EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (DOKTORA TEZİ)

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (DOKTORA TEZİ) OPEN-END ROTOR İPLİK MAKİNASINDA AÇICI SİLİNDİR ÖZELLİKLERİNİN PES İPLİK EĞİRME PROSESİ VE İPLİK ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Sema PALAMUTÇU Tekstil Mühendisliği Ana Bilim Dalı Bilim Dalı Kodu :.0.00 Sunuş Tarihi :7 Ocak 00 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Hüseyin KADOĞLU Bornova-İZMİR

2

3 III Sayın Sema PALAMUTÇU tarafından DOKTORA TEZİ olarak sunulan Open-End Rotor İplik Makinasında Açıcı Silindir Özelliklerinin PES İplik Eğirme Prosesi ve İplik Özelliklerine Etkisi Üzerine Bir Araştırma adlı bu çalışma, Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği nin ve Enstitü yönergesinin ilgili hükümleri dikkate alınarak Jüri Başkanı : Prof.Dr.Kerim DURAN Raportör Üye : Prof.Dr.Erhan KIRTAY Üye : Prof.Dr.Şükriye ÜLKÜ Üye : Prof.Dr.Fikri ŞENOL Üye : Prof.Dr. Hüseyin KADOĞLU Tarafından değerlendirilmiş olup, yapılan Tez Savunma Sınavında aday oy birliği/oy çokluğu ile başarılı bulunmuştur.

4

5 V ÖZET OPEN-END ROTOR İPLİK MAKİNASINDA AÇICI SİLİNDİR ÖZELLİKLERİNİN POLYESTER İPLİK EĞİRME PROSESİ VE İPLİK ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA PALAMUTÇU, Sema Doktora Tezi, Tekstil Mühendisliği Anabilim Dalı Tez Yöneticisi : Prof. Dr. Hüseyin KADOĞLU Ocak 00, 7 sayfa Bu çalışmada, OE rotor iplik eğirme makinasında farklı açıcı silindirler kullanılarak, çeşitli polyester kesikli liflerin farklı eğirme şartlarında eğrilmesi ile elde edilen % 00 polyester ipliklerin özellikleri ve açıcı silindirlerin enerji harcama seviyeleri incelenmiştir. İplik sektöründe, polyester lifinin OE rotor iplik makinasında işlenerek iplik eldesi artan bir şekilde devam etmektedir. OE rotor iplik eğirme sisteminde polyester lifinin eğrilmesi ve uygun çalışma şartlarının irdelenmesi ile ilgili detaylı ve kapsamlı çalışmaların ise istenilen yoğunlukta olmadığı bilinmektedir. Bu konu ile ilgili olarak planmış olan çalışmada, sekiz ayrı açıcı silindir kullanılarak birbirine yakın lif boyu ve inceliğindeki altı ayrı polyester lifi, iki ayrı açıcı silindir hızı kullanılarak iki ayrı kalınlıkta eğrilmiş ve bu ipliklerin özellikleri incelenmiştir. Farklı açıcı silindirlerin polyester lif çeşidine bağlı olarak iplik özelliğini farklı yönlerde etkilediği görülmüştür. Ayrıca açıcı silindir tipinin, açıcı silindir hızının, iplik kalınlığının ve lif özelliklerinin elektrik harcaması üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir. Anahtar sözcükler: OE rotor iplik makinası, polyester iplik, açıcı silindir, açıcı silindir hızı, enerji harcaması

6

7 VII ABSTRACT A STUDY ON THE EFFECTS OF OPENING ROLLER TYPE OF OPEN END ROTOR SPINNING MACHINE CONCERNING 00 % PES YARN SPINNING PROCESS AND YARN QUALITY PALAMUTÇU, Sema Ph.D. in Textile Technology Supervisor : Prof.Dr. Hüseyin KADOĞLU January 00, 7 pages In this work, yarn characterstics of 00 % PES yarns and energy use of opening roller of OE rotor spinning machine has been investigated. In yarn spinning industry, share of OE rotor spun PES yarn is instasntly growing. However, it is known that, there has been lack of detailed and extensive knowledge about PES fiber spinning on OE rotor spinning machine and also machine spinning conditions of PES yarn. Concerning this subject six different PES staple fibres, which have similar fiber properties, are spun two different yarn numbers at two different opening roller speeds using eight different opening rollers, and all yarn characteristics are evaluated. It has been seen that yarn characteristics are affected by opening roller at different levels depending on fiber type. And also energy requirement of opening roller is affected by opening roller type, opening roller speed, PES fiber type, and yarn number. Keywords: OE rotor spinning machine, PES yarns, opening roller, opening roller speed, energy requirement

8

9 IX TEŞEKKÜR Doktora öğrenimim boyunca ilgi ve desteğini esirgemeyen ve bu tezin ortaya çıkmasında sabır, anlayış ve bilgi birikimi ile yol gösterici olan değerli hocam ve tez danışmanım Prof.Dr.Hüseyin KADOĞLU na; deneysel çalışmanın mümkün olmasını sağlayan Schlafhorst Autocoro firmasına; Dr. Herbert Stein Textechno firmasına ve Denizli Sanayi Odası na sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca başta oda arkadaşım Pınar ÇELİK olmak üzere doktora çalışmalarım boyunca verdikleri destek ve paylaştıkları dostluk için Ege Üniversitesi Tekstil Mühendisliği Bölümü çalışanlarına teşekkürlerimi sunabilmekten mutluluk duyarım. Son olarak doktora eğitimimin sürdürülmesinde desteğini esirgemeyen aileme; verdiği destek, gösterdiği sabır ve anlayış için sevgili eşim Erkin e ve bebeklikten çocukluğa geçişini doyasıya paylaşıp yaşayamadığım kızım Sena ya küçük yüreğine sığdırdığı büyük sabır için özellikle teşekkür ederim.

10

11 XI İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... ABSTRACT... TEŞEKKÜR... ŞEKİLLER DİZİNİ... ÇİZELGELER DİZİNİ... V VII IX XV XXII. GİRİŞ.... ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR.... OE ROTOR İPLİK MAKİNASI ve AÇICI SİLİNDİRLER.... OE Rotor İplik Makinası.... Rotor İplik Makinasında Eğirme Elemanları Rotorlar Çıkış düzesi Açıcı Silindirler..... Açıcı silindir yüzey özellikleri..... Lif demetlerinin tek life ayrılması ve rotor içine taşınması... POLYESTER LİFLERİ Polyester Liflerinin Karakteristik Özellikleri.... Polyester Lifinin Rotor İplikçiliğinde Eğrilmesi... 8

12 İÇİNDEKİLER (devam) Sayfa MATERYAL VE METOD Materyal Metod Lif Özelliklerinin Belirlenmesi..... Lif mukavemet-uzama, incelik ve kıvrımlılık (krimp) ölçümü..... Lif üzerindeki finish maddesinin ölçümü (Morapex testi).... Bant Özelliklerinin Belirlenmesi..... HVI ölçümü..... Statimat ölçümü.... İplik özelliklerinin belirlenmesi..... Kopma mukavemeti ve kopma uzaması ölçümleri..... Düzgünsüzlük, ince yer, kalın yer, neps, tüylülük ve tüylülük standart sapma değerlerinin ölçümü..... Büküm ölçümü..... Aşınma-sıyrılma özelliğinin ölçümü (staff test).... Enerji Tüketimi Ölçümü Ölçüm Sonuçlarının Değerlendirilme Yöntemi... 7 BULGULAR Hammadde Özelliklerine Ait Bulgular Demet halinde lif ölçüm bulguları Tek lif halinde ölçüm bulguları Lifler üzerindeki finish maddesinin ölçümüne ait bulgular... 0

13 İÇİNDEKİLER (devam) Sayfa. Bant Özeliklerine Ait Bulgular.... İplik Özelliklerine Ait Bulgular..... Mukavemet bulguları..... Kopma uzaması bulguları Düzgünsüzlük bulguları İnce yer bulguları Kalın yer bulguları Neps bulguları Tüylülük bulguları Tüylülük standart sapma değeri (sh) bulguları Büküm ölçümü bulguları Büküm farkı, T bulguları Aşınma testi bulguları Açıcı Silindir Enerji Harcaması Bulguları SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRME Lif Özelliklerine Ait Sonuçlar Favinmat cihazı ile yapılan ölçüm sonuçları Morapex testi sonuçları HVI ölçüm sonuçları Bant özelliklerine ait ölçüm sonuçları İplik Özelliklerine Ait Sonuçlar Textechno Statimat mukavemet sonuçlarının değerlendirilmesi UsterTensojet mukavemet sonuçlarının değerlendirilmesi... 0

14 İÇİNDEKİLER (devam) 7.. Textechno statimat kopma uzaması sonuçlarının değerlendirilmesi Tensojet kopma uzaması sonuçlarının değerlendirilmesi... Sayfa Düzgünsüzlük sonuçlarının değerlendirilmesi İnce yer (-%0) sonuçlarının değerlendirilmesi Kalın yer (+%0) sonuçlarının değerlendirilmesi Neps (+%80) sonuçlarının değerlendirilmesi Tüylülük sonuçlarının değerlendirilmesi Tüylülük standart sapma bulgularının değerlendirilmesi Aşınma (staff) testi sonuçlarının değerlendirilmesi Büküm testi sonuçlarının değerlendirilmesi Büküm farkı T sonuçlarının değerlendirilmesi Enerji Harcaması ile İlgili Sonuçların Değerlendirilmesi Değerlendirme Lif özelliklerine ait değerlendirmeler İplik özelliklerine ait değerlendirmeler ÖNERİLER... KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ

15 XV ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Sayfa. Açıcı silindir üzerinde lif yerleşim şekilleri Open-End eğirme prensibi OE rotor iplik makinasında iplik oluşumu Çekim büyüklüğünün iplik hataları üzerine etkileri Rotor geometrisi (a) Rotorda büküm alma bölgesi, (b) rotor ipliği üzerinde oluşan gerçek ve yalancı büküm Açıcı silindir diş formları Açıcı silindir şekli Zarar görmüş açıcı silindir dişleri yılı itibarı ile yapay lif üretimi..... Rotor iplik makinasında kullanılan lif çeşitleri.... Favinmat ölçüm cihazı.... Textechno Statimat mukavemet bulguları, (Nm, 8.000d/dak).... Textechno Statimat mukavemet bulguları, (Nm, 8.00d/dak).... Textechno Statimat mukavemet bulguları, (Nm0, 8.000d/dak).... Textechno Statimat mukavemet bulguları, (Nm0, 8.00d/dak)...

16 ŞEKİLLER DİZİNİ (devam) Şekil Sayfa. Uster Tensojet mukavemet bulguları, (Nm, 8.000d/dak) 8. Uster Tensojet mukavemet bulguları, (Nm, 8.00d/dak) 8.7 Uster Tensojet mukavemet bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) 9.8 Uster Tensojet mukavemet bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) 9.9 Statimat kopma uzaması bulguları, (Nm, 8.000d/dak)....0 Statimat kopma uzaması bulguları, (Nm, 8.00d/dak).... Statimat kopma uzaması bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak).... Statimat kopma uzaması bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak).... Uster Tensojet kopma uzaması bulguları, (Nm, 8.000d/dak).... Uster Tensojet kopma uzaması bulguları, (Nm, 8.00d/dak).... Uster Tensojet kopma uzaması bulguları, (Nm0, 8.000d/dak).... Uster Tensojet kopma uzaması bulguları, (Nm0, 8.00d/dak)....7 Düzgünsüzlük bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Düzgünsüzlük bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Düzgünsüzlük bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Düzgünsüzlük bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) İnce yer bulguları, (Nm, 8.000d/dak) İnce yer bulguları, (Nm, 8.00d/dak) İnce yer bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) İnce yer bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Kalın yer bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Kalın yer bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Kalın yer bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak)

17 ŞEKİLLER DİZİNİ (devam) Şekil Sayfa.8 Kalın yer bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Neps bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Neps bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Neps bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Neps bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Tüylülük bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Tüylülük bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Tüylülük bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Tüylülük bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Tüylülük standart sapma bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Tüylülük standart sapma bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Tüylülük standart sapma bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Tüylülük standart sapma bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Büküm bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Büküm bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Büküm bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Büküm bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Büküm farkı bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Büküm farkı bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Büküm farkı bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Büküm farkı bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Aşınma testi bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Aşınma testi bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Aşınma testi bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Aşınma testi bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak)... 0

18 ŞEKİLLER DİZİNİ (devam) Şekil Sayfa. Enerji harcaması bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Enerji harcaması bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Enerji harcaması bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Enerji harcaması bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Statimat mukavemet değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak) Statimat mukavemet değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak) Statimat mukavemet değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, d/dak) Statimat mukavemet değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, 8.00 d/dak) Uster Tensojet mukavemet değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak) Uster Tensojet mukavemet değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak) Uster Tensojet mukavemet değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, d/dak) Uster Tensojet mukavemet derlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, 8.00 d/dak) Textechno statimat kopma uzaması değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak). 7.0 Textechno statimat kopma uzaması değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak). 7. Textechno statimat kopma uzaması değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, d/dak). 7. Textechno statimat kopma uzaması değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, 8.00 d/dak). 7. Uster Tensojet kopma uzaması değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak )

19 ŞEKİLLER DİZİNİ (devam) Şekil 7. Uster Tensojet kopma uzaması değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Uster Tensojet kopma uzaması değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, d/dak ) Uster Tensojet kopma uzaması değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) Düzgünsüzlük değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) Düzgünsüzlük değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Düzgünsüzlük değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, d/dak ) Düzgünsüzlük değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, 8.00 d/dak ) İnce yer değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) İnce yer değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) İnce yer değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, d/dak ) İnce yer değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, 8.00 d/dak ) Kalın yer değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) Kalın yer değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Kalın yer değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, d/dak )... Sayfa

20 ŞEKİLLER DİZİNİ (devam) Şekil 7.8 Kalın yer değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, 8.00 d/dak ) Neps değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) Neps değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Neps değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, d/dak ) Neps değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm 0, 8.00 d/dak ) Tüylülük değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) Tüylülük değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Tüylülük değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, d/dak ) Tüylülük değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, 8.00 d/dak ) Tüylülük standart sapma değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) Tüylülük standart sapma değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Tüylülük standart sapma değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, d/dak ) Tüylülük standart sapma değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, 8.00 d/dak ) Staff değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak )... Sayfa

21 ŞEKİLLER DİZİNİ (devam) Şekil 7. Staff değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Staff değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, d/dak ) Staff değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, 8.00 d/dak ) Büküm değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) Büküm değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Büküm değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, d/dak ) Büküm değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, 8.00 d/dak ) Büküm farkı değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, d/dak ) Büküm farkı değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm, 8.00 d/dak ) Büküm farkı değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, d/dak ) Büküm farkı değerlerine ait % 9 güven aralığı grafikleri, (Nm0, 8.00 d/dak )... Sayfa

22 XXII ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Sayfa. Çeşitli açıcı silindir diş yapıları ile ilgili teknik veriler Dünya lif üretimi Genel deney planı Açıcı silindir özellikleri Deney materyallerinin HVI ölçüm ortalamaları.. Favinmat cihazı ile yapılan tek lif ölçüm bulguları Lif finish maddesi oranları ve %CV değerleri 0. Statimat ME ile ölçülen bant özellikleri. Textechno Statimat mukavemet bulguları, (Nm, 8.000d/dak).... Textechno Statimat mukavemet bulguları, (Nm, 8.00d/dak)....7 Textechno Statimat mukavemet bulguları, (Nm0, 8.000d/dak)....8 Textechno Statimat mukavemet bulguları, (Nm0, 8.00d/dak)....9 Uster Tensojet mukavemet bulguları, (Nm, 8.000d/dak).0 Uster Tensojet mukavemet bulguları, (Nm, 8.00d/dak). Uster Tensojet mukavemet bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) 7. Uster Tensojet mukavemet bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) 7. Statimat kopma uzaması bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Statimat kopma uzaması bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Statimat kopma uzaması bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak)... 9

23 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa. Statimat kopma uzaması bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak)....7 Uster Tensojet kopma uzaması bulguları, (Nm, 8.000d/dak)....8 Uster Tensojet kopma uzaması bulguları, (Nm, 8.00d/dak)....9 Uster Tensojet kopma uzaması bulguları, (Nm0, 8.000d/dak)....0 Uster Tensojet kopma uzaması bulguları, (Nm0, 8.00d/dak).... Düzgünsüzlük bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Düzgünsüzlük bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Düzgünsüzlük bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Düzgünsüzlük bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) İnce yer bulguları, (Nm, 8.000d/dak) İnce yer bulguları, (Nm, 8.00d/dak) İnce yer bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) İnce yer bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Kalın yer bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Kalın yer bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Kalın yer bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Kalın yer bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Neps bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Neps bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Neps bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Neps bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Tüylülük bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Tüylülük bulguları, (Nm, 8.00d/dak)... 8

24 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa.9 Tüylülük bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Tüylülük bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Tüylülük standart sapma bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Tüylülük standart sapma bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Tüylülük standart sapma bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Tüylülük standart sapma bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Büküm bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Büküm bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Büküm bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Büküm bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Büküm farkı bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Büküm farkı bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Büküm farkı bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Büküm farkı bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Aşınma testi bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Aşınma testi bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Aşınma testi bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Aşınma testi bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Enerji harcaması bulguları, (Nm, 8.000d/dak) Enerji harcaması bulguları, (Nm, 8.00d/dak) Enerji harcaması bulguları, (Nm 0, 8.000d/dak) Enerji harcaması bulguları, (Nm 0, 8.00d/dak) Statimat mukavemet değerlerine ait varyans analizi tablosu.. 7. Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak)...

25 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa 7. Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.000d/dak. 7.7 Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.00d/dak. 7.8 Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.000d/dak. 7.9 Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.00d/dak. 7.0 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) 7. Tensojet mukavemet değerlerine ait varyans analizi tablosu Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.000d/dak. 7.0 Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.00d/dak.

26 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge 7. Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.000d/dak. 7. Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.00d/dak. 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) 7.7 Textechno statimat kopma uzaması bulgularına ait varyans analizi tablosu... Sayfa Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.000d/dak. 7. Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.00d/dak. 7. Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.000d/dak. 7. Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.00d/dak. 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) 7.7 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) 0 0

27 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge 7.8 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7.9 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) 7.0 Tensojet kopma uzaması değerlerine ait varyans analizi tablosu... Sayfa 7. Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.000d/dak. 7. Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.00d/dak. 7.7 Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.000d/dak. 7.8 Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.00d/dak. 7.9 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) 7.0 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak)

28 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa 7. Düzgünsüzlük (%CV) değerlerine ait varyans analizi tablosu Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm, 8.000d/dak Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.00d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm 0, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, Nm 0, 8.00d/dak. 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak). 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak). 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak). 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak). 7. İnce yer (-% 0)değerlerine ait varyans analizi tablosu Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak)...

29 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa 7.9 Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.000d/dak ve Nm, 8.00d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm 0, 8.000d/dak ve Nm 0, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak ve Nm, 8.00d/dak) 7.7 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7.7 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) 7.77 Kalın yer (+% 0)değerlerine ait varyans analizi tablosu Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.00d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak).

30 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa 7.87 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7.89 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) 7.90 Neps değerlerine ait varyans analizi tablosu Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.000d/dak ve Nm, 8.00d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.000d/dak ve Nm0, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak ve Nm, 8.00 d/dak Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7.99 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) 7.00 Tüylülük değerlerine ait varyans analizi tablosu Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak)... 7

31 Çizelge ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Sayfa 7.0 Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.00d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) 7. Tüylülük standart sapma değerlerine ait varyans analizi tablosu Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.00d/dak)

32 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge 7.0 Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak). 7. Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) Aşınma(staff) testi değerlerine ait varyans analizi tablosu... Sayfa Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.000d/dak) Açıcı silindir ve materyal çeşitlerine ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.00d/dak) Açıcı silindir ve materyal çeşitlerine ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak)

33 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa Büküm değerlerine ait çizelgeler Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.00d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7.8 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak) Büküm farkı değerlerine ait çizelgeler Varyans analizi tablosu, (Nm, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm, 8.00 d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, d/dak) Varyans analizi tablosu, (Nm 0, 8.00 d/dak)... 0

34 ÇİZELGELER DİZİNİ (devam) Çizelge Sayfa. 7. Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm, 8.00d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.000d/dak) Açıcı silindirlere ait SNK testi sonuçları, (Nm0, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.000d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm, 8.00d/dak) Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.000d/dak) 7.0 Materyal çeşitlerine ait SNK testi, (Nm 0, 8.00d/dak)

35 .GİRİŞ OE rotor iplik eğirme yöntemi ilk tanıtıldığı 90 lı yıllardan bu yana yaygın iplik eğirme yöntemleri arasında önemli bir yere gelmiştir. Genel olarak pamuk lifinin eğrilmesi amaçlanarak geliştirilmiş olan rotor iplik eğirme sistemi, günümüzde yapay liflerin eğrilmesinde de yaygın olarak kullanılmaktadır. Rotor iplik makinasında en çok kullanılan yapay lif çeşidi polyesterdir. Çoğunlukla pamukla karışım olarak eğrilen polyester lifleri, çeşitli teknik tekstil uygulamalarında kullanılmak üzere 00% polyester ipliği olarak ta eğrilmektedir. Rotor iplik makinasında % 00 polyester liflerinin işlenmesinde tüm eğirme elemanlarının polyester lifine uygun seçilmesi gerekmektedir. Lif ile temas halinde olan eğirme elemanlarının sürtünme yüzeyleri, lif özelliklerini olumsuz etkilemeyecek termik, mekanik ve geometrik özelliklere sahip olmalıdır. Yumuşama sıcaklığı düşük olan polyester lifleri özellikle rotor çıkış düzesindeki aşırı ısınmayı tolere edebilecek şartlarda eğrilmelidir. Açıcı silindir diş profilleri, yüzey özellikleri ve dönüş hızları polyester lif özelliklerini negatif yönde etkilememelidir. Eğirme kutusu içindeki tüm eğirme elemanlarının geometrik yapıları polyester liflerinin eğrilebilme şartlarını sağlayacak şekilde seçilmelidir. Pamuğun eğirme şartları ile karşılaştırıldığında polyester eğirme işleminde rotor hızının daha düşük seviyelerde ve rotor çaplarının da daha büyük seçilmesi gerekmektedir. Polyester liflerin kıvrımlılığındaki farklılık, lif rijitliği, üzerindeki finish maddesi gibi nedenlerle polyester lifleri yüksek hızlarda eğrilememektedir. Normal olarak % 0, oranında titandioksit içeren yarı mat polyester lifleri pratik olarak yaklaşık d/dak civarında başarılı sonuçlar vermektedir. % 00 pamuk liflerinin d/dak rotor devirlerinde ve 7 mm ye kadar düşen rotor

36 çaplarında eğrilebildiği günümüz teknolojisinde polyester lifleri için ulaşılabilen en yüksek rotor devri uygun şartlar altında yaklaşık d/dak olarak ifade edilmektedir. %00 polyester liflerinin eğrilmesinde, eğirme şartlarının iyileştirilmesi için lif üreticileri tarafından lif özellikleri, makina imalatçıları tarafından da eğirme elemanları üzerinde sürekli iyileştirme ve geliştirme çalışmaları devam etmektedir. Her iki tarafın katılımıyla ortak projeler üzerinde çalışılarak rotor iplik makinasının çalışma prensibine tam uyumlu, eğirme stabilitesini geliştirmeye yönelik lif tipleri ve eğirme elemanları geliştirilmeye çalışılmaktadır. Lif üreticileri tarafından yapılan çalışmalar hızla devam etmekte, farklı özelliklerdeki ürün çeşitleri için özel lif tipleri geliştirilmektedir. Polyester lif üretimindeki mevcut artış eğiliminin önümüzdeki yıllarda daha da artarak devam edecek olması lif üreticilerini bu alandaki araştırmalara aralıksız devam etmeye zorlamaktadır. Değişik kesit şekilli, çok ince (mikro), yüksek mukavemetli, mat, parlak, güç tutuşur, farklı boncuklanma özelliği olan gibi çok çeşitli polyester lif çeşitleri geliştirilmiştir. Rotor iplik makinasındaki genel duruma bakıldığında önümüzdeki dönemlerde yapılabilecek teknolojik geliştirmelerin makina tasarımı ile ilgili önemli yenilikler getirmesi beklenmemektedir. Yeni gelişmelerin eğirme kutusu ve iplik özellikleri ile ilgili olacağı ifade edilmektedir. Son dönemlerde yapılan çalışmaların büyük bir kısmının iplik özelliklerinin geliştirilmesi yönünde olması da bu eğilimi doğrulamaktadır. Çalışmalar sonucunda elde edilebilecek yeniliklerin makina maliyetlerinde önemli artışlara neden olmayacak ve eski makinalara da kolayca adapte edilebilecek yenilikler olması beklenmektedir. (Anonymous, 999)

37 Rotor iplik makinasında açıcı silindir özellikleri ve açıcı silindir devrinin eğrilen lif karakteristiklerine bağlı olarak iplik kalitesi üzerinde etkili olduğu çeşitli teorik ve pratik çalışmalarla gösterilmektedir. Özellikle % 00 polyester liflerin eğrilmesinde açıcı silindir özelliklerinin eğrilen iplik özellikleri üzerinde önemli ölçüde etkili olduğu bilinmektedir. Her ne kadar yapılan araştırmalarda açıcı silindirde gerçekleşen işlemin iplik kalite değerlerine önemli sayılabilecek etki yapmadığı belirtilmekte ise de, açıcı silindire bağlı olarak farklı derecede zarar görmüş liflerin iplik kalitesi üzerindeki olumsuz etkileri göz ardı edilemeyecek kadar önemli bulunmaktadır. Burada önemli olan açıcı silindirin yüzey özellikleri ve geometrik özelliklerinin açılmakta olan lif üzerinde neden olduğu tahribatın derecesi, eğirme şartlarına ve iplik özelliklerine etkisidir. Rotor eğirme sırasında, eğirme kutusuna beslenen bant öncelikle lif demetleri halinde açılmakta, daha sonra küçük demetler haline gelmekte ve sonunda da tek tek lif olarak açılmaktadır. Bu açılma işlemi, open end iplik makinasındaki açıcı silindirler aracılığı ile lif demeti üzerine etkiyen dinamik kuvvetler sonucunda gerçekleşmektedir. Açıcı silindirin lif demeti üzerine açıcı darbeyi uygulayabilmesi için belli hız ile dönüş hareketi yapması gerekmektedir. Pratikte açıcı silindir hızları normal m/sn yüzey hızını sağlayacak şekilde.00 d/dak ile 8.00 d/dak arasında seçilmektedir. Hız seçiminde lif ısıl özellikleri ve eğrilecek ipliğin kalınlığı göz önünde bulundurulmaktadır. İplik karakteristiklerini etkileyen açıcı silindir özellikleri; diş şekli, diş sıklığı, yüzey sertlik özellikleri ve açma hızı olarak belirtilmektedir. Açıcı silindir hızının arttırılması eğirme sırasında bazı dezavantajların yanı sıra avantaj da sağlamaktadır. Dezavantaj olarak uçuntu ve toz artışı, daha yüksek oranda lif kırılması, iplik mukavemeti ve iplik kopma

38 uzamasında azalma eğilimi sayılmaktadır. Açıcı hızındaki artışın getireceği avantajlar ise daha iyi yabancı madde ayrımı, daha iyi lif açılması, açıcı silindir etrafına lif sarılmasında azalma, iplik CV değerlerinde iyileşme, iplik hatalarında azalma olarak belirtilmektedir. (Trommer, 99) Bu çalışma rotor iplik eğirme sistemi için önemli olan iki konu ön planda tutularak planlanmıştır. Birinci olarak benzer özelliklerdeki farklı ticari markalara ait % 00 polyester kesikli liflerin eğrilme şartlarının ve elde edilen iplik özelliklerinin incelenmesi amaçlanmıştır. İkinci konu ise açıcı silindir özelliklerinin eğirme şartları ve iplik özellikleri üzerindeki etkisinin incelenmesidir. Bu iki önemli etkenin yanı sıra açıcı silindir devri ve iplik numarasındaki farklı iki durum için de inceleme yapılmıştır.

39 .ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Dyson (97) tarafından yapılan çalışmada BD 00 OE rotor iplik makinasında rotora beslenen lif bandının açıcı silindir tarafından açılma etkinliğinin ve açıcı silindir özelliklerinin iplik özellikleri üzerindeki etkileri incelenmiştir. Çalışmada hammadde olarak rayon kullanılmış ve iplik özellikleri incelenmiştir. Bu özellikler eğirme sırasındaki lif kırılma oranı, iplik mukavemeti, iplik düzgünsüzlüğü, iplik hataları ve K w, liflerin ipliğe dahil olma katsayısı olarak sınıflandırılmıştır. Dyson (97) başka bir çalışmasında OE rotor iplik makinasında lif açılmasını yüksek hızlı floresan flaş fotoğraf tekniğini kullanarak incelemektedir. Açıcı silindir diş şekli ve yüzey kaplama özelliklerinin bant açılma düzgünlüğü ve elde edilen iplik özellikleri üzerinde önemli etkiye sahip olduğu izlenmiştir. Lif bandının açılması için kullanılan açıcı silindir dönüş hareketinin çok yoğun ve lif üzerinde aşırı vurucu olmasının lif kırılmasına ve iplik mukavemetinin düşük olmasına yol açtığı görülmüştür. Açıcı silindir dişlerinin yoğun olduğu durumlarda, kanca formundaki liflerin kırılma oranının arttığı; açıcı silindir etrafındaki düzgün lif akışına bağlı olarak daha düzgün iplik elde edildiği ifade edilmektedir. Şekil. de açılma sırasında açıcı silindir üzerindeki liflerin şekilleri verilmektedir. Banttan alınarak tek lif halinde açılan liflerin ipliğe dahil edilebilme efektifliği Kasparek tarafından K w olarak gösterilmiş ve farklı şartlar altında eğrilen rotor ipliklerinin K w değerlerinin farklı olacağı öngörülmüştür.

40 Şekil. Açıcı silindir üzerinde lif yerleşim şekilleri Sierch (980) tarafından yapılan çalışmada OE rotor eğirme işleminde lif ayırma ve lif transport mekanizması ile ilgili çeşitli yaklaşımlar yapılmıştır. -Bant halinde bir arada bulunan lif demetinin tek tek lif halinde ayrılması son derece önemlidir. OE rotor iplik karakteristikleri, liflerin açılma derecesi ile doğrudan ilgilidir. -Açma kuvvetini hesaplamak için açıcı silindirin dönüş tork büyüklüğü kullanılmıştır. Açıcı silindire lif beslenmesinde radyal beslemenin teğetsel beslemeye göre daha yüksek açıcı kuvveti gerektirdiği belirlenmiştir. Açıcı kuvvetinin artmasına neden olan bir diğer etken de besleme miktarıdır. Kalın numaralı bantlar, yüksek hızla beslemeye göre daha fazla açıcı kuvveti gerektirmektedir. -Açıcı silindir üzerinde helis yolu izleyecek şekilde düzenlenen diş yerleşimi, liflerin açılmasının periyodik olarak gerçekleşmesini

41 sağlamaktadır. Periyodik açılma efekti, lif transfer kanalındaki lif akış yoğunluğunda dalgalanmalara neden olmaktadır. Dalgalanmanın frekansı açıcı silindir dönüş hızı ve helis sayısına bağlı olarak değişmektedir. Bu dezavantaja rağmen helisel diş yerleşimi, açıcı etkisinin yüksek olması nedeniyle tercih edilmektedir. -Buradaki açma efekti, açıcı dişler arasındaki eksenel mesafeye bağlı olarak değişmektedir. -İplik mekanik özellikleri incelendiğinde dişli açıcıların daha avantajlı olduğu görülmektedir. Ancak besleme bölgesinde ayarlama yapılarak iğneli açıcılarla da başarılı sonuçlar alınabilmektedir. -Açıcı silindir üzerindeki helis sayılarının artması iplik özelliklerini iyileştirmektedir. -Açıcı silindir hızlarının, d/dak arasındaki değişimlerinin iplik kalitesi üzerinde önemli bir etkiye neden olmadığı görülmüştür. -Garnitür dişleri ile lif arasındaki temas ilk 0-0 mm lik mesafeden sonra kesilir. Bu noktadan transfer kanalına kadar olan mesafede lif aerodinamik kuvvetler ile taşınır. -Açıcı silindir üzerinde bulunan liflerin ortalama hızı açıcı silindir yüzey hızının % 0-0 si kadardır. Vigo (98) bu çalışmada, OE rotor iplik makinasında iki farklı açıcı silindir kullanarak polyester/viskoz karışım ipliği eğirmiş ve iplik karakteristiklerindeki değişimleri incelemiştir. Kalın numaralı ipliklerde açıcı silindirin önemli bir farklılığa neden olmadığı görülmüştür. Ancak iplik numarası inceldikçe iplik karakteristikleri üzerinde açıcı silindirin etkisi daha etkin bir şekilde gözlemlenmiştir.

42 Salhotra (98) bu çalışmasında OE rotor iplik eğirme sisteminde kullanılan açma silindirinin lif kırılması üzerindeki etkisini incelemiştir. Daha önceden yapılmış olan dolaylı lif kırılması ölçümleri yerine, bu çalışmada doğrudan ölçüm yöntemi kullanılmıştır. Renkli lifler kullanılarak ölçümlerin yapıldığı bu çalışmada lif kırılmasının nasıl, nerede, ne zaman olduğu ve lifin kaç yerinden kırıldığı belirlenmiştir. Lif kırılmasının, kullanılan açıcı silindirin diş yapısı ve diş yerleşimi ile paralellik gösterdiği belirlenerek lif kırılmasını açıklayan bir olasılık ifadesi tanımlanmıştır. Salhotra (98) tarafından yapılan bu çalışmada, rotor iplik eğirme işlemi sırasında görülen lif kırılması ile ilgili olarak önceden hesaplamaya yönelik bir olasılık modeli kullanılmıştır. Lif kırılma oranının tahminlendiği olasılık modelinde, açıcı silindir öncesi ve sonrasında lif inceliği ve uzunluğu arasındaki orana bağlı olarak lifler üzerindeki olası kırılma noktalarının varlığı ve sayısı belirlenmektedir. Viskoz rayon liflerinin kullanıldığı bu çalışmada elde edilen pratik sonuçların olasılık hesaplaması ile elde edilen sonuçlarla kabul edilebilir bir paralellik gösterdiği belirtilmektedir. Salhotra (98) tarafından yapılan bir diğer çalışmada, OE eğirme işleminde kullanılan açıcı silindirin neden olduğu lif kırılma artışının lif mukavemeti üzerindeki etkisi incelenmiştir. Açıcı silindir tarafından açılmakta olan lif üzerinde, lif uzunluğu boyunca bir veya birden fazla noktada kırılma ortaya çıkabilmektedir. Açıcı silindir dişleri tarafından liflere uygulanan yoğun açma hareketinin bir sonucu olarak lif mukavemeti ve kopma uzamasında azalma görülmektedir. Lif mukavemetindeki azalmanın, lifin bant içerisindeki yerleşimine bağlı

43 olarak değiştiği belirtilmektedir. Cer bandı içerisindeki lifin kancalı ucu ileride olacak şekilde beslendiğinde, düz kısmının ileride olacak şekilde beslenmesine göre daha fazla lif kırılması ve dolayısıyla mukavemet kaybına neden olduğu ileri sürülmektedir. Salhotra (98) tarafından yapılan çalışmada pamuk lifi minyatür tarak ve cer makinalarında işlendikten sonar Suessen firmasına ait bir OE iplik eğirme ünitesinde eğrilmiştir. Eğirme sırasında farklı açıcı silindir hızı ile çalışılmıştır. ( 000, 7000 ve 9000 d/dak ) Her bir farklı açıcı silindir hızında liflerin zarar görme oranı incelenmiştir. Farklı açıcı silindir hızları için lif zarar görme oranında % ya ulaşan farklılıklar belirlenmiştir. Mansour (98) ve arkadaşı tarafından yapılan çalışmada altı ayrı mısır pamuğu kullanılarak, OE rotor iplik makinasında açıcı silindirden geçen lif demetlerindeki lif uzunluk dağılımı değişimi incelenmiştir. Lif kırılma oranının lif tipinin yanı sıra, açıcı silindir diş formu ve açıcı silindir çalışma koşullarına bağlı olarak değiştiği belirlenmiştir. Sert diş yüzeyine sahip yeni bir tip açıcı silindir kullanıldığında, silindir dişlerinin lif kırılmasına olan etkisinin silindir dişlerinde belli oranda aşınma meydana gelinceye kadar devam ettiği görülmüştür. Ancak aşırı oranda aşınmış ve eskimiş açıcı silindir diş yüzeylerinin de iplik kalitesini kötü yönde etkilediği belirtilmiştir. Ülkü (99) tarafından yapılan çalışmada Open End iplik eğirme makinasında açıcı silindirde açılan bandın tek life açılma ve düzeltilme etkinliği yüksek hızlı kamera ile incelenmiştir. Lif transfer kanalındaki hava akış hızı sabit tutularak açıcı silindir hızı arttırıldığında, transfer kanalındaki lif açılma etkinliğinin bozulduğu gözlemlenmiştir. Transfer kanalındaki hava akış hızı arttırılıp açıcı silindir hızı sabit tutulduğunda

44 ise lif açılma etkinliğinin iyileştiği gözlemlenmiştir. Ayrıca kesitteki lif sayısı ve besleme silindiri ile açıcı silindir arasında çekime bağlı olarak yapılan inceleme sonucunda, artan çekim oranı ile lif düzleşmesinin de arttığı belirtilmektedir. Bu sonuçların pamuk ve polyester lifleri için benzer eğilim gösterdiği belirtilmiştir. Ülkü (99) tarafından yapılan çalışmada Open End friksiyon iplik eğirme işleminde açıcı silindirin lif kırılması üzerindeki etkileri incelenmiştir. Platt Saco Lowell OE friksiyon iplik makinasında farklı açıcı silindir hızlarında pamuk, polyester, viskoz ve akrilik lifleri eğrilmiştir. Açıcı silindir hızındaki değişimin lif kırılması ve dolaylı olarak iplik özellikleri üzerindeki etkisi incelenmiştir. Açıcı silindirin yüksek hızlarda çalıştırılmasının yüksek oranlarda lif kırılmasına yol açtığı ve kırılma oranının malzemeye bağlı olarak farklılık gösterdiği görülmüştür. Artan açıcı silindir hızına bağlı olarak lif kırılmasında artış olduğu ve buna bağlı olarak iplik özelliklerinin olumsuz yönde etkilendiği gözlemlenmiştir. Nicolik (99) tarafından yapılan bu çalışmada; OE rotor iplik makinasinda, açma kuvvetinin lif geometrisi üzerine etkisi incelenmekte ve bant içinde ilerlemekte olan lifin bant içinden çekilip alınması için açıcı silindir dişleri tarafından uygulanacak kuvvet hesaplanmaktadır. Bant içindeki lifin uzaydaki fiziksel şeklinin içiçe iki helisten oluştuğu kabul edilmektedir. Birinci helis lifin inceliği ve uzama oranına bağlı olarak şekillenen, yay kıvrımı biçimindeki büyük çaplı helis ve ikinci heliste lifin kıvrımlamasına bağlı olarak şekillenen küçük çaplı helistir. Her iki helis tam olarak açıldığında lifin çubuk şeklinde tam düzgün hale geldiği kabul edilmektedir. Liflerin bant demetinden çekilip alınması için gerekli kuvvet aşağıdaki formül ile hesaplanmıştır;

45 F Ttf = Fo T pf = ts F N o f [cn] F pf : Liflerin bant demetinden çekilip alınması için gerekli kuvvet, F 0 : Açıcı silindir tarafından lif bandına uygulanan kuvvet, N f : Bant kesitinde yer alan lif sayısı, F 0 açıcı kuvveti ise aşağıdaki formül ile hesaplanmaktadır; F ts o =,9 0 d f ρ f Ttf T n o [ cn] T ts, T tf : bant ve lif numaraları, [tex] d f : lif çapı, [m] m s :bant kütlesi, [kg] ρ f :lif yoğunluğu, [kg/m ] n o :açıcı silindir devri, [rpm] Pamuk, viskoz, akrilik ve polyester lifleri için yapılan ölçümlerde açıcı silindir hızı ile liflerin açılma-düzleşme etkinliği incelenmiştir. Artan açıcı silindir hızı ile iplik mukavemetinde de artış olduğu ifade edilmiştir. Bu artışın artan açma kuvvetine bağlı olarak daha etkin paralelleşip düzleşen etkin lif açılmasına bağlı olduğu belirtilmiştir. Kong (99) tarafından yapılan çalışmada, rotor hızı, açıcı silindir hızı ve iplik bükümünün rotor iplik düzgünsüzlüğü üzerindeki etkileri incelenmiştir. Lif bandının rotor içine beslenmeden hemen önceki açılma etkinliği ve iplik düzgünlüğü üzerindeki etkilerinin belirlenmesi amacıyla her bir life temas eden açıcı silindir diş sayısı (point per fiber ),

46 ppf değeri üzerinde durulmuştur. 0 tex kalınlığında 00 % pamuk liflerinin kullanıldığı deneysel çalışma sonucunda, artan ppf değerine bağlı olarak bandın açılma etkinliği artmakta ve iplik düzgünlüğü ve hata sayısında iyileşme görülmektedir. Ancak arttırılan ppf değerinin belli bir kritik değerden sonra iplik üzerinde olumsuz etkilere neden olduğu da belirtilmektedir. Yüksek ppf değerleri açılma sırasında yüksek lif kırılma oranına neden olarak iplik özelliklerinin olumsuz yönde değiştirmektedir. Çalışmada ppf değerinin belirlenmesi için, Klein (987) tarafından tanımlanmış olan aşağıdaki formül kullanılmıştır; birim zamanda çalışan açıcı silindir dişi sayısı ppf= birim zamanda beslenen lif sayısı C ppf = v f n pt s n /( n t f t 0 / L) = n pt v f nt n f s t L 0 C ppf : lif temas sayısı, n : açıcı silindir hızı, d/dak, p t :açıcı diş üzerindeki toplam diş sayısı, v f : bant besleme hızı, (m/dak), n s t : bant numarası, tex, (mg/m), n f t : lif numarası, militex, L : ortalama lif boyu, (mm) Ömeroğlu (998) tarafından yapılan çalışmada OE rotor iplik eğirme sisteminde rotor, açma silindiri ve iplik çıkış düzesi değiştirilerek % 00 pamuk ve % / pamuk/polyester karışım iplikleri eğrilmiştir. İplik karakteristik özellikleri belirlendikten sonra elde edilen sonuçlar istatiksel olarak değerlendirilmiştir. Sonuçlara bakıldığında pamuk ve

47 polyester karışım ipliklerinin her ikisinde de rotor, açıcı silindir ve çıkış düzesinin iplik özellikleri üzerinde önemli etkileri olduğu görülmüştür. Elmas kaplı rotorların en iyi lif-yüzey sürtünmesini sağladığı ve en iyi sonuçları verdiği belirtilmektedir. Açıcı silindirler incelendiğinde ise pamuk ve polyester karışım iplikler için farklı tip açıcı silindirlerin daha uygun olduğu görülmüştür. % 00 pamuk iplikleri için büyük ön diş açılı, yüksek örtü yoğunluklu açıcı silindirler, % / pamuk/polyester iplikleri için ise nispeten küçük diş ön açılı, düşük örtü yoğunluklu açıcı silindirler ile daha iyi özelliklerde iplik eldesinin mümkün olduğu ifade edilmektedir. İplik çıkış düzeleri arasında düzgün yüzeyli olanların her iki hammadde içinde daha iyi sonuçlar verdiği belirtilmektedir. Kadoğlu (999) tarafından yapılan çalışmada open-end rotor iplikçiliğinde polyester ve özellikle mikro liflerin eğrilmesi konusunda geniş çaplı bilgiler sunulmaktadır. Rotor iplikçilik sisteminin günümüzdeki genel durumu değerlendirilmiştir. Rotor iplik makinası ve genel eğirme elemanları tanıtıldıktan sonra rotor iplikçiliğinde hammaddenin önemi ve hammadde özellikleri üzerinde durulmuştur. Rotor iplik makinasında polyester liflerinin, % 00, karışım ve çok ince liflerin eğrilmesi için önemli olan noktalar üzerinde durularak kullanım alanlarına göre eğirme şartları incelenmiştir. Farklı şartlarda eğrilen ipliklere ait iplik özellikleri verilmiştir. Kadoğlu, (999b, 00), farklı rotor tiplerinin iplik karakteristikleri üzerindeki etkileri konusunda yaptığı çalışmada, pamuk, polyester, akrilik, lyosel ve pamuk/polyester karışım iplikler üzerinde çalışmıştır. İplikler üzerinde mukavemet, uzama oranı, iplik hataları, tüylülük, tüylülük varyasyonu, aşınma mukavemeti, ve iplik canlılığı testleri yapılmıştır. Rotor geometrisinin değişiminin bir çok iplik özelliğine etki ettiği ortaya konmuştur. Özellikle % 00 PES ipliği için farklı rotor

48 tiplerinin iplik aşınma dayanımı üzerinde istatiksel olarak önemli olduğu ortaya konmaktadır. Duru (00) tarafından yapılan çalışmada, polyester lifleri ile telef pamuk % 0/0 oranında karıştırılarak bant formuna getirilmiş ve OE rotor iplik makinasında eğrilmiştir. Eğirme sırasında açıcı silindir hızı hariç tüm diğer parametreler sabit tutularak yedi ayrı açıcı silindir hızında iplik eğrilmiştir. Eğrilen iplikler üzerinde yapılan ölçümler sonucunda genel olarak açıcı silindir hızındaki artışın mukavemeti olumsuz, düzgünsüzlük ve tüylülük değerini ise olumlu yönde etkilediği sonucuna varılmıştır. Ayrıca açıcı silindir hızına bağlı olarak döküntü miktarı değişimi de incelenmiştir.

49 . OE ROTOR İPLİK MAKİNASI ve AÇICI SİLİNDİRLER. OE Rotor İplik Makinası Rotor iplik eğirme yöntemi, klasik ring iplik eğirme yöntemine göre yeni bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Ticari olarak ilk kez tanıtımın yapıldığı 9 yılından bu yana rotor iplik eğirme makinası gerek teknolojik olarak ve gerekse kullanım yaygınlığı olarak çok büyük ilerlemeler kaydetmiştir. Rotor iplik makinalarının otomasyona uygunluğu ve yüksek üretim hızlarında çalışabilmesi bu eğirme yöntemine olan ilgiyi arttırmıştır. Dünya kesikli lif iplik üretim sektöründe % civarında bir paya sahip olan rotor iplik eğirme yöntemi d/dak ya ulaşmış olan rotor devri ile kısa stapel iplikhanesinin bütün materyallerinin, -0 tex iplik numara aralığında eğrilmesinde kullanılabilmektedir. ( Kadoğlu, 000) Şekil. Open-End eğirme prensibi Rotor eğirme işlemi open-end (açık uç) eğirme prensibi ile çalışmaktadır. Şekil. de görülen şematik resime göre, bant halindeki lifler öncelikle bir açma ünitesine girmekte ve burada tek lifler halinde açılmaktadır. Liflerin açılmasından hemen sonra lifler istenilen iplik kalınlığının verecek şekilde bir araya getirilerek büküm işlemine tabi

50 tutulmaktadır. İplik olmak üzere ikinci ünite içinde bir araya getirilen lifler burada ucu açık olan bir ipliğe bağlanarak büküm elemanının dönüşü ile birlikte büküm alıp iplik formunda bir yapı oluşturmaktadırlar. Bükümlü iplik haline gelmiş olan lifler daha sonra çıkış silindirleri kullanılarak çekilmekte ve ayrı bir sarım elemanı ile bobin halinde sarılmaktadırlar. OE rotor iplik makinasında iplik eldesi dört ana bölüme ayrılmaktadır. Bu bölümler ; - Lif bandının makinaya verilmesi - Bandın açıcı silindir ve transport kanalında tek lif haline getirilmesi - Açılan liflerin rotor içerisinde bir araya getirilerek büküm verilmesi ve iplik oluşumu - Oluşan ipliğin rotor dışına çekilerek sarılması Şekil. de rotor iplik eğirme makinasında iplik oluşumu ile ilgili elemanlar görülmektedir. Rotor iplik makinasına beslenen lif bandı kondenser içinden geçerek besleme pedalı üzerinden besleme silindirine beslenir. Besleme silindirine gelmeden önce belli bir hacme sıkıştırılmış olan lif gurubu burada belli bir hız ile açıcı silindire doğru iletilir. Yüksek hızda dönmekte olan açıcı silindir dişleri bu bölgeye ulaşmış olan lif uçlarını yüksek oranda bir çekim hareketi çeker ve lifleri taramak yolu ile açıcı silindir üzerine alır. Açıcı silindir ile birlikte hareket etmeye başlayan lifler, açıcı silindir yuvası ile bağlantılı olan besleme kanalı önünden geçerken buradaki hava akımına kapılarak besleme kanalının içinde ilerlemeye başlarlar. Besleme kanalı gittikçe daralan özel şekli ile liflerin tam boylarına kadar açılarak tek lif halinde ayrılmasını sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. Besleme kanalı içinde tek lif halinde ayrışmış olarak ilerlemekte olan lifler rotor içine ulaşarak buradaki

51 merkezkaç kuvvetinin etkisi ile rotor çanağında bulunan yivlere doğru itilir. Yiv içinde biriktirilen lifler üst üste yığılarak istenilen iplik kalınlığında bir lif bileziği oluşturduğunda dışarıdan rotor içine sarkıtılan Şekil. OE rotor iplik makinasında iplik oluşumu, (Trommer, 99)

52 iplik açık ucu ile tutularak dışarı doğru çekilir ve böylece iplik eldesi tamamlanmış olur. İplik oluşumunun sürekli olması için rotordan çıkan ipliğin devamlı olarak çekilmesi gerekmektedir. Şekil. Çekim büyüklüğünün iplik hataları üzerine etkileri, (, dtex, mm parlak PES,. tex, büküm katsayısı 0), (Rieter) Rotor iplik makinasında bant formundaki lifler doğrudan doğruya iplik halinde eğrilmekte ve yüksek çekim oranlarında çalışılmaktadır. Toplam çekim oranı arttığında iplik hata sayılarının azaldığı gözlemlenmiştir. Şekil. de verilen grafikte rotor iplik makinasında lif bandına uygulanan toplam çekim oranının artması ile iplik ince yer, kalın yer ve neps hata sayılarının azaldığı görülmektedir.. Rotor İplik Makinasında Eğirme Elemanları Rotor iplik makinasında bantın beslenmesi ve ipliğin sarılması işlemleri dışında iplik oluşum işleminin gerçekleştirildiği makina elemanları eğirme kutusu içinde yer alır. Eğirme kutusu içinde açıcı silindir, rotor ve çıkış düzesi-çıkış kanalı yer almakta ve bu elemanlar eğirme elemanları olarak isimlendirmektedir.

53 .. Rotorlar Rotor en temel eğirme elemanıdır. İpliğin oluşumunda en önemli eleman olan rotorun tüm özellikleri iplik eldesini ve elde edilen ipliğin kalitesini etkilemektedir. Rotor çapı, rotor hızı, rotor yiv şekli, rotor iç duvar ve yiv yüzeyinin pürüzlülüğü ve rotor duvarının eğimi elde edilecek iplik özellikleri açısından önemli bulunmaktadır. Rotor çapı iplik özellikleri ve iplik eğrime hızı açısından oldukça önemlidir. İplik numarası ve hammadde özellikleri rotor çapını belirleyici unsurlar arasındadır. İşlenecek hammaddenin ortalama lif boyu rotor çapının büyüklüğü için en önemli belirleyicidir. Eğrilecek lif boyuna bağlı olarak rotor çapının uygun büyüklükte seçilmesi gereklidir. Benzer olarak kalın iplik eğrilmesi için de büyük çaplarda rotor kullanılmalıdır. Rotor çapı küçüldükçe rotor devrinin daha da arttırılması mümkündür. Günümüzde 8 mm çapında rotorlar kullanılarak d/dak nın üzerinde yüksek hızlara ulaşılabilmektedir. Rotor çaplarını daha da küçülterek yüksek çalışma hızlarına çıkılması teorik olarak mümkün görünmekle birlikte, lif boyu nedeni ile belli rotor çapının altına inilemeyeceği de bilinen bir gerçektir. Rotor çapı ve hızı, işlenmekte olan hammadde ve işlenecek olan iplik özelliklerine bağlı olarak seçilmelidir. Rotor yivi iplik oluşumu için liflerin üst üste yığıldığı kanalcıktır. β ile tanımlanan rotor yiv açısı normal şartlarda 0 ile 0 arasında değişmekte ve rotor çapı ile birlikte azalmaktadır. Rotor yivinin genişliği, derinliği ve geometrik şekli, elde edilecek iplik kesitindeki lif yerleşiminin gevşek veya sıkışık olmasını ve buna bağlı olarak ipliğin mukavemet, kopma uzaması, tüylülük ve iplik hataları gibi özelliklerini etkilemektedir (Şekil. ).

54 Şekil. Rotor geometrisi Rotor duvarının eğimi α eğim açısı ile verilmekte olup bu açı ile 0 arasında değişebilmektedir. Yüksek devirlerde çalışacak olan rotorlar için bu açının düşük seviyelerde seçilmesi gerekmektedir. Rotor iç duvarı, besleme kanalından çıkarak rotor içine ulaşmış olan liflerin rotor yivine yerleşene kadar temas halinde oldukları, dolayısıyla da lif konumu üzerinde etkili olabilen yüzey olması açısından önemlidir. Yüzeyin pürüzlülüğü ve eğimi lifin ilerlemesi sırasında tam boy açılmasını, hareket süresini ve hızını, ve ayrıca yiv içine yerleşimini etkilemektedir. Rotor yüzeyleri sertlik ve sürtünme özelliklerini değiştirmek amacıyla alüminyum, çelik, elmas ve boronize edilmiş olarak hazırlanmaktadır... Çıkış düzesi Çıkış düzeleri rotor içinde oluşturulmuş olan ipliğin rotor dışına çıkarılması sırasında kullanılan eğirme elemanlarıdır. Rotor içinden dışarı doğru çekilen ve üzerine büküm almış olan iplik, çıkış düzesine sürtünerek düze üstünde yuvarlanma hareketi yapar. Bu yuvarlanma sonucunda ortaya çıkan yalancı büküm ile iplik üzerine ilave bir büküm eklenerek rotor içindeki lif bileziği üzerindeki büküm bölgesinin boyunun uzaması sağlanır.

55 (a) (b) Şekil. (a) Rotorda büküm alma bölgesi (b) rotor ipliği üzerinde oluşan gerçek ve yalancı büküm Şekil.-a da rotor yivinde yerleşmiş olan lif katmanı üzerinde oluşmuş olan büküm bölgesi görülmektedir. Şekil.-b de ise rotor yivi iplik çıkış silindirleri arasında rotor ipliği üzerindeki büküm seviyelerinin değişimi verilmektedir. Büküm bölgesinin boyunun uzaması eğirme stabilitesini arttırmakta ve böylece iplik oluşumu daha stabil hale gelmektedir. Yüzeyleri düz, çentikli veya kanallı olarak imal edilen çıkış düzeleri iplik üzerindeki kalıcı büküm seviyesini değiştirerek ipliğin yumuşaklık, tüylülük ve hacimliliği etkilemektedir. Düzeler genel olarak çelik ve seramik olmak üzere iki ayrı malzemeden yapılmaktadır. Seramik düzeler uzun ömürlü olmaları nedeniyle daha geniş kullanım alanı bulmakta olup, çelik düzeler ısı yayınım özelliklerinin daha iyi olması nedeniyle ihtiyaç duyulan yerlerde tercih edilmektedirler.. Açıcı Silindirler Açıcı silindirler rotor iplik makinasında eğirme kutusunun içinde yer alan en önemli elemanlardan bir tanesidir. Açıcı silindirin temel görevi bant halindeki malzemenin tek lif halinde açılmasını ve bu işlem sırasında bant içindeki yabancı maddelerin uzaklaştırılmasını sağlamaktır. Kondenserden geçtikten sonra besleme pedalı ile besleme

56 silindiri arasından belli bir basınç altında geçmiş olan lif bandı homojen bir kalınlığa getirilmiş olarak açıcı silindir ile temas ettiği tarama noktasına getirilir. Tarama noktasında 000 kat civarında gerçekleşen yüksek çekim nedeniyle olası bant düzgünsüzlüklerinin iplikte önemli kütlesel hatalara yol açacağı bilindiğinden, açıcı silindir tarama noktasına gelmiş olan bantın homojen yoğunlukta olması önem taşımaktadır. Tarama noktasında hızla dönmekte olan açıcı silindir dişlerine temas eden lif uçları hızla bant içinden çekilerek alınır ve açıcı silindir dişleri üzerine yerleştirilir. Açıcı silindirin dönüşü ile birlikte açıcı silindir yüzey hızı ile aynı hızda hareket etmeye başlayan lif demetçikleri üzerlerine etkiyen kuvvetler ve açıcı silindir dişlerinin etkisi ile tek lif halinde açılmaya başlar. Açılma ile birlikte bant içindeki yabancı maddeler de uzaklaştırılır. Açıcı silindir yüzeyindeki açılma işlemi, açıcı silindirin yaklaşık / devri kadar sürede gerçekleştirilmektedir. Yabancı maddelerin uzaklaştırılması işlemi ise açıcı silindir devrinin ilk çeyrek dönüşünde tamamlanmaktadır. Açma işleminden iyi sonuç alınabilmesi için uygun şartlarda hazırlanmış lif bandı ve iyi seçilmiş açıcı silindir çalışma şartları olmalıdır. İyi bir açma işlemi için lifler üzerinde en az zorlama ile en fazla açılma ve optimum temizlemenin sağlanması gerekir. Açıcı silindire beslenen malzemenin ön hazırlığının iyi yapılmış olması, yapılacak açma ve temizleme işleminin daha etkin ve verimli olmasını sağlamaktadır. Gerekli açıcı silindir hız seviyesinin belirlenmesinde lif fiziksel özellikleri, eğrilecek iplik kalınlığı, bant numarası ve açıcı silindir dişlerinin lif ile temas sayısının dikkate alınması gerekmektedir. Teknik olarak açıcı silindir hızları.000 d/dak ile d/dak arasında değişebilmekle birlikte, pratikte bu aralık.00 d/dak ile 8.00 d/dak

57 arasında değişmektedir. Normal şartlarda m/sn civarında seçilmekte olan açıcı silindir çevresel hızı işlenmekte olan bant ve lif özelliklerine bağlı olarak azaltılıp arttırılabilmektedir. Açıcı silindir çevresel hızının artması yüzey ısısının artmasına ve lif üzerinde negatif etkilere neden olmaktadır. Özellikle yapay liflerin işlenmesinde açıcı silindir hızı düşük seçilmelidir. Açıcı silindir hızını etkileyen bir diğer etken de eğrilecek iplik kalınlığıdır. İplik kalınlığı arttıkça açıcı silindir dönüş hızının belli oranda arttırılması tercih edilebilmektedir. Açıcı silindir devrinin gereğinden fazla arttırılması uçuntu ve toz artışı, lif kırılmasında artış, iplik mukavemetinde ve kopma uzaması değerlerinde azalma eğilimi gibi olumsuzluklara neden olmaktadır. Ancak hız artışının neden olduğu olumlu sonuçlar da göz ardı edilmemelidir. Açıcı silindir devrinin arttırılması yabancı madde ayrılması ve bant açılmasında iyileşme, lifin açıcı silindir etrafına sarılmasında azalma ve buna bağlı olarak açıcı silindir yüzeyindeki lif sirkülasyonunda azalma, uster CV değerlerinde iyileşme ve iplik hatalarında azalma sağlamaktadır. (Trommer, 99).. Açıcı silindir yüzey özellikleri Açıcı silindirler genel görünüş olarak üzerleri garnitür dişleri ile kaplı silindirik elemanlardır. Açıcı silindir üzerinde bulunan dişlerin formu, yükseklikleri, sıklıkları, yerleşim şekilleri ve yüzey kaplamaları açıcı silindir çeşitleri arasındaki temel farklılıkları oluşturmaktadır. Açıcı silindir garnitürleri işlenen lif çeşidine göre farklı geometrilerde tasarlanmaktadır. Pamuk için kullanılan açıcı silindirlerde dişler arasındaki mesafe,, mm arasında değişmekte ve göğüs açıları da civarında seçilmektedir Kimyasal lifler için ise garnitür

58 dişleri arasındaki mesafe mm arasında değişmekte ve göğüs açısı da çok daha düşük seçilmektedir (Şekil.). Şekil. Açıcı silindir diş formları, (Klein, 99) Esasen iki ayrı tipte tasarlanmış ve kullanılmakta olan açıcı silindir garnitürleri, iğneli ve metalik garnitürler olarak ayrılmaktadırlar. İyi açma özellikleri ve dayanıklı olmaları nedeni ile daha çok tercih edilen metalik garnitürler açıcı silindirler üzerine spiral formda açılan kanal içine yerleştirilerek veya açıcı bilezik formunda kullanılmaktadır. Şekil.7,.a ve b de Reiners+Fürst firması tarafından imal edilmekte olan standart açıcı silindir bileziklerine ait teknik resimler verilmektedir. Şekil.7, c de ise açıcı silindir bileziği üzerine yerleştirilmiş olan bir dişin silindir yüzeyindeki diş yerleşimi görülmektedir.

59 (a) açıcı silindir ön görünüş (b) açıcı silindir yan görünüş (c) açıcı silindir yüzeyinde diş yerleşimi Şekil.7 Açıcı silindir şekli Açıcı silindirlerde kolay değiştirme, uygun maliyet, daha uzun kullanım ömrü ve daha iyi iplik kalitesi gibi avantajlar nedeni ile metalik garnitür yerine açıcı bilezik kullanımı tercih edilmektedir (Kadoğlu, 000). Açıcı silindirlerde dişler helis yolu izleyecek şekilde sarılmakta ve bu yolla diş sıklığı belli limitler arasında değiştirilebilmektedir. Açıcı silindir dişleri tam anlamıyla yan yana gelecek şekilde sarıldığında maksimum olan diş yoğunluğu, normal helis sarımındaki yoğunluğun -,8 katına çıkarılabilmektedir. Teorik olarak artan diş yoğunluğu ile daha iyi açma sağlanmakla birlikte, yoğun açma hareketi nedeniyle liflerin zarar görmesi tehlikesi de ortaya çıkmaktadır. Liflerin düzgün bir şekilde açılıp transfer kanalına eşit oranda beslenebilmesi için açıcı silindir yüzeyinin hasar görmemiş ve temiz olması gerekmektedir. Açıcı silindir dişlerinin eğilmiş, kirlenmiş ve bozuk bir diş yüzeyine sahip olması lif açılmasını zorlaştırmakta ve ipliğin kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Şekil.8 de zarar görmüş açıcı silindir dişleri görülmektedir.

60 --00µm --000µm Şekil.8 Zarar görmüş açıcı silindir dişleri, (Sierch, 980) Açıcı silindir yüzey kaplamalarında yaygın olarak nikel, elmas ve plazma kaplama kullanılmaktadır. Nikel kaplamalı açıcı silindirler yüksek mukavemetli polyester liflerinin işlenmesinde ve aşınmaya karşı yüksek koruma gerektiren liflerin işlenmesinde kullanılmaktadır. Elmas kaplamalı açıcı silindirler yüksek düzeyde yapışma özelliği olan liflerin işlenmesinde ve yüksek aşınma dayanımı özelliği için kullanılmaktadır (Schmidt, 998). Saf elmas veya plazma kaplı açıcı silindirler daha iyi lif açılması ve daha iyi kalitede iplik eğrilmesini mümkün kılmakla birlikte, sert yüzey özelliği nedeniyle toz artışına neden olmaktadırlar. Çizelge. de farklı açıcı silindir diş profilleri ve genel kullanım alanları ile ilgili bilgiler verilmektedir. (Suessen, 000)

61 Çizelge. Çeşitli açıcı silindir diş yapıları ile ilgili teknik veriler, (Suessen Premium Parts) Diş tipi ve formu Lif çeşitleri Hız limitleri (d/dak) B 7 /AB 7 Pamuk Viskoz Pamuk/viskoz B 7,8 / AB 7-,8 B 87/AB 87 Pamuk Viskoz Pamuk/viskoz Pamuk Viskoz Pamuk/viskoz Özellikler -pamuk için önerilir -viskoz için uygundur -lif tutamının tamamen açılması -iyi derecede lif ayrımı -düşük diş aşınması -pamuk için önerilir -viskoz için uygundur -lif tutamının tamamen açılması -iyi derecede lif ayrımı -düşük diş aşınması -lif tutamının tamamen açılması -0 tex (Nm 0, Ne 0) ten ince iplikler için tercih edilir B 0/AB 0 Pamuk pamuk için önerilir -lif tutamının tamamen açılması -düşük diş aşınması S /AS PES,PAC,PA, Viskoz Pamuk/yapay yapay lifler için uygundur -pamuk ve keten ile sentetik lif karışımları için uygundur -orta uzunlukta lif boyu, lifler düşük oranda yabancı madde içeren saf pamuk için Pamuk uygundur S / AS Viskoz Viskoz lifleri için tercih edilir S / AS Yapay lifler / pamuk (sınırlı kullanım) S / AS PES,PAC,PA, Viskoz yumuşak bir açılma -besleme kanalına lif geçişinde hassasiyet -açıcı silindir etrafına sarılma eğiliminin ortadan kalkması PES için uygun - hassas açılma -dişler üzerinde lif birikmesi olmadan açılım

62 ... Lif demetlerinin tek life ayrılması ve rotor içine taşınması Rotor iplik makinasında lif demetleri genel prensip olarak ya çekim sistemi ya da açıcı silindir aracılığı ile tek life ayrılabilmektedir. Eğirme sırasında asıl çekimin yapıldığı yer açıcı silindirlerdir. Açıcı silindir dişleri ve açıcı silindir etrafında yaratılan türbülans ile gerçekleştirilen çekimin yanı sıra, besleme silindiri ile açıcı silindir arasında ve açıcı silindir ile rotor arasındaki besleme kanalında da çekim yapılmaktadır. Hava akımı ile yapılan çekim ile paralel ve gergin açılma sağlanmakta taramalı çekimin neden olabileceği olumsuzluklar telafi edilmeye çalışılmaktadır. Açıcı silindir üzerinde gerçekleştirilen tarayarak açma ve çekim işleminde açıcı silindir üzerindeki dişlerin geometrik yapısı ve sıklığı önem kazanmaktadır. Açıcı silindir etrafında açılmış olan lif demetçikleri merkezkaç kuvveti, açıcı silindir etrafında oluşan hava akımı ve besleme silindirindeki emiş kuvvetinin etkisi ile açıcı silindir yüzeyini terk ederek besleme kanalında ilerlemeye başlar. Açıcı silindiri teğetsel olarak terk etmekte olan lifler belli zaman aralıklarında açıcı silindir yüzeyinden ayrılarak besleme kanalına girerler. Besleme kanalında açıcı silindir çevresindeki hava akımından daha yüksek olan hava emişinin etkisine giren lifler tam lif uzunluğu boyunca açılacak şekilde ilerlemeye başlarlar. Hız farkının istenen seviyede olmadığı durumlarda ipliği oluşturmak üzere olan lif gurubu içinde paralellik bozulur ve buna bağlı olarak iplik kalite değerleri kötüleşmeye başlar. Besleme kanalında ilerlemekte olan liflerin paralelliği ve düzgün ilerlemesi ile ilgili diğer etkenler besleme kanalının geometrik formu ve hava akımının hızıdır. Silindirik-konik formdaki besleme kanalları hava akımının kontrollü olarak arttırılmasını sağladığından lif akışı için en optimum sonuçları vermektedir.

63 Lif taşıma kanalının sonuna ulaşmış olan lifler burada rotor içindeki hava akımının etkisine girerek bir miktar çekime uğrayarak rotor duvarı üzerinden rotor yivine doğru ilerlerler. Rotor duvarına ulaşmış olan lifler buradaki merkezkaç kuvvetinin etkisi ile çok kısa sürede rotor yivi içine doğru preslenerek rotorun hızı ile birlikte dönmeye başlar. Liflerin rotor yivi içerisine yerleşmesinde liflerin rotor duvarı üzerine beslenme yüksekliği ve yönü; rotor duvarının çevresel hızı ile rotora ulaşmış olan liflerin hızı arasındaki farklılık, lif-rotor duvarı arasındaki sürtünme katsayısı, rotor duvarının eğimi rotor hızı ve çapı etkili bulunmuştur (Deussen, 99). Besleme silindiri ile açıcı silindire iletilen lif bandının etkin bir şekilde açılması, besleme silindiri ile açıcı silindir arasındaki çekim oranına bağlı olarak değişmektedir. Pratikte edinilen deneyimler açıcı silindir çevre hızı ile besleme hızı arasındaki çekimin 0-00 arasında olmasının uygun açılma için gerekli olduğunu göstermektedir. Açılacak lif bandının mümkün olduğunca ince olması açılmanın daha yoğun ve etkin yapılmasını mümkün kılmaktadır.

64 . POLYESTER LİFLERİ Tüm dünyada kişi başına tüketilen lif miktarı her geçen gün artmaktadır. 90 yılında kişi başına düşen ortalama lif tüketimi, kg iken bu rakamın 000 yılında 8,7 kg a yükseldiği ifade edilmektedir. Bu dönemlerdeki dünya nüfusunun da, milyardan milyarın üzerine çıktığı dikkate alındığında toplam lif tüketimindeki artış oldukça dikkat çekicidir. Çizelge. de bu yıllar arasındaki değişim detaylı olarak görülmektedir. Dünya toplam doğal lif üretiminde modern tarım yöntemlerinin kullanılmaya başlanmasından sonra önemli artışlar gerçekleşmemiştir. Yapay lif üretiminde ise artan dünya nüfusu, modern toplumun gerekleri ve gelişen lif ve iplik teknolojisine bağlı olarak sürekli artış görülmektedir. Çizelge. Dünya lif üretimi, (Saurer Group raporundan özet) Yıllar Doğal lif*.000 ton Yapay lif,.000 ton Toplam,.000 ton Dünya nüfusu, (milyar) Kişi başına tüketim, (kg) ,08 8, ,9 7, ,8 7, ,8 7, ,, ,09, ,7, ,, ,0, ,, *Rami, flax, jüt, sisal hariç

65 Yapay lif sektöründeki üretim artışı artan tüketici taleplerinin yanı sıra sürekli daha hızlı makinalar geliştirme eğiliminde olan iplik makinası üreticileri tarafından körüklenmiştir. Teknolojik yenilikler, yeni makina elemanları ve yüzey işleme teknikleri, otomatik kontrol elemanları ve iplik makinası imalatçıları arasındaki rekabet sonucu sürekli yenilik arayışının neden olduğu ivme, iplik eğirme makinalarının hızlarını arttırmıştır. Öncelikle ring iplik makinalarının eğirme kapasitelerindeki artışı karşılamak amacıyla başta polyester kesikli lif olmak üzere yapay lif üretiminde artış yapılması zorunlu olmuştur. OE rotor iplik makinalarının kullanımının yaygınlaşması ve özellikle 90 lı yıllarda Türkiye başta olmak üzere Hindistan ve uzak doğu ülkelerindeki OE rotor iplik makinası patlamasına paralel olarak yapay lif sektörü için yeni bir pazar daha ortaya çıkmıştır. Yapay lif sektöründeki en büyük artış polyester liflerinde görülmüştür. Polyester liflerinde 980 yılında milyon tondan biraz daha fazla olan üretim, 999 yılında 7,8 milyon tona ulaşmıştır yılları arasındaki yıllık dönemde 7 milyon ton olan polyester lif üretim artışı, sonraki yılları arasındaki yıllık dönemde, milyon tona ulaşmıştır (Tarakçıoğlu, 000). Polyester liflerinde görülen sürekli üretim artışı 000 yılına gelindiğinde 8,9 milyon tona ulaşarak tüm yapay lif üretiminin %0 ını karşılar hale gelmiştir (Saurer Group Report, 00). Polyester liflerine ait olan % 0 lık pay filament ve kesikli lif olarak ayrılmaktadır. Kesikli lif üretimi tüm yapay lif sektörünün % lık bir dilimini oluşturmakta ve 8, milyon tonu polyester kesikli lif olmak üzere, milyon ton yıllık üretim miktarına ulaşmaktadır. Şekil. de 000 yılı itibarı ile yapay lif pazarındaki oransal dağılım görülmektedir.

66 PES kesikli % PA filament % PA kesikli % PP 9% PAC 8% Selülozik 8% PES filament % diğer % Şekil. 000 yılı itibarı ile yapay lif üretimi Polyester lif üretiminin önümüzdeki yıllarda izleyeceği yol ile ilgili yapılan tahminlerde 980 yılından bu yana görülen polyester lif üretim artışının devam edeceği ifade edilmektedir. İngiliz Pazar araştırmaları uzmanı Johnson tarafından yapılan tahmine göre 00 yılında 0 milyarı bulacağı tahmin edilen dünya nüfusunun toplam 0 milyon ton lif tüketeceğini ifade etmektedir. Bu tüketimin % 80 kadarının polyester liflerine ait olacağı tahminlenmektedir. Polyester lif üretiminde önde gelen ülkeler son yıllarda yaptıkları büyük yatırımlarla Çin, Malezya, Endonezya, Tayland, Tayvan, Hindistan, Pakistan ve Türkiye dir. Kuzey Amerika ve Batı Avrupa ülkeleri ve Japonya gibi gelişmiş ülkelerde bu alanda yatırım yapılmamakta ve pazarın uzak doğuya kaymasına bilinçli olarak izin verilmektedir. Genel olarak bakıldığında yapay lif üretimi kadar tüketiminin de az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere bırakılacağı dikkat çeken bir sonuç olarak görülmektedir.

67 . Polyester Liflerinin Karakteristik Özellikleri Teknik olarak 9 yılından bu yana üretilmekte olan polyester lifi, kütle olarak % 8 oranında diol esterleri ve tereftalik asit zincirlerinin bir araya getirilmesi ile elde edilen lineer makromolekül zinciri yapısında bir liftir. Genel olarak filament ve kesikli lif formunda üretilmektedir. Eriyikten çekim yöntemi ile filament olarak elde edilen polyester lifleri ktex kalınlığında kablo halinde büyük kovalarda toplanarak öncelikle germe ve çeşitli fiksaj işlemlerine tabi tutulur. Daha sonra PES filament liflerin kesikli doğal liflere benzemesi amacıyla yapılan kıvrımlandırma işlemi uygulanır. Kıvrım kazanmış olan PES lifleri daha sonra istenilen stapel boyunda kesilerek balyalar halinde preslenir ve kullanıma sunulur. Polyester lifinin genel karakteristik özelliklerini şu şekilde özetlemek mümkündür; - yoğunluk :,8 g/cm - yüksek kopma mukavemeti - elastikiyet - aşınmaya karşı yüksek dayanım - ışığa karşı yüksek dayanım - organik ve mineral asitlere karşı dayanım - çekme ve keçeleşme özelliği yok - iyi kırışmazlık özelliği - yıkama ve kuru temizleme kolaylığı - çabuk kuruma (nem tutma oranı, % 0,-0,) - yüksek yaş mukavemet - kalıcı iz için uygun termoplastik özellik ( yumuşama sıcaklığı 0-0 C, erime noktası 0 C )

68 - boya alabilirlik ve boncuklanma özelliğinde esneklik (kopolimer kullanımı) - lif kesit şeklinde esneklik (yuvarlak, trilobal, bikomponent, içi boş kesitli lif). Polyester Lifinin Rotor İplikçiliğinde Eğrilmesi Rotor iplikçiliğinde yaygın olarak kullanılan lif pamuk lifi olmakla birlikte, başta polyester kesikli lif olmak üzere diğer yapay lif çeşitleri de rotor iplik makinasında eğrilebilmektedir. (Şekil.) Akrilik % Akrilik/pamuk % Viskon ve diğerleri % PES/pamuk 8% Pamuk % Şekil..Rotor iplik makinasında kullanılan lif çeşitleri Herhangi bir kesikli lifin rotor iplik makinasında eğrilebilmesi için lif karakteristikleri açısından belli sınırlar içinde olması gerekmektedir. Rotor iplikçiliği için önemli lif karakteristikleri şu şekilde sıralanmaktadır. (Kadoğlu, 999a) - lif mukavemeti, kopma uzaması - lif inceliği

69 - lif uzunluğu - yabancı madde içeriği - lif kıvrımlılığı - lif sertliği - ısıya karşı dayanımı - finish maddesi miktarı ve sürtünme katsayısı Yukarıda sayılan lif özellikleri kesikli polyester lifi için değerlendirildiğinde, normal şartlarda çekilmiş bir polyester lifinin ısı dayanımı ve lif sertliği özellikleri hariç diğer özelliklerin rotor iplik eğirme prensibi için uygun olduğu görülecektir. Rotor eğirme sırasında çıkış düzesi üzerindeki iplik-yüzey sürtünmesi sonucunda yüksek ısı ortaya çıkmakta ve bu ısı düşük derecelerde yumuşama sıcaklığına ulaşan polyesterin yüksek hızlarda eğrilmesini zorlaştırmaktadır. Bu sorunu ortadan kaldırmak için lifler üzerine çeşitli finish maddeleri uygulanmaktadır. Rotor iplikçiliği açısından finish maddesinden genel beklentiler şu şekilde sıralanmaktadır; (Kadoğlu, 999a) - Akış hızı, lif üzerindeki baskı kuvvetleri, kısa süreli sıcaklık (00 C ye kadar) gibi etkenlerden bağımsız olarak sabit bir dinamik sürtünme katsayısı sağlamalıdır. - Lif ile düze arasındaki kısa süreli (0,0sn) temas anında ısı kalkanı görevi yaparak lif üzerindeki ısıl etkiyi bloke etmelidir. - Yeterli antistatik etki sağlamalıdır. - Hazırlık işlemleri sırasında prosese uyum sağlamalıdır. - Eğirme elemanları üzerinde istenmeyen artık-yabancı madde birikmesine yol açmamalıdır.

70 Polyester lifine verilecek kıvrımlılığın düşük seviyelerde olması, liflerin rotorda daha kolay büküm alma ve ipliğe dahil olma özelliğini iyileştirmektedir. Düşük kıvrımlılıkta lifler kullanılarak eğrilen ipliklerde daha yüksek mukavemet, daha düşük iplik hata sayısı ve iplik kopuşu görülmektedir. Yüksek kıvrımlılığa sahip polyester liflerinin eğrilmesi sırasında ise lifin bant içinden çekilerek alınması zorlaşmaktadır. Yüksek kıvrımlı polyester lifleri sonuçta lifin zarar görmesine ve iplik düzgünsüzlüğünün artmasına neden olmaktadır. Lif kıvrımlılığı konusunda dikkat edilmesi gereken nokta kıvrımlılığın tarak tülbendini taşıyacak kadar yüksek ve aynı zamanda lifin bant içinden kolayca çekilerek alınmasını sağlayacak kadar düşük seviyede olmasıdır. (Lawrence, 98) Açıcı silindir bölgesinde yüksek mekaniki etki nedeniyle lifler üzerindeki finish maddesinin sıyrılarak dökülmesi söz konusu olabilmektedir. Açıcı silindir dişlerinin lif yüzeyine etkiyen vurma ve açma hareketinin sonucu serbest kalan finish maddesi transfer kanalı ve rotor içinde kirlenmeye neden olmaktadır. Kirlilik ile birlikte lif yüzey özelliklerindeki tahribatın sonucu eğirme şartları ve iplik özelliklerinde olumsuzluklarla karşılaşılmaktadır. Özellikle polyester lifinin eğrilmesi sırasında bu konu üzerinde hassas davranılması ve finish maddesinin en az zarara neden olacağı, pürüzsüz yüzeyli açıcı silindirlerin kullanılması önerilmektedir. Pürüzsüz yüzeyli açıcı silindirlerin bir önemli dezavantajı olan aşınma problemi nedeniyle açıcı silindir yüzeylerinin de sertleştirilmesi ve böylece aşınma dayanımının arttırılması istenmektedir. Yüksek aşınma dayanımlı ve daha uzun ömürlü açıcı silindir kullanımında, polyester lif özelliklerinin de göz önünde bulundurulması ve en az deformasyona neden olacak optimum şartların belirlenmesi gerekmektedir.

71 .MATERYAL VE METOD Bu çalışmada OE rotor iplik makinasında farklı eğirme şartları kullanılarak % 00 polyester iplikleri eğrilmiştir. Deneysel çalışma ve iplik özelliklerinin ölçümü Schlafhorst Autocoro GmbH firmasının Mönchengladbach daki laboratuarlarında gerçekleştirilmiştir... Materyal Bu araştırmada farklı açıcı silindirler kullanılarak çeşitli polyester lifleri farklı açıcı silindir hızı ve farklı iplik numarasında eğrilerek, elde edilen ipliklerin özellikleri incelenmiştir. Çalışma sırasında hammadde olarak altı ayrı ticari marka polyester kesikli lif kullanılmıştır. Tüm lif tipleri genel olarak birbirine benzer özelliklerde seçilmiş olup, iki lif çeşidinin stapel boyu diğerlerine göre daha kısadır. Ayrıca lif çeşitlerinden bir tanesi güç tutuşurluk özelliğine sahiptir. Araştırmada kullanılan polyester lif çeşitleri den ya kadar numaralandırılarak tüm çalışma boyunca bu numaralar ile tanımlanmıştır.. Metod Eğirme işlemi için SE eğirme kutuları ile donatılmış üniteli, Schlafhorst Autocoro modeli bir OE rotor iplik makinası kullanılmıştır. Çalışmada temel olarak iki ayrı numarada iplik iki ayrı açıcı silindir hızında eğrilmiş, rotor, rotor hızı, düze, büküm durdurucu gibi diğer eğirme elemanları ise sabit tutulmuştur. Nm 0 ve Nm numara ipliklerin eğrildiği eğirme işleminde, açıcı silindir tipi ve açıcı silindir hızları değiştirilmiştir. Çalışma için toplam olarak sekiz ayrı tipte açıcı silindir kullanılmış ve her bir açıcı silindir 8.000d/dak ve 8.00d/dak olmak üzere ikişer ayrı hız seviyesinde çalıştırılmıştır.

72 Çizelge. Genel deney planı materyal İplik numarası, Nm, (tex) 0 (0) (0) 0 (0) (0) 0 (0) (0) 0 (0) (0) 0 (0) (0) 0 (0) (0) Rotor tipi T 0 BD T 0 BD T 0 BD T 0 BD T 0 BD T 0 BD Rotor çapı, mm Rotor hızı, d/dak Band 0, 0, 0, 0, 0, 0, numarası, Nm, ( ) ( ) ( ) ( ) (,7 ) () (ktex) Çekim miktarı 98, , 97, Büküm katsayısı, α m Büküm, t/m 70 7 Açıcı S DN S DN S DN S DN S DN S DN silindirler S N S N S N S N S N S N S D S D S D S D S D S D S P S P S P S P S P S P OS DN OS DN OS DN OS DN OS DN OS DN S N S N S N S N S N S N NW 0 NW 0 NW 0 NW 0 NW 0 NW 0 S DN S DN S DN S DN S DN S DN Açıcı silindir 8 8, 8 8, 8 8, 8 8, 8 8, 8 8, hızı, 000d/dak Açıcı silindir standart standart standart standart standart standart yuvası Düze tipi K K K K K K Büküm TS 0/ W TS 0/W TS 0/W TS 0/W TS 0/W TS 0/W durdurucu Kapama 0 A 0 A 0 A 0 A 0 A 0 A plakası

73 Eğirme kutusu SE SE SE SE SE SE Çizelge. de verilen genel deney planına göre, her bir materyal için iplik çeşidi olmak üzere toplam 9 ayrı karakterde iplik eğrilmesi planlanmıştır. Her bir iplik çeşidi için makina üzerindeki eğirme ünitesinden altı ünite kullanılarak, her birinin üzerinde.000 m iplik olan altı bobin sarılmıştır. Konik bobinlerin kullanıldığı tüm eğirme işlemi boyunca, aynı altı eğirme kutusu kullanılarak eğirme kutuları arasındaki olası varyasyonların aynı kalması sağlanmaya çalışılmıştır. Eğirme sırasında kullanılan bantlar tarak makinasından sonra iki pasaj cer işleminden geçirilmiş olan bantlardır. Açıcı silindir etkinliğinin karşılaştırılabilmesi amacıyla tüm lif tipleri için aynı numarada bant kullanılması istenmiş ancak bu mümkün olamamıştır. Genel deney planında görüldüğü gibi bant numaraları aynı değildir. Bant numaralarına bağlı olarak çekim oranları da farklı seçilmiştir. Bu çalışmada sırasıyla S DN, S N, S D, S P, OS DN, S N, NW 0 ve S D açıcı silindirleri kullanılmıştır. den 8 e kadar numaralandırılmış olan açıcı silindirler, tüm çalışma boyunca bu numaraları ile tanımlanmıştır. Bu açıcı silindirlerin diş yerleşim yolları her birisi için aynı olup, açıcı silindir çevresi boyunca üç ayrı noktadan başlayarak helis adımını tamamlayacak şekildedir. Açıcı silindirlere ait diş şekli, diş sayısı, diş sıklığı ve yüzey kaplama özellikleri çizelge. de verilmektedir. S DN, S N, S D : Diş geometrik şekli ve diş sıklığı açısından yapay liflerin işlenmesinde en yaygın olarak kullanılan açıcı silindirlerdir. Bilezik formunda hazır olarak kullanıma sunulmuş olan bu açıcı silindirlerde diş yerleşimi paraleldir.

74 Çizelge. Açıcı silindir özellikleri kodu tipi diş şekli toplam diş sayısı S DN diş sıklığı, diş/cm 7, yüzey kaplama elmas-nikel S N 7, nikel S D 7, elmas S P 0, plazma OSDN 7, elmas-nikel S N 0,7 nikel 7 NW 0 0, - 8 S D 8 8,9 elmas

75 S P : Diş ön açısı S açıcı diş formuna göre daha düşüktür. Diş sıklığı daha düşük olan bu açıcı silindir ile daha etkin bir açma efekti sağlanmaktadır. Yüzey kaplamasında kullanılan plasma tekniği ile sert ancak elmas kadar agresif olmayan yüzey hedeflenmiştir. OS DN : S tipi açıcı silindirler ile aynı diş geometrisine sahip olan bu açıcı silindirde diş yerleşimi çalışmada kullanılan diğer açıcı silindirlerden farklı olarak garnitür formunda sarılarak belirlenmektedir. Birbirine paralele yapılmayan sarımın sonucu olarak daha düşük diş sıklığı elde edilmişitr. S N : Diş geometrisi olarak farklı bir şekle sahip olan S N açıcı silindiri yapay lifler için tasarlanmış bir açıcı silindirdir. Diş sıklığı oldukça düşük olan S N lif sakalının hassas bir şekilde açılmasını ve etkin lif ayrımını mümkün kılmaktadır. NW 0 : Çalışmada kullanılan diğer açıcı silindirlerden farklı olarak yüzeyi iğne kaplı olan bu açıcı silindir en düşük diş yoğunluğuna sahiptir. İplik kopuşlarında artışa ve büküm fazlalığına neden olabilen NW 0 genel olarak yapay liflerin işlenmesinde tercih edilmemektedir. S DN : Diş ön açısı S tipi açıcılara göre daha yüksek olan S DN, açıcı silindir etrafına lif sarılmasını azaltmak amacıyla tasarlanmıştır. Diş ön açısının yüksek olması nedeniyle açılma işleminde daha yumuşak bir açma hareketi ortaya çıkmaktadır... Lif Özelliklerinin Belirlenmesi.. Lif mukavemet-uzama, incelik ve kıvrımlılık (krimp) ölçümü Textechno firması tarafından geliştirilen Favinmat cihazı ile her bir lif çeşidine ait incelik, kopma mukavemeti, uzama oranı, kopma süresi,

76 kıvrım sayısı, kıvrım açılma kuvveti, kıvrım uzaması, kıvrım stabilitesi, kalan kıvrım oranı, kıvrım uzunluğu ve kıvrım genliği özellikleri ölçülmüştür. Şekil. de Favinmat cihazının genel görüntüsü verilmektedir. Şekil. Favinmat ölçüm cihazı Her bir lif çeşidi için kıvrımlılık özelliklerinin belirlenmesi amacıyla 0 şer adet tek tek hazırlanır ve her bir lifin ucuna ağırlık pulcukları yapıştırılarak robot kol tarafından alınmaya hazır olacak şekilde çubuklar üzerine yerleştirilir. Daha sonra cihaz üzerindeki robot kol tarafından her bir lif tek tek alınarak ölçüm kafasına iletilir ve ölçüme uygun şekilde yerleştirilir. Ölçüm sırasında ölçüm haznesindeki kapak kapanarak, önce lif inceliği, daha sonra da kıvrımlılık ile ilgili tüm veriler ve mukavemetuzama oranı ölçülür. Her bir ölçüm cihaza bağlı bilgisayarda hafızaya alınır ve sonuçta istatiksel değerlendirme yapılarak ölçüm raporu hazırlanır.