitabe, 1902 yılında mescidin tamiri sırasında duvarın içinde bulunmuş ve yeniden mescidin kapısı üzerine konmuştur. Bu kitabede de Keyhüsrev oğlu Keykubad devrinde beylerbeyi İbrahim oğlu Nusretüddin Hasan'ın emri üzerine M.1235'te tamamlandığı yazılıdır. 60 Nusretüddin Hasan Bey tarafından yaptırıldığı rivayet edilen medresenin ise kitabesi yoktur. Bu külliyenin esasını cami, zaviye ve medrese meydana getirmektedir. Osmanlı belgelerinde ribat, zaviye manasına gelmektedir. Zaviye, tekke, ribat aynı zamanda misafirhane anlamına gelir. Bundan dolayı mescidin üzerindeki kitabenin başka bir esere ait olduğu sanılmaktadır. Hasan Bey'in bu külliyeden başka, Maraş civarında yapılmış bir eserine rastlayamıyoruz. Ancak onun Ermeni ve Haçlı seferleri ile tahrip olan Maraş'ı imar ettiği kaynaklarda belirtilmektedir. Hasan Bey'in Maraş ve civarında oluşturduğu uç beyliğinin hudutlarının nereleri kapsadığı açıkça belli olmamakla beraber uç beyliğinin merkezinin Maraş olduğu ve kendisinin de burada oturduğu biliniyor. Onun Eshabü'1-Kehf mağarasının bulunduğu Efsus'a bir külliye yaptırması da oraya hakim olduğunu gösterir. Bazı zamanlar Elbistan şehrine Selçuklu meliklerinin atandığı görülmesine rağmen, onun buraya da sahip olduğu tahminlerimiz arasındadır. Bundan başka Hasan Bey'in Göksün, Dülük, Raban ve Tel-başer'e kadar olan yerlerde hüküm sürdüğü de görülmektedir. 55 M. H. Yinanç, Maraş Emirleri, 1340, Nr. 6 (83), s Faruk Sümer, Ashâbü'I-Kehf, s İbn-i İyas, Bedai'z-Zuhur fî'vakai'd-duhur, (tarihsiz), Kahire, s İbnü'1-Adim, Bugyetü'l-Taleb fî Târihi Halep (Neşr: Seyyal Zekar), C.I, Dârü'l-fıkr, Beyrut Bu kitabenin tercümesi: "..Bu tekkenin yapılmasını, Galip Sultan Ulu Şahinşah (I. İzzeddin Keykavus'un lakabı Sultanü'l- Galip'tir), Milletlerin sahibi, Arap ve Acen sultanlarının efendisi, dünyanın ve dinin kudreti, fatihler fatihi, Emiri'l mü'mininin burhanı, Keyhüsrev oğlu Keykavus zamanında ulu, yüce, bilgili, adil emir ve kumandan, Tann'nın yardımına ve rahmetine muhtaç, Sultana mensub İbrahim'in oğlu Ebu Ali Hasan emretti, Bu 612 yılının Ramazan ayında tamamlandı." (Miladi, 1215 Aralık veya 1216 Ocak ayı) Faruk Sümer, Ashâbü'1-Kehf, s. 42,43 60 Bu kitabe tercümesi: "Bu ribatın inşasını dünya ve dinin yücesi ulu sultan, fatihler fatihi ve Emiri'l Mü'minin'in yardımcısı Keyhüsrev oğlu Keykubat devrinde Beylerbegi ibrahim oğlu Nusreteddin Hasan'm emri üzerine Tanrı ona yardımını güçlendirsin 633 yılında yapıldı." (Miladi, 1235) Faruk Sümer, Ashâbü'1-Kehf, s

9 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 353 İbn Bibi'nin de ifade ettiği gibi Hasan Bey çok meşhur bir beydir. Fakat hakim olduğu toprakların azlığına rağmen diğer Selçuklu ümerâsı gibi hırsa kapılmamış ve devamlı Sultanların yanında ve devletinin menfaatleri doğrultusunda hareket etmiştir, Nusretüddin Hasan Bey'in nüfuzu İzzeddin Keykavuş zamanında doruğa çıkmış ve sultanı tahta çıkaracak kadar itibar sahibi olmuştur. Buna rağmen o, elindeki ile yetinmesini bilmiştir. Dedesi tarafından kurulan Maraş uç beyliği 70 yılı aşkın onun ve oğullarının idaresinde 1258 yılına kadar devam etmiştir.