ORTA ASYA'DAKİ SAATLİ BOMBA

Transkript

1 2014 ORTA ASYA'DAKİ SAATLİ BOMBA Hidropolitik Akademi

2 SU ORTA ASYA'DAKİ SAATLİ BOMBA Eylül

3 Эл баши болгуча суу баши бол. İnsanların başında olmak yerine suyun başında ol (Kırgız Atatsözü) Dünya da hiçbir yer doğal kaynakların kullanımı konusunda Orta Asya kadar çatışmaya yakın değildir Smith,

4 Raporu Hazırlayanlar Dursun YILDIZ Su Politikaları Uzmanı HPA Başkanı E mail: Cuma ÇAKMAK Su Yönetimi ve Çevre Uzmanı HPA Genel Sekreteri E mail: cakmak-cuma@hotmail.com Nuri YILDIRIM Moğolistan Büyükelçisi (E)HPA Yönetim Kurulu Üyesi E mail: cakmak-cuma@hotmail.com Ediz EKĠNCĠ Bölgesel Güvenlik Uzmanı Emekli Albay -HPA Bölgesel ve Küresel Güvenlik Bölümü Başkanı E mail: edizekinci@gmail.com Bu yayının tamamı ya da herhangi bir bölümü, HPA'nın nin izni olmadan yeniden çoğaltılamaz, basılamaz herhangibir yerde herhangibir şekilde yayınlanamaz. D. Yıldız, C. Çakmak, N. Yıldırım,E. Ekinci (2014) SU.Orta Asya'daki Saatli Bomba.Bölgesel Rapor No:.6 Hidropolitik Akademi 4

5 İçindekiler Önsöz...7 Yönetici Özeti...8 Neden Orta Asya Su Sorununu Ġnceledik?...11 GiriĢ Orta Asya Sularına Genel BakıĢ Su (Yönetimi) Sorunu'nun Nedeni Su Sorunu'nın Kapsamı Orta Asya nın Yeni Hidro-Politiği Bölgede ĠĢbirliği Mümkün mü? Su ĠĢbirliği Neden Olmuyor? Orta Asya'nın Saatli Bombası : Su Orta Asya'da Su ve Strateji Ne Yapılmalı,Ne Yapılmamalı? Kaynaklar Tablolar ve Fotolar

6 6

7 " Suyun herbir damlasında bir altın zerresi vardır " Özbek Atasözü Önsöz Hidro-politik Akademi olarak bu raporla uluslararası sistemin karmaşık bir bölgesinde,bölgeye yönelik uzun vadeli stratejiler kapsamında uygulanan ancak bugün belki çok da dikkati çekmeyen bazı gelişmelere ışık tutmaya çalıştık.bu raporun hazırlanma sürecinde kapsamlı bir literatür araştırması yapıldı.bu rapor Orta Asya'da görev yapmış ve teknik inceleme amacıyla bulunmuş uzmanlar tarafından hazırlanmıştır.raporu hazırlayan uzmanlardan Bölgesel Güvenlik uzmanı Emekli Albay Ediz Ekinci Orta Asya'da uzun dönem görev yapmıştır. Raporun hazırlayan ekipteki Hidropolitik Akademi Başkanı Su Politikaları Uzmanı Dursun YILDIZ ve Emekli Moğolistan Büyükelçisi Nuri YILDIRIM 2011 yılında Kırgızistan ve Kazakistan a iki hafta süren bir teknik inceleme gezisi yapmıştır. Bu ekip Kırgızistan dan başlayan Kazakistan da süren ve Aral Gölü nde son bulan bu teknik gezi boyunca her iki ülkenin su konusundaki siyasi yetkilileri ve bu ülkelerde görev yapan UNDP,AGİT, IFAS gibi kuruluşların yönetici ve uzmanlarıyla da kapsamlı görüşmeler gerçekleştirmiştir.bu ekip Seyhun Nehri nin membaından Aral Gölü ne döküldüğü bölgeye kadar yaptığı bu teknik incelemelerde Orta Asya nın birçok alanda çok daha kapsamlı çalışmaları davet eden bir coğrafya olduğunu görmüştür.yani Orta Asya kendisi için yazılacakların beklentisi içindedir. Bölge için daha yazılacak çok şey vardır ve bu bölge 21. yüzyılı şekillendirmeye adaydır.hidropolitik Akademi olarak bu raporu hazırlayıp bu beklentiye az da olsa karşılık vermek istedik İlgili kişi kurum ve kuruluşlara yararlı olmasını diliyoruz Dursun YILDIZ HPA BaĢkanı 15 Ağustos Ankara 7

8 Yönetici Özeti Orta Asya da ve komşularında sınıraşan sulara sahip 7 ülke, iki ana nehir,19 nehir ve su sistemi ve bir büyük göl bulunmaktadır.bu ülkelerinden beşi su konusunda temel aktörler ikisi ise ikinci dereceden aktörler olup nehirlere katkısı eşitsizdir. Bölgede Türkmenistan bu nehirlere hiçbir katkısı olmamasına rağmen büyük oranda su kullanan tek ülke durumundadır.bu nedenle su kaynaklarına katkı ve kullanım açısından eşitsiz bir durum bulunmaktadır. Bölgede geleneksel su kullanımı hızla değişmekte ve yukarı havza ülkeleri geçmiştekinden daha fazla su kullanmaktadır. Bölgede SSCB zamanından kalan 39 rezervuarın 22 si Seyhun nehri 17 si ise Ceyhun nehri üzerinde yer almaktadır.bölge suları her 10 yılda bir uzun yıllar ortalama yıllık akıştan 20 milyar m 3 daha az su getirmektedir da 22 milyon olan bölge nüfusu 2014 de 65milyona ulaşmıştır.aral Havzasında sulanan alanların yaklaşık yarısı yüksek tuzlanma nedeniyle sorun yaşamaktadır.son araştırmalar Orta Asya daki tarımsal su tüketiminin endüstrileşmiş ülkelerin yaklaşık iki katı olduğunu ortaya koymuştur. Bu büyük su tüketiminin en önemli nedeni sulama sistemlerinin eski ve hasara uğramış olmasıdır. Bu sistemlerde son 10 yılda yapılan rehabilitasyon çalışmaları da çok yetersiz kalmıştır. Bu nedenle de su kaybının önlenmesinde yeterli ilerleme sağlanamamıştır. Bununla birlikte bölgede bazı ülkelerin çok su tüketen endüstrilerinde su tüketimini azaltmaya çalışmak yerine bu su talebini garanti etmeye çalışmaları da yüksek tüketimin devam etmesine neden olmaktadır. Orta Asya ya genel olarak bakıldığında bir kapalı bölge ve bu bölgede içiçe girmiş ülkeler görülmektedir.bu durumun ülkeler arasındaki ilişkilerde işbirliğinin artması yönünde etkili olması beklenirken bunun yeterince oluşmadığı görülmektedir.bu durumun bölgenin tarihsel geçmişi ve bugünkü jeopolitik durumu gibi içsel dışsal bölgeye özgü birçok nedeni vardır. Bu nedenlerle hem bölge ülkeleri arasında hem de bu ülkelerdeki gruplar arasında güven unsuru yeterince yerleşmemiştir. Bu durum bölgede karşılıklı işbirliği alanındaki ilerlemeyi de kısıtlamaktadır. Örneğin bölgede su yönetimi konusunda işbirliği organizasyonları bulunmasına rağmen sınıraşan sular konusunda işbirliği ve diyalog açısından birçok sorun yaşanmaktadır. Bunun bölgeye özgü bazı temel nedenleri aşağıda sıralanmıştır 1. Bölgesel su sistemi SSCB döneminde merkezi bir anlayışla planlanmış olup bugün 5 ayrı devlet tarafından su yönetimi yapılmaya çalışılmaktadır. 8

9 Orta Asya ülkelerinin ekonomileri sulu tarım uygulamalarına doğrudan bağlı olup bunun sonuçları ülke yönetimini doğrudan etkilemektedir. Bölgede nehirlerin akış aşağısında bulunan ülkeler askeri ve ekonomik açılardan suyun başında yer alan ülkelerden daha güçlüdür. Bu durum ülkeler arasındaki su sorunlarında da açıkça asimetrik bir güç ilişkisi yaratmaktadır.orta Asya da su yönetiminin durumu özet olarak aşağıda verilmiştir. 1. Orta Asya ülkelerinde tarımsal su kullanımı özellikle Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan için hayati önem taşımaktadır.bu ülkeler sulamada verimsiz yöntemler kullanmaktadır.bunun kısa sürede değişme olasılığı çok düşüktür. 2. Sir Darya ve Amu Darya Nehirlerinin yukarı havzasındaki Kırgızistan ve Tacikistan ile aşağı havzadaki Özbekistan,Kazakistan ve Türkmenistan arasındaki güven eksikliği sürmektedir.bölgedeki bu ilişkilerde işbirliğine en uzak ülke Özbekistan en çok dışlanmış ülke ise Türkmenistan olarak görülmektedir. 3. Bölge ülkeleri arasında su konusunda anlaşma yapılması değil yapılan anlaşmalara uyulmaması bir sorun olarak ortadadır.bu konuda en fazla uyulan anlaşma 1993 yılında Aral Gölünü kurtarmak için 5 ülke tarafından imzalanan Uluslararası Aral Gölünü Kurtarma Vakfı (IFAS)ın projelerine yönelik anlaşmadır.bu projelerin yürütülmesinde Kazakistan lider rol oynamaktadır. 4. Uluslararası Aral Gölünü Kurtarma Vakfı (IFAS) Aral Havzası konusunda bölge ülkelerini biraraya getirebilecek en uygun kurumsal yapı olarak önem taşımaktadır. 5. Bölgede su yönetimi konusundaki durumun saptanması ve çözüme yönelik en kapsamlı uygulanabilir projeler ve öneriler ise AGİT Merkez ve Bölge Ofisleri tarafından gerçekleştirilmektedir.bu konuda AGİT proje raporlarının takibi, bölgedeki ilişkiler açısından durumun tesbiti ve izlenmesi konusunda önem taşımaktadır. 6. UNDP tarafından bölgede yapılan çalışmalar daha çok ikincil ve yardımcı projeler niteliğindedir. 7. AB ülkeleri bölgede özellikle mühendislik ve müşavirlik alanında etkinlik sağlama konusunda önemli bir yol katetmiştir. 8. Kırgızistan Türkiye nin sınıraşan su politikasını izleyerek kendisine bir model oluşturmaya çalışmaktadır 9. Aral Havzasındaki su kaynakları politik iklim kadar meteorolojik iklim değişikliğinin tehdidi altında bulunmaktadır.bu tehditin en belirgin sonucu Orta Asya sularının kaynağı olan buzullarda tesbit edilen hızlanan erimelerdir. 10. Seyhun Nehri ni sularını Kuzey Aral da tutacak mühendislik yapıları ile göl seviyesi Kuzeyde yükselmiştir. Ancak Güney Aral ın dolmasında mühendislik yapıları yerine bölge ülkelerinin verimli su yönetimi etkili olacaktır. Bu nedenle Güney Aral ın dolması çok daha zor gerçekleşecektir. Bölgenin çeşitli koridorlarla dünyaya açılması için birçok proje uygulanmıştır. Ancak yine de bölge en azından güvenlik ve tehdit algısındaki benzerlikler açısından da bir birlikteliğe ihtiyaç duymaktadır. Bu koşullar dikkate alınarak bölgede orta ve uzun vadede gerçekleşecek akılcı bir planlama ile karşılıklı bağımlılık ilişkileri geliştirilmelidir. Bu ilişkilerin gelişmesinde bölge ülkelerinin üretim alanlarında benzer üretim özellikleri taşımaları olumsuz bir faktör olarak düşünülebilir. Ancak teknolojik gelişmeler yardımı ile bölgede farklı ürün ve üretim alanları geliştirilerek işbirliği olanakları arttırılabilir. Ama bunun için de bölgesel bir liderlik gerekmektedir. 9

10 Aslında bölgede hidro-politik ilişkilerin sağlıklı ve çözüm odaklı olabilmesi için bölge ülkelerinin demokratikleşmesi büyük önem taşımaktadır. Orta Asya devletleri halen siyasi alanda geçmiş yönetimden gelen alışkanlıklarının büyük bir kısmını sürdürmektedirler 2. Orta Asya ülkeleri halen bir geçiş süreci içinde bulunmaktadır. Siyasal dönüşüm süreci içinde bulunan bu yeni devletlerin aralarındaki önemli farklılıklara karşın, en önemli benzerlikleri geçmişte demokratik bir geleneğin ve rekabetçi bir anlayışın yokluğudur. Bu etmen uluslararası ortamdaki hâkim eğilime uygun olarak demokratik ilkelere dayalı bir devlet yapısı kurulmasının önündeki en önemli engeli oluşturmaktadır Bu ülkelerdeki demokratik gelişmelerin bölge hidro-politiğine de olumlu yansımaları olacaktır. Su konusunda işbirliğine zorunlu olan Orta Asya nın bu yansımalara ihtiyacı çoktur. Orta Asya nın su sorununun çözümü için zamana ihtiyaç vardır.bu zamanın kısaltılması zor görünmektedir. Ancak bu zaman süresinde sorunun artması ve kronik hale gelmesi önlenmelidir. Bu nedenle yakın gelecekte bölge ülkelerinin su konusunda bölge çapındaki projelerde ne yapması gerektiği değil kendi ülkesinde problemin artmaması için neleri yapmaması gerektiği daha önemli olacaktır. Bir diğer deyişle bu ülkeler öncelikle kendi ülkelerinde suyu kendi çıkarları için daha verimli kullanma konusunda somut adımlar atmalıdır. Bugünkü şartlar altında Orta Asya da su yönetimi sorunununa havza bazında tüm ülkelerin destekleyeceği merkezi projelerle çözüm olanağı bulmak zordur.bunun için ülkelerin kendi sularını daha verimli kullanmaya yönelik projeleri uygulamaya koymaları için üretilecek projeler teşvik edilmeldir.bu adımlar bir üst organizasyon tarafından koordine edilebilir. Ülkelerdeki bu gelişme belirli bir aşamaya geldiğinde Orta Asya ülkelerinin bölge için Ortak bir projeye tam destek vermeleri mümkün olacaktır. Bu nedenle bugün Orta Asya ülkelerinin bölgedeki su sorununun çözümüne gerçek katkısı Havza Ölçeğindeki Ortak Projelere vermesi beklenen destekten daha çok kendi ülkesinde suyu daha verimli,akılcı,planlı kullanmaya yönelik atacağı küçük ama somut adımlarla gerçekleşecektir. Yukarıda belirtildiği gibi Orta Asya su konusunda bir işbirliğine zorunludur. Bölgede en azından yerel ve ülkesel ölçekte su sorununun artmamasına ve suyun politik gerilim yaratmamasına çaba gösterilmesi gerekirken bölgede su yun tehdit unsuru olarak kullanıldığı politik bir zemine kayma olasılığı da düşük değildir. Çünkü bölgedeki hızlı değişimi kontrol etmek isteyen güçler su üzerinden bazı planlarını uygulamaya koyma arzusu taşıyabilirler. Bu da suyun doğrudan ya da dolaylı olarak bölge politikalarına alet edilmesi anlamına gelecektir. 2 Yrd. Doç. Dr. Meşküre YILMAZ Orta Asya da Çözülmesi Kaçınılmaz Demokratikleşme Sorunu ÖNGÖRÜ / TAHLİL http: //www. 21yyte. org/tr/yazi. aspx? ID=4385&kat1=1 13 Mayıs

11 Neden Orta Asya'nın Su Sorununu Ġnceledik? SSCB merkezi idaresinden ayrıldıktan sonra ekonomik, siyasi, dış ilişkiler gibi alanlarda geçiş dönemi yaşayan bu ülkelerde, merkezden kopmanın getirdiği problemler ortaya çıkmıştır. Bölgede 1991 sonrasında Sovyetler Birliği döneminin eş sesliliği yerine geçiş döneminin çok sesliliği etkin olmaktadır. Uzmanlar bu dönüşümden bu yana yaklaşık 21 yıl geçmiş olmasına rağmen Orta Asya daki değişimin küresel güçlerin ilişkileri üzerindeki bütün sonuçlarını değerlendirebilmenin hala güç olduğunu ileri sürmektedir. Bu güçlük Orta Asya daki küresel stratejilerin anlaşılmasını da güçleştirebilmektedir. Soğuk Savaş ın jeopolitik düzeninin ortadan kalkması ile bölge uluslararası satranç tahtasında ortaya çıkmıştır. Orta Asya nın uluslararası hayata dönüşü ile küresel strateji merkezleri de harekete geçmiş ve bölgedeki çıkarlarına yönelik çeşitli stratejiler ve politikalar üzerinde çalışmaya başlamıştır. Bölgenin doğal kaynaklar ve enerji kaynakları açısından zenginliği bu politikalardan Doğal Kaynak Politikalarını (Resource Politics) öne çıkartmıştır. Orta Asya ülkelerindeki doğal kaynakların planlamasının SSCB döneminde merkezi bir anlayışla yapılması ülkelerin bağımsızlıklarından sonra bu planlarda değişikliğe gitme sonucunu doğurmuştur. Ancak SSCB nin merkezi planlamasından Orta Asya ülkelerinin kendi stratejik doğal kaynak planlamalarına geçişlerinde önemli sorunlar yaşanmaktadır. Bölge dışındaki küresel güçlerin bölgenin hidrokarbon kaynaklarına ve zengin madenlerine çok fazla ihtiyacı vardır. Bölge ülkelerinin devlet yapılanmalarının hala tamamlanamamış olması, küresel güçlerin doğal kaynakların denetimi ile bölgeyi kontrol etme politikaları için kolaylık sağlamıştır.bu koşulların yanısıra 21. yüzyılın başında değişen Güvenlik Kavramı ve 11

12 sınıraşan sularda iklim değişim nedeni ile oluşan güvenlikleştirme paradigması Ortadoğu'da su işbirliğini zora sokmuştur. Orta Asya hala kararlı bir yapıya ulaşamamıştır. Bölgenin bu kararsız yapısı, Orta Asya nın iklim değişimi tehditi altındaki su kaynaklarının da çatışma nedeni olarak kullanılmasına neden olabilir. Bölgede su kaynakları eşit dağılmadığı gibi Orta Asya coğrafyası su kaynakları açısından ülkelerin birbirine bağımlılıklarının çok fazla olduğu bir coğrafyadır. Aslında Orta Asya bölgesinin biraz dikkatli incelendiğinde su ve enerji kaynakları dağılımı ve su yönetimi sorunu konusunda birçok açıdan Orta Doğu ile şaşırtıcı benzerlikler taşıdığı görülecektir. Bu durum bile tek başına bu bölgenin daha detaylı incelenmesini gerekli kılar. Orta Asya daki su sorunu sadece iki ülke arasında değil bölgesel ölçekte bir sorundur. Bölgesel alanda, su yönetimine bağlı problemler de Orta Asya ülkeleri arasındaki ilişkileri germiştir. 1992'den beri durum gitgide bozulmaktadır. International Crisis Group'un Central Asia: Water and Conflict raporunda, Orta Asya'daki su problemi ve anlaşmazlıklar incelenerek, su meselesinin yakınbir gelecekte muhtemelen savaşa yol açmasa bile gene de ("an increasingly important factor in the strained relations among the five states and an important contributor to local conflicts") beş ülke arasındaki ilişkiler bakımından zorlayıcı bir etmen ve bölgesel çatışmalara önemli bir katkı yapıcı unsur olacaktır denmektedir. Tacikistan ve Kırgızistan için enerji üretimi, Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan için sulama suyu olarak çok hayati bir önem taşıyan su kaynaklarının yönetimi diğer unsurlarla birlikte bölgenin geleceğinin belirlenmesinde etkili bir rol oynayacaktır. Bu nedenle uluslararası sisteme yeni giren bu bölgenin sularının hidropolitiği ve bölgenin Hidrojeopolitiği nin önemi ortaya çıkmıştır. Orta Asya tüm bu nedenlerle incelenmiş olup bu çalışma daha kapsamlı olarak Orta Asya'da yerel ve bölgesel ölçeklerde devam ettirilecektir. 12

13 13

14 GiriĢ Orta Asya nın stratejik suları Seyhun (Siri Derya) ve Ceyhun (Amu Derya), SSCB döneminde Moskova nın verdiği kararlarla ve merkezi planlamayla yönetildiğinden bu suların sorun yaratma potansiyeli düşüktü. Ancak SSCB nin dağılmasından sonra durum değişti. Orta Asya Türk Dünyası ülkelerinin bağımsızlıklarından sonra en önemli konulardan birisi SSCB döneminden kalan yukarı havzadaki hidroelektrik enerji barajlarının ve aşağı havzadaki 14

15 sulama sistemlerinin nasıl işletileceği oldu 3. Artık ülkelerin çıkarları öne çıkmaktaydı.değişen bu koşullarda Orta Asya daki uluslararası su yönetimi nasıl yapılacaktı. Bu sorunun yanıtı bölgenin geleceğini doğrudan ilgilendirmekteydi. Bölge deki yeni koşullarda su yapılarının işletmesinin yanı sıra suyun başındaki ülkelerin planladıkları hatta inşaatına geçtikleri yeni barajlar da bölgedeki gerilimin artmasına neden olmaya başlıyordu. Su kaynakları artık ortak değil ulusal bir doğal kaynak olarak görülüyordu. Orta Asya da su siyasallaşmaya başlamıştı. Bu da bölgedeki su kaynaklarına ulusal çıkarların korunması veya savunulması açısından yaklaşılması sonucunu doğurmuştur. Böylece su sorunları bölgesel güvenliği tehdit eden bir unsur olarak görülmeye başlanmıştır. Örneğin 2009 Şubat ında Özbekistan Devlet Başkanı Kerimov Bakanlar Kurulu nda ülkenin su kaynaklarının tehdit altında olduğunu ve Özbeklerin gelecek nesillerinin haklarını korumak zorunda olduklarını 4 belirtmiştir. Avrupa Birliği 2008 yılında su yönetiminin Orta Asya da en hassas çevresel konu olduğunu ve ele alınmaması durumunda orta vadede tüm bölgede ciddi bir güvenlik tehdit unsuru olarak gelişebileceğini açıklamıştır 5. Aral Gölü havzasının stratejik sularının bugünkü durumu ele alındığında iki ana ülke kategorisi ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birinci grup suyun başındaki Kırgızistan ve Tacikistan olup bunlar suyu daha çok hidroenerji üretimi amacı için kullanan ama tüketmeyen yani kullandıkları suyu tekrar nehir yatağına bırakan ülkelerdir. Diğer grup ise Özbekistan, Kazakistan ve Türkmenistan olup bunlar da suyu daha çok tarımsal sulamada kullanıp tüketen ve Aral Gölü'ne daha az su ulaşmasına neden olan ülkeler olmaktadır. 1.Orta Asya Sularına Genel BakıĢ Amu DeryaTacikistan Kırgızistan ve Afganistanda Pamir dağlarındaki karlardan ve buzullardan beslenip Karakum Çölünü geçip 2400 km lik bir yol yapıp Aral Gölü ne ulaşmaktadır.bu yolculuğu boyunca Amu Derya 5 ülkenin sınırlarından geçmekte ve sınır 6 oluşturmaktadır.bu ülkeler Türkmenistan,Özbekistan,Kırgızistan,Tacikistan ve Afganistandır.Bu nehrin sularının % 80 i Tacikistan dan,% 8 i Afganistan dan,%6 sı Özbekistan dan %3 ü Kırgızistan dan,%3 ü ise Türkmenistan ve İran dan gelmektedir. 3 Stephen Hodgson Strategic Water Resources in Central Asia in Serach of a new İnternational legal order. EUCAM EU Central Asia Monitoring. No: 14 May 2010 CEPS Centre for European Policy Studies. 4 President Karimov issues warning on water http: //www. eurasiantransition. org/files/0637ab0244d56eb6ed8320a2a464add7-84. php 5 Joint Progress Report by the Council and the European Commission to the European Council on the implementation of the EU Central Asia Strategy http: //ec. europa. eu/ external_relations/central_asia/docs/progress_report_0608_en. pdf 6 Dash.P.L. Central Asia s Water Dispute Think İndia Quarterly 15

16 Siri Derya,Seyhun nehri ise Pamir Dağlarının kuzeyindeki Tiyen Şan dağlarındaki kar ve buzullardan beslenmekte ve yaklaşık 2500 km yol alıp dört ülkeyi geçtikten sonra ( Kırgızistan,Özbekistan,Tacikistan tekrar Özbekistan ve Kazakistan) Aral Gölüne ulaşmaktadır.bu nehrin sularının % 74 ü Kırgızistan,% 12 si Kazakistan %11 i Özbekistan,%3 ü ise Tacikistan dan gelmektedir. Orta Asya da sınıraşan sulara sahip 7 ülke bulunmaktadır.bu ülkelerinden beşi su konusunda temel aktörler ikisi ise ikinci dereceden aktörlerdir. Bu ülkelerin nehirlere katkısı eşitsizdir. Bölgede Türkmenistan bu nehirlere hiçbir katkısı olmamasına rağmen büyük oranda su kullanan tek ülke durumundadır.bu nedenle su kaynaklarına katkı ve kullanım açısından eşitsiz bir durum bulunmaktadır. Orta Asya ülkelerinin sınırları içinde irili ufaklı 22 nehir ve su sistemi yer almaktadır.bunun yanısıra bölgede geleneksel su kullanımı hızla değişmekte ve yukarı havza ülkeleri geçmiştekinden daha fazla su kullanmaktadır. Bölgede SSCB zamanından kalan 39 rezervuarın 22 si Seyhun nehri 17 si ise Ceyhun nehri üzerinde yer almaktadır.bunların hızla onarılıp fonksiyonel hale getirilip işletmeye alınması gereklidir. Bölgede 2000 yılında bir kuraklık yaşanmıştır. Bölge suları her 10 yılda bir uzun yıllar ortalama yıllık akıştan 20 milyar m 3 daha az su getirmektedir. 16

17 Kırgızistan 2000 yılındaki kuraklıkta suyu tutmuştur. Kışın ise suyu taşkın yaratacak şekilde bırakmış ve Özbekistan ve Kazakistan daki ha sulama alanı taşkına maruz kalmıştır da 22 milyon olan bölge nüfusu 2012 de 63 milyona ulaşmıştır. Aral Havzasında sulanan alanların yaklaşık yarısı yüksek tuzlanma nedeniyle sorun yaşamaktadır. Bölgede su vardır ancak akılcı,planlı ve verimli bir su yönetimi yoktur. Son araştırmalar Orta Asya daki tarımsal su tüketiminin endüstrileşmiş ülkelerin yaklaşık iki katı olduğunu ortaya koymuştur 7. Bu büyük su tüketiminin en önemli nedeni sulama sistemlerinin eski ve hasara uğramış olmasıdır. Bu sistemlerde son 10 yılda yapılan rehabilitasyon çalışmaları da çok yetersiz kalmıştır. Bu nedenle de su kaybının önlenmesinde yeterli ilerleme sağlanamamıştır. Bununla birlikte bölgede bazı ülkelerin çok su tüketen endüstrilerindeki su tüketimini azaltmaya çalışmak yerine bu su talebini garanti etmeye çalışmaları da yüksek tüketimin devam etmesine neden olmaktadır. 7 Sharipzhan Nadyrov. Geokonfliktologiya I Printsipy Sovmestnogo Ispolzovaniya Vodnoenergeticheskih Resursov Transgranichnyh Rek v Stranah Tsentralnoi Azii. [A Study of the Geopolitics and Principles of Joint Use of Water-Energy Resources of Transboundary Rivers in the Central Asian Countries]. Hokkaido University, the Slavic Research Centre, Unpublished Seminar Paper, 2002, p

18 En Kritik Bölge:Aral Gölü Havzası Aral Gölü Havzası'ndaki su paylaşım-kullanım sorunu, Orta Asya bölgesinde yaşanan bölgesel su anlaşmazlıklarının en önemlisidir. Havzada yaşanan problemler taşıdıkları su miktarının fazlalığı,uzunlukları ve 3 den fazla ülkeden geçiyor olmaları sebebiyle özellikle Seyhun ve Ceyhun nehirleri üzerinde yoğunlaşmıştır.ancak bölgenin 5 ülkesinin tüm büyük nehirlerinde de benzer problemler yaşanmaktadır.orta Asya bölgesinde doğuda Irtysh ve Ishym,güneyde Chu,Talas,Seyhun Ceyhun,batıda Ural;kuzeyde ishim ve Tobol sınır aşan ana nehirledir 8. Orta Asya'da SınıraĢan Sular ve Büyük Su Projeleri Orta Asya da ülkelerin dışarıdan gelen sulara büyük oranda bağımlı olmaları nedeniyle SSCB döneminden bu yana bu suların kullanımına yönelik çeşitli protokol ve anlaşmalar yapılmıştır. Orta Asya ülkelerinin ülke dışından gelen sulara bağımlılık oranları Tablo.. da verilmiştir. 8 Uslu.K,Öngel.V,Sözen.İ, Aral Gölü Havzasındaki Su Kaynaklarının Orta Asya Ülkelerinin Sürdürülebilir Büyümelerine Etkisi Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F.Dergisi Yıl:2011 Cilt XXX. Sayı: 1 s

19 Tablo.1 Orta Asya Ülkelerinin ülke dışından gelen sulara bağımlılık oranları Kaynak: FAO http: //www. fao. org/nr/water/aquastat/data/query/results. html Bu tablo incelendiğinde Türkmenistan ve Özbekistan ın kendi ülkeleri dışından gelen sulara büyük bir bağımlılık içinde olduğu görülmektedir. Bu ülkelerden Türkmenistan ın suyunun hemen hemen tümü dışarıdan gelmektedir. Türkmenistan aynı zamanda bölgede yıllık ortalama yağışı en düşük olan ülkedir. Bu ülkeleri sırasıyla Kazakistan ve Tacikistan izlemektedir. Bölgede sınıraşan sulara bağımlı olmayan tek ülke Kırgızistan olarak ortaya çıkmaktadır. SSCB döneminde Seyhun (Siri Derya) Nehrinin ortalama akımının %90 ının ülkelere yıllık kullanım tahsisi konusunda 7 Şubat 1984 tarihli 413 no lu protokol imzalanmıştır. Ceyhun (Amu Derya) Nehir havzası için su bölüşümü ise 12 Mart 1987 tarihli ve 566 no lu protokole göre yapılmıştır. Bu protokollere göre ülkelere tahsis edilen sular Tablo.. ve Tablo.. da verilmiştir. Bu tablolar incelendiğinde her iki havzada suyun yaklaşık yarısının Özbekistan a tahsis edildiği görülmektedir. Bu ülkenin peşinden en yüksek su alan ülke olarak Türkmenistan gelmiştir. Tablo 2 Seyhun (Siri Derya) Nehri havzasında 7 Şubat 1984 tarihli ve 423 No lu protokole göre ülkelerin su kullanım hakları Tablo 3 Ceyhun (Amu Derya) Nehri havzasında 12 Mart 1987 tarihli ve 566 no lu protokole göre ülkelerin su bölüşüm oranları 19

20 1991 yılında ülkelerin bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonraki dönemde Ceyhun (Amu Derya) Nehri havzasında resmi su paylaşım oranları ise Tablo.. da verilmiştir. Bu tablo incelendiğinde geçmişteki oranlara nazaran Özbekistan ın payının biraz azaldığı, Türkmenistan ın ise artarak bu iki ülkenin paylarının birbirine eşit hale getirildiği görülmektedir. Tablo 4 Ceyhun (Amu Derya) Nehri havzasında 1991 sonrasında resmi su paylaşım oranları Bölgede Gerginlik Nedeni Olabilecek Büyük Ölçekli Su Projeleri SSCB döneminde planlanan büyük su projeleri daha sonra Orta Asya ülkeleri arasında sorun yaratan projeler olmuştur. Bunlardan inşaa edilen ikisi Nurek (Tacikistan) ve Toktogul (Kırgızistan) barajlarıdir. Halaen proje halinde olup inşaatları tamamlandığında Rogun Barajı (Kırgızistan) Kambarata 1 Barajı ( Kırgızistan) ve Altın Asır Gölü (Golden Century Lake-Türkmenistan) Projeleri Orta Asya da su dan gerginliğin kilit projeleri olacaktır. Bu nedenle de kısa sürede tamamlanmaları beklenmemektedir. Nurek Barajı Bölgedeki Anahtar Baraj mı? Tacikistan'da Vakhsh Irmağının Afganistan sınırına yakın bölümü üzerinde kurulu olan toprak/kaya dolgu tipinde ve 310 m yüksekliğindedir.sscb döneminde 1961 yılında inşaatına başlanan baraj tüm üniteleriyle 1980 yılında tamamlanmıştır.ilk türbin 1972 yılında işletmeye 20

21 alındığından beri Nurek Barajı dünyanın en yüksek barajıdır.enerji üretimi ve sulama amaçlı olan barajın kurulu gücü 3000 MW tır.barajın yıllık ortalama elektrik enerjisi üretimi 11,2 milyar kwh olarak verilmektedir9. Barajdan ha'lık bir tarım alanının sulanması planlanmıştır.barajı n toplam depolama hacmi 10,5 milyar m3,ölü hacmi 4 km 3 olup barajdan alınan sulama suyu 14 km uzunluğunda Dangara tüneli ile iletilmektedir.ancak son yapılan incelemeler Nurek Barajı rezervuar hacminin gelen kum ve çakıllar ve heyelanlar ile dolarak 10,5 km3 ten 8,7 km3 e düştüğünü ortaya koymuştur. Nurek Barajı 70 km uzunluğunda 10,5 milyar m3 lük depolama hacmi ile Amu Derya sularının bir bölümünü yukarı havzada kontrol eden çok büyük bir anahtar barajdır. Nurek Türkmenistan ve Özbekistan a bırakılan sulama suyunun bir bölümünü kontrol etmektedir. Ancak Nurek Barajı Ceyhun nehrinin yukarı havzasındaki Kızılsu-Vakhsh yan kolu üzerinde olduğundan Ceyhun sularının sadece bir bölümünü kontrol etmektedir. Üzerinde büyük tartışmalar yapılan Rogun barajı projesi ise Nurek Barajı nın akışyukarısında yer alacaktır.bu nedenle her iki baraj da ne kadar büyük hacme sahip olurlarsa olsunlar Ceyhun nehrinin bir kolu olan sadece Kızılsu Vakhsh nehri sularını kontrol etme olanağı tanıyacaktır. Vakhsh nehri nın Nurek Barajı bölgesindeki yıllık ortalama akımı 20 km3 dür 10. Nurek Barajı ve Rogun Projesinin üzerinde yer aldığı Vakhsh nehri Amu Derya nın 79,3 km3 lük toplam yıllık akımının sadece % 25 ini taşımaktadır.amu Derya Vaksh Nehrinden başka yıllık ortalama akımı 34,3 km3 olan Panj yan kolunu 11 ve Afganistan dan Kunduz nehrini,tacikistan dan Kafiringan yan kolunu ve Özbekistan da Seherabat ve Surkandaryan kollarını almaktadır. 9 Kai Wegerich, Oliver Olsson, Jochen Froebrich Reliving the past in a changed environment: Hydropower ambitions, opportunities and constraints in Tajikistan Energy Policy 35 (2007) March Erişim 15 Haziran Kai Wegerich, Oliver Olsson, Jochen Froebrich Reliving the past in a changed environment: Hydropower ambitions,opportunities and constraints in Tajikistan Energy Policy 35 (2007) March Erişim 15 Haziran A.g.e. 21

22 Nurek Barajı'nın ölü hacminin çok büyük olması ve kullanıma hazır aktif depolama hacmi olarak rezervuarda 6,5 km 3 lük bir aktif hacim kalması, Nurek Barajı nın yıllık ortalama 20 km 3 lük Vaksh Nehri akımlarını tam olarak kontrol edemeyeceğini ortaya koymaktadır. Kaynaklar bu aktif hacmin de işletmede 4,5 km 3 ünün kullanıldığını belirmekte olup 12 bu durumda Nurek rezervuarında sadece mevsimsel akımın düzenlenmesi yapılabilmektedir. Bu nedenle Bu barajın memba kontrolu yaparak mansap ihtiyaçlarını sağlama konusunda ileri sürülen işlevleri yerine getirebilmesi kolay gözükmemektedir.ancak Nurek Barajı nın yukarısına Rogun Barajı nın yapılmasıyla bu durumun değişeceği söylenebilir. Bölgedeki suyun kontrolünü en fazla etkileyecek olan baraj ise bunların dışında Amu Derya nın yıllık ortalama akımının yaklaşık yarısını taşıyan Panj nehri üzerinde Tacikistan ve Afganistan ın ortaklaşa yapmayı planladıkları 4000 MW lık Dusht-i-Jum Barajı olacaktır 13. Nurek Barajından bırakılan akım Türkmenistan daki Tuyamuyun Barajında toplanmaktadır.bu Baraj Türkmenistan a ve Özbekistan a su sağlamaktadır 14.Şekil.. de verilen Nurek barajından bırakılan debinin Tuyamuyun Barajı giriş akımlarına olan etkisi incelendiğinde Nurek Barajından bırakılan akımlarının etkisinin çok az olduğu görülmektedir. İlgili akım ölçüm istasyonu verileri incelendiğinde sulama mevsiminde (Nisan- Ağustos) Tuyamuyun Rezervuarına giren akımların sadece %20 si Nurek barajından geldiği ortaya çıkmıştır 15.Ancak Şekil.. incelendiğinde Nurek Barajının aşağıya nispeten 12 A.g.e 13 UNEP Report Environment and Security in the Amu Derya Basin ENVSEC.August yılının Mayıs ayında yapılan iki tarflı bir anlaşma ile Özbekistan Türkmenistan a yıllık olarak Baraj rezervuarı alanı kirası ile barajın işletme ve bakım masraflarını ödemektedir. 15 Kai Wegerich, Oliver Olsson, Jochen Froebrich Reliving the past in a changed environment: Hydropower ambitions, opportunities and constraints in Tajikistan Energy Policy 35 (2007) March Erişim 15 Haziran

23 düzenli bir akım bıraktığı görülmektedir.bunun da bölgedeki kurak yıllar için çok önemli olduğu gözden uzak tutulmamalıdır. Şekil 1. Amu Derya nehri Havzası ve Rogun,Nurek,Tuyamuyun Barajları 2.Su (Yönetimi) Sorunu'nun Nedeni Önce Su Sorununun Nedeni Tanımlanmalı Birçok kişi ve kuruluş Orta Asya daki su konusunda yaşanan sorunu SSCB ekonomisinin bölgede pamuk üretimini çok fazla arttırma kararının doğrudan bir sonucu olarak görmektedir. Ancak bu görüş tamamen doğru değildir. Öncelikle bu sorun bir su sorunu değil su yönetim sorunudur ve bu kararın sonucu olarak bir su krizi değil bir çevre krizi ortaya çıkmıştır.bu krize nehirlerde suyun azalması etkili olmuştur.ancak bölgede çevresel bozulmanın etkileri suyun azalmasının etkilerinden daha baskın olmuştur. İkincil etkili unsur ise SSCB döneminde su ve enerji kaynakları bölgesel planlamasının tamamlanamamış olmasıdır. O dönemde SSCB bölge için merkezi bir su ve enerji planı yapmıştı. Bu nedenle bu karar SSCB döneminde tek bir ülke için değil bölgenin doğal kaynaklarını merkezi olarak planlamak için alınmış bölgesel bir planlama kararıdır. Dolayısıyla bölgede su kullanım kotaları bu planlama anlayışına göre belirlenmiştir. Bunun sonucu olarak Tacikistan da Nurek Rogun,Kırgızistan da ise Toktogul Barajları'nın yapımına karar verilmiştir.bu barajlardan Tacikistan daki Nurek Barajı inşaatına

24 yılında başlanmış ve 1972 yılında tamamlanmıştır. Enerji üretimi ve sulama amaçlı bu baraj halen dünyanın en yüksek barajı özelliğini taşımaktadır. Tacikistan da Nurek Barajı nın akış yukarısında bu barajdan da yüksek (335 m) Rogun barajı inşaatına yine SSCB döneminde 1976 yılında başlanmıştır.bir diğer deyişle Nurek gibi dünyanın en yüksek barajı 1972 yılında işletmeye alındıktan sonra 1976 yılında 335 m yüksekliğinde bir diğer baraja Rogun Barajı na başlanarak bölge için planlanan enerji alt yapısı merkezi plan doğrultusunda tamamlanmaya çalışılmıştır. Bu barajın da 1993 yılında işletmeye girmesi planlanmışken 1990 yılında iç karışıklıklar başlamış,1991 de SSCB dağılmış, 1993 de ise proje bölgesine büyük bir taşkın gelmiştir. Baraj bu gibi çok önemli nedenlerle tamamlanamamıştır. Rogun Barajı nın tamamlanmış olması bugün Tacikistan ı büyük oranda rahatlatacaktı.aynı zamanda SSCB döneminde de facto olarak uygulanan politikaların sonucunda çok büyük su tahsisi almış aşağı havza ülkelerine karşı Tacikistan da ucuz enerji üretimi avantajı sağlamış olacaktı.ancak SSCB döneminde Orta Asya nın merkezi bölgesel kalkınma planının sulama bölümü uygulanmış, Hidroelektrik enerji üretimi bölümü ise SSCB nin dağılması nedeniyle eksik kalmıştır. Bölge için yapılan planlamanın uygulamada bir ayağının eksik kalması, ülkeler arasında tarımsal su kullanımı ve enerji ihtiyacının karşılanması arasında planlanan dengenin bozulmasına neden olmuştur. Bir diğer deyişle bu planlama içindeki barajlar tümüyle tamamlanmış olsaydı Ceyhun Havzası'nın hidropolitikası bugünkünden tamamen farklı hale gelecekti. Bölge ülkeleri bağımsızlıklarını ilan ettikten sonra su kaynakları konusunda ulusal çıkarlarını korumaya yönelik politikalar uygulayacaktı. Ancak bunun yarattığı gerilim daha az olacak ve barajın işletme programının birlikte düzenlenmesiyle azalabilecekti. Yukarıda sözü edilen durum Seyhun Havzası için de geçerlidir. Ceyhun nehri üzerindeki Nurek barajı gibi çok büyük bir baraj Kırgızıstan'da Seyhun Nehrinde hemen hemen aynı tarihlerde 1975 yılında tamamlanmıştır. Seyhun Nehri nin anahtar barajı olan bu baraj Kırgızistan için hayati öneme sahip bulunmaktadır. Ancak bu havzada da hemen hemen aynı şeyler olmuş ve aynı şekilde Toktogul Barajı nın akış yukarısındaki iki adet Kambarata1 ve Kambarata 2 Barajları 1986 yılında başlamasına rağmen tamamlanamadan SSCB dağılmıştır.daha sonra bunlardan 60 m yüksekliğinde olan Kambarata 2 barajı tamamlanmış olup 245 m. yüksekliğindeki Kambarata 1 barajının inşaatı ise halen sürmektedir. Özet olarak; Aral Gölü nün yukarı havzasında SSCB zamanında Bütünleşik Orta Asya Enerji Sistemi içinde planlanmış olan büyük barajlardan Nurek(Tacikistan ) ve Toktogul ( Kırgızistan) Barajları tamamlanmıştır. Ancak bu entegre plan kapsamındaki diğer barajlar ( Rogun Barajı Kambarata Barajı vb.) tamamlanamadan SSCB dağılmıştır. Bu durumda enerji ve tarımsal üretim şeklinde yapılan bir entegre su kaynakları planlamasının entegre enerji bölümü eksik kalmıştır. 24

25 O dönemde Özbekistan,Kazakistan,Türkmenistan için sulama kanalları ve su tahsisleri yapılmış ancak bu planlamanın bir parçası olan enerji tesisleri tümüyle tamamlanmadığı için suyun başındaki Kırgızistan ve Tacikistan enerji üretiminden yoksun kalmıştır. Diğer taraftan SSCB döneminde Özbekistan ve Tacikistan daki, sulamaların Yaklaşık % 60 ı düşük veya yüksek seviyeye pompaj gerektiren sulamalar olarak planlanmıştır 16. Örneğin Özbekistan da yaklaşık 2.2 milyon ha lık alanda 17 pompajlı sulama sistemi geliştirilmiştir. Bu kadar büyük bir arazide pompajla sulama yapılabilmesinin enerji maliyetleri çok yüksektir. SSCB döneminde yapılan bu planlamada enerjinin Seyhun ve Ceyhun un yukarı havzasında yapılacak büyük barajlardan ucuz olarak sağlanacağı düşünüldüğünden pompaj enerji maliyetleri çok fazla gözönüne alınmamıştır. Ancak planlanan barajlar tamamlanamadan SSCB dağılmıştır. Bu dönemden sonra Özbekistan ve Türkmenistan da bulunan büyük hidrokarbon rezervleri bu ülkelerin sulama enerjisi maliyetlerini daha kolay karşılayabilmesi olanağını tanımıştır. Ancak Tacikistan ise sulama enerjisi konusunda da yine merkezi planlamanın uygulamasının eksik kalmasının dezavantajını yaşayan ülke olmuştur. SSCB döneminde sulama ve su hakkı sisteminin oturmuş olması daha sonra aşağı havza ülkeleri için istihdam,vergi,ihracat açısından çok büyük bir avantaj olmuştur. Dikkat edilirse 1992 yılındaki anlaşmada Kırgızistan ve Tacikistan ın karşı durmasına rağmen bu su tahsis oranları düzeni aşağı havza ülkeleri tarafından savunulmuş ve devam ettirilmiştir. Çünkü önemli eksik yanları da olsa bu ülkelerin ekonomilerinde sulama hayati önemde bir yer tutmuştur. Ancak Yukarı Havza ülkeleri ise barajları tamamlamadan ve enerjinin merkezi dağıtımı sistemini gerçekleştiremeden çöken SSCB dönemindeki planlamanın kurbanı olmuştur. Kırgızistan ve Tacikistan bu alanda ne kadar şanssız ise aşağı havza ülkelerinin de aynı oranda şanslı olduğu söylenebilir. Bu avantajlı durum SSCB dağıldıktan sonra da devam etmiş ve bu ülkelerde çok büyük petrol ve doğalgaz rezervleri ortaya çıkmıştır. Bu ülkelerin su konusunda SSCB dönemindeki su kotaları nedeniyle oluşan de fakto sistemin avantajlarının yanısıra bir de yeni fosil enerji kaynakları konusunda büyük avantaj elde etmeleri bölgedeki ekonomik ve politik dengesizliği tümüyle arttırmıştır. Tüm bu değerlendirmeler ışığında aşağıdaki tespitler yapılabilir Orta Asya Türk Dünyasında yaşanan su sorununun temel nedeni artan pamuk üretimi ve 3 katına çıkan sulama alanları değildir.bu durum bölgede sadece çok önemli çevresel etkiler doğurmuştur.ancak bölgesel bir su krizi yaratmamıştır. Aşırı pamuk üretimi suyun yoğun kullanıldığı bir ekonomik üretim düzeninin yerleşmesine neden olmuştur.bu yerleşen düzen bugüne kadar gelmiştir. Ancak bunun 16 Irrigation in Central Asia Social, Economic and Environmental Considerations Europe and Central Asia RegionEnvironmentally and Socially Sustainable Development. The World Bank, February Pompajlı olarak sulamaya açılan bu alan(2,2, milyon ha) Türkiye de DSİ tarafından bugüne kadar sulamaya açılan toplam alanın %70 ine karşılık gelmektedir. 25

26 ülke ekonomisi için sağladığı faydalar ve hayati önemi dikkate alınırsa üretimin fayda yönünün ağır bastığı görülmektedir. Orta Asya Türk Dünyasında yaşanan su sorunu teknik ekonomik-idari-siyasiiklimsel birçok parametrenin birlikte ortaya çıkardığı bir su yönetimi sorunu olup halen bir su krizi aşamasında değildir. Bugün İçin Orta Asya Türk Dünyası bölgesinde bir su miktarı sorunu değil daha çok sınıraşan suların yönetimi sorunu yaşanmaktadır. SSCB döneminde planlanan tüm barajların o dönemde tamamlanması ve elektrik sisteminde su kotasına benzer bir anlaşmanın imzalanması Orta Asya nın bugünkü hidropolitiğini büyük oranda değiştirecekti.bu planlamanın tamamlanamamış olması bölgede su paylaşımını daha da zora sokmuştur. SSCB döneminde Planlı Ekonomi yapısı içerisinde merkezden yönetilen Orta Asya Türk Dünyası ülkelerindeki doğal kaynak ve ürün transferleri,sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nin dağılmasından sonra su yönetimi konusunda problemlere yol açmış ve açmaya devam etmektedir. Yukarıda sayılan nedenlerle Orta Asya Türk Dünyasında yaşanan su yönetimi sorunu, esas olarak SSCB dönemimin merkezi planlama anlayışının ve daha sonra iki kutuplu dünyadaki çözülmenin Orta Asya Türk Dünyası ülkelerine bağımsızlıklarıyla birlikte bıraktıkları tarihsel bir altyapı mirasıdır. Bölgede bugün yaşanan su yönetimi sorunları, bu tarihsel altyapı mirasının üzerinde ulusal reflekslere ve uluslararası etkilere açık stratejik bir konu olarak ortaya çıkmıştır. 3. Su Sorunu'nın Kapsamı Su Sorununun Bölgeye Özgü Karakteri Aslında Orta Asya coğrafyası, küresel strateji masalarının en eski dosyalarından birisi olan Orta Doğu coğrafyası ile de bazı benzerlikler taşımaktadır. Örneğin enerji kaynakları, uluslararası ilişkiler ve su kaynaklarının yer aldığı ülkeler ve bunların kullanımı konusunda yaşanan gelişmeler açısından bölgeler birbirine benzemektedir. Orta Asya da ve Ortadoğu'da hidrokarbon zengini ve su fakiri ülkeler ile bunun tersi olarak su zengini ve petrol ve doğalgaz fakiri ülkeler bir arada yer almaktadır Her iki bölgede de 26

27 ülkelerin kullanmak istediği yıllık su miktarı nehirlerin taşıdığı yıllık toplam su miktarından fazla çıkmaktadır 18. Her iki bölgedeki su kaynakları yağmurdan daha çok erimelerinden beslenmektedir. kar erimelerinden ve buzul İran, her iki bölgedeki sulara kısmi de olsa katkıda bulunan bir ülke durumundadır. Orta Asya ve Orta Doğu bölgelerinin her ikisine de havzalar arası su transferi projeleri 19 gündeme gelmiş ancak uygulamaya konulamamıştır.. Orta Asya da suyun sorun olmasında bölgeye özgü bazı koşulların etkili olduğu görülmektedir.bu temel su sorun alanları aşağıdaki gibi sıralanabilir;. Ülkelerin suya katkısı eşitsiz ve kullanım talepleri orantısızdır. Ülkeler arasında suya ulaşım ve suyun kontrolünün ele geçirilmesi çabaları vardır. Su talebi ve su temini konusunda, ülkelerin farklı ihtiyaçlarından ortaya çıkan uyuşmazlıklar vardır. Türkmenistan ın suya hiç katkısı olmamasına rağmen çok su çekmesi ve suyu verimsiz kullanması gerilim yaratmaktadır. Fergana Vadisinde etnik (Tacik,Özbek,Kırgız)ve su kullanımı konusunda sorunlar vardır. İran ve Afganistan ın Orta Asya su sorunlarına gelecekte dahil olması su sorununu ağırlaştıracaktır..şimdiye kadar bu konuya dahil olmayan İran suya %3 oranında Afganistan ise % 5 oranında katkıda bulunurken her iki ülke de şimdilik sadece suyun % 1 ini çekmektedir. Su Sorunu nun Kapsamı GeniĢ Aral Gölü Havzası nda su konusunda yakın gelecekte çeşitli gerilimlerin yaşanması şaşırtıcı olmayacaktır. Ancak orta vade için bu sorunların yaşanmamasının mümkün olduğu ve işbirliği için birçok koşulun var olduğu da görülmektedir. Yani Orta Asya da su konusunda sorun oluşma potansiyelinin arttığı söylenebilir. Ancak bunun yanısıra bu su dan sorunların çözümü için geçmişe nazaran olanaklar ve çabaların arttığı da söylenmelidir. Orta Asya da su sorunu değerlendirilirken; 18 Orta Asya Cumhuriyetleri de aynen Dicle ve Fırat nehirleri için yapıldığı gibi bir hesapla su ihtiyaçlarını 151, 8 km 3 olarak tahmin etmişlerdir, ancak bu değer bölge nehirlerinin yıllık debisinden 25 km 3 daha fazla çıkmıştır 18. Böyle bir hesap geçmişte Suriye ve Irak tarafından yapılmış ve ülkelerin yıllık su talepleri iki nehrin taşıdığı su miktarından daha fazla çıkmıştı yılında Türkiye tarafından gündeme getirilen ve Orta Doğu için Seyhan ve Ceyhan Nehirlerinden Arap ülkelerinde boru ile günde 6 milyon m 3 su transfer edecek Barış Suyu Projesi, Orta Asya için ise Rusya nın Ob Nehrinden Kazakistan a su transfer edecek olan proje. 27

28 Orta Asya daki su kullanımının, ülkelerin ekonomik kalkınma ve gelişmesiyle çok önemli bir ilişkisi olduğu, Bölgede sorunların çözümü için daha geniş bir açı ve daha yumuşak bir politik retorik kullanılmasına ihtiyaç olduğu, Ülkelerin ekonomik gelişme için izlediği farklı politikaların ülkeler arasındaki su kaynakları geliştirme programlarındaki farklılığı arttıracağı, Bölgesel düzeydeki su sorunları ve arazi kullanımı konusunda halen etnik gruplar arasında var olan sorunların ülkeler arası ilişkilerde çok olumsuz etkiler yaratacağı gibi özel konular ortaya çıkmaktadır. 4.Orta Asya nın Yeni Hidro-Politiği 1991 yılından sonra Orta Asya ülkeleri bölgedeki ana nehirlerde su miktarı ve su kalitesi konularında sürekli uyuşmazlıklar yaşamaya başlamıştır. Bölgedeki yeni jeopolitik durumdan da kaynaklanan bu anlaşmazlıkların temel nedeni ülkelerin bağımsızlıklarını kazanmasından sonra suyun artık uluslararası bir kaynak olarak ortaya çıkmış olmasıdır. Bu yeni dönemde artık bölge ülkeleri çeşitli oranlarda diğer kıyıdaş bağımsız ülkelerden gelecek olan suya bağımlı olmuşlardır. Yine bu dönemde geçmişte olduğu gibi sosyalist cumhuriyetlerin ortak çıkarları değil artık bağımsız ülkelerin ulusal çıkarları masaya getirilmeye baģlanmıģtır. Bu anlamda su gibi hayati ve stratejik bir kaynağı elinde bulunduran bazı bölge ülkeleri de konuyu kendi çıkarları açısından değerlendirmeye başlamıştır. Suyu başlangıçta ulusal bilinçle korunması gereken bir ulusal kaynak olarak düşünmeye başlayan ülkelerle kısa zamanda bir anlaşmaya varmak zordur. Ancak bölgede su kaynaklarının eşitsiz dağılması, aşağı kıyıdaş ülkelerin tarımsal sulama için yukarıdan bırakılacak olan suya olan ihtiyaçları ve bu suyun onların ihtiyaç duyduğu ilkbahar ve yaz aylarında bırakılması gereği bölgedeki hidro-politik ilişkileri daha da zora sokmuştur. Bölge ülkeleri, bağımsızlıklarını kazandıktan sonraki 20 yıl boyunca su kullanım sorunlarını çözmek için bazı anlaşmalara imza atmalarına rağmen bu anlaşmalara yeterince uymamışlardır. Bu anlaşmalara uyulmamasının ortaya koyduğu en temel gerçek bölgede güven eksikliğinin olduğu ve uluslararası ilişkilerde evrensel standartların oluşmadığıdır.bunun yanı sıra ülkeler arasında yukarı ve aşağı nehir havzası ilişkilerinin anlaşılmasına yönelik ileri adımlar atılmasına ihtiyaç bulunduğudur. Yukarıda da belirtildiği gibi bu karşılıklı güven eksikliği Seyhun (Siri Derya) Nehri'nin sularını kullanan ülkeler arasındaki ilişkileri germiş ve düşmanlıklar yaratmaya başlamıştır 20. Genel olarak bu görüş ayrılıkları kıyıdaş ülkeler arasında ülkelerin havza içindeki coğrafi durumlarından bağımsız olarak çeşitli sorunlar oluşturabilmektedir. Örneğin aşağıdaki ülke yazın sulama suyu eksikliği nedeniyle büyük ekonomik sorunlar, kışın da taşkınlar yaşarken 20 Elisa Chait. International Water Resources Association. Water Politics of Syr Darya Basin, Central Asia: Question of State Interests. 7 pages. http: //www. envsec. org/centasia/proj/ferghana/reports/chait. pdf 20 Temmuz

29 yukarıdaki ülke de sık sık enerji yetersizliği içine düşebilmektedir. Bu nedenle bölgedeki işbirliği için su ve enerji kaynaklarının birlikte ele alınması gereklidir. Bu çerçevede Kazakistan Kırgızistan a petrol ve kömür gibi enerji kaynakları vererek yılın istediği döneminde su alma konusunda anlaşmalar yapmıştır. Aslında tam olarak uygulamaya konulamasa da bu yaklaşım bölge ülkelerinin çözüme tümüyle uzak olmadıklarını göstermesi açısından önem taşımaktadır. Bölgede liderliği düşünen Özbekistan komşularıyla ilişkilerini daha çok güç ilişkisi üzerinden yürütmektedir. Özellikle 1990 lı yılların başlarında Özbekistan Orta Asya daki nehir sisteminin tüm bölge ülkelerine ait ortak bir mal olduğunu ileri sürmüş ve tek bir ülkenin kontrolü altına alınamayacağını iddia etmiştir. Bu açıklama temel olarak, yukarıdaki Kırgızistan ın su üzerindeki hak iddialarını ve suyun piyasa değeri üzerinden yaptığı hesapları bırakarak Özbekistan ın pamuk tarlalarına ücretsiz su bırakması çağrısı olmuştur 21. Bölge hidro-politiğini etkileyen en önemli unsurlardan birisi de bölgenin enerji politiği olmuştur. Özbekistan ve Kazakistan ın enerji sektöründe uyguladığı politikalar sonucu artan enerji fiyatları bu ülkelerin enerji kaynağına bağımlı olan Kırgızistan ekonomisini çok fazla etkilemiştir. Kırgızistan neredeyse borç batağına saplanmıştır. Bu durum Kırgızistan ı, Özbekistan ve Kazakistan a olan enerji bağımlılığını sona erdirmek için çok acil tedbirler almaya zorlamıştır. Ulusal çıkarlarını gözetme kararı alan Kırgızistan, 2001 yılının kışında doğalgaz ve kömürden üreteceği enerji arzındaki eksikliği tamamlamak için hidroelektrik enerji santrallerini tam kapasite çalıştırmıştır.bu durum taşkınlara, Kırgızistan barajlarındaki suyun azalmasına ve sulama mevsiminde aşağıdaki ülkeler için yetersiz su kalmasına neden olmuştur. Su AnlaĢmalarının Uygulanması Zaman Alıyor Dünyanın diğer bölgelerinde sınıraşan sular konusunda kalıcı bir anlaşmaya varılması uzun süreler almaktadır. Bu nedenle Orta Asya gibi jeostratejik önemi çok yüksek olan bir bölgede bu sürecin daha yavaş ilerlemesi şaşırtıcı değildir. Diğer taraftan bölgenin uluslararası sistemle bütünleşmesi ekonomik, kültürel ve siyasal olarak gelişmesi açısından sürecin ilerlediği görülmektedir. Bu gelişmenin bölgedeki hidro-politik ilişkilere de olumlu yansıyacağı açıktır. Bu nedenle sınıraşan ve sınıroluşturan su havzalarındaki ikili veya çok taraflı görüşmelerde yaşanan zorluklar ne olursa olsun, görüşmelerin kesilmeden sürecin devam ettirilmesi büyük önem taşımaktadır Gulnara Shalpykova Water Disputes in Central Asia: The Syr Darya River Basin Master Thesis In Internatıonal Relations At The International University Of Japan Age. 29

30 Bölge Ülkeleri Çözüm Ġçin Ġstekli mi? Aslında bölgede su sorunlarının çözümü incelenirken öncelikle, Bölge ülkeleri su sorunun gerçekten çözümü ve bu alanda işbirliği için istekli mi? sorusunun yanıtı bulunmalıdır. Bölge incelendiğinde birçok durumda hiçbir anlaşmanın tamamıyla uygulanmadığı ve ülkeler arası organizasyonların da su zengini ve su fakiri bölge ülkeleri arasındaki anlaşmazlıkların çözümünde etkisiz kaldığı görülmektedir. Ancak; bölge hem tarihi, hem ekonomik, hem siyasi hem de stratejik açılardan ele alındığında Orta Asya nın bir bölgesel işbirliğine zorunlu olduğu da açıkça ortaya çıkmaktadır. Bölge ülkelerinin bazıları petrol ve doğalgaz ekonomileriyle daha hızlı gelişiyor olsalar bile bu ekonomik gelişmenin sürmesi bölgedeki siyasi ve ekonomik istikrarla doğrudan ilişkili olacaktır. Bölgede aşağı havzadaki ülkelerinin sosyal adaleti sağlayıp toplumsal huzursuzlukları ortadan kaldırabilmesi için Tarım sektörü anahtar rol oynamaktadır. Bunun da en temel ve stratejik girdisi su dur. Yukarı havza ülkeleri de sosyo-ekonomik kalkınmaları için suyun enerjisine büyük oranda ihtiyaç duymaktadır. Bölge ülkelerinin tümünün su sorunlarının çözümü konusunda istekli oldukları birçok kez anlaşma masasına oturmuş olmalarından ve birçok anlaşmaya imza atmalarından anlaşılmaktadır. Ancak bu anlaşmaların uygulanması konusunda isteksiz davrandıkları görülmektedir. Bu da bölgede bir sorun olduğu konusunda anlaşmaya varıldığını ancak çözüm uygulamaları konusunda daha yeterli ve gerekli sosyo politik sosyo kültürel ve kurumsal altyapının oluşmadığını ortaya koymaktadır. Bölgedeki su kaynakları, halen kullanım sorunları nedeniyle ülkeler arasındaki işbirliğini değil gerilimi beslemektedir. Bölge hidro-politiğinin en öncelikli hedefi bu gerilimin artmasını engellemek olmalıdır. Bunun önündeki zorluklar aşılabilir. Çünkü bölgede su kaynaklarının ülkeler arasında işbirliği aracı olarak kullanımı için birçok neden bulunmaktadır. Bu konuda nihai ve sürdürülebilir bir çözüme ulaşmak zaman alabilir. Ancak gerilimin artmasını önlemek amacıyla yapılacak girişimler her an devam etmelidir. Bu girişimlerle alınacak yol bölgede nihai çözüme erişilmesi süresini de kısaltacaktır. Bölgede hatta dünyada suyun yanlış kullanımının en çarpıcı sonucu olan Aral Gölü bundan sonrası için önemli bir referans noktası olacaktır. Bu nedenle bölgedeki suyun akılcı ve planlı kullanılmamasının ekonomik ve çevresel açıdan somut sonuçlarının detaylı olarak araştırılarak ortaya konması çözüm için atılacak adımlara yardımcı olacaktır. 5. Bölgede ĠĢbirliği Mümkün mü? Bölgede ĠĢbirliği Zorunlu Ama! 30

31 Ancak bölgede su sorununun devam etmesi etnik gurupların iç içe yaşadığı bir bölgenin kararsızlığını isteyen güçler için çok uygun bir ortam sunmaktadır 23. Su dan sebeplerle çıkartılacak gerilimler bölgeyi sürekli kararsız kılarak denetimini kolaylaştıracaktır. Aslında su sorunu yaşayan bu bölgeyi dünyanın diğer su sorunu yaşayan bölgelerinden ayıran önemli bir özelliği bulunmaktadır. Orta Asya izole edilmiş bir bölgedir ve karşılıklı bağımlılık ve işbirliğinin çok etkili bir şekilde geliştirilebileceği özgün bir coğrafyada yer almaktadır. Bunun yanısıra bu izole edilmiş bölgede suyun yeniden kullanımı dışında deniz suyu arıtımı,fosil su vb gibi diğer alternatif su kaynağı yaratma olanağı yoktur. Bu da ülkeleri su kullanımı konusunda ortak bir kadere mahkum etmektedir. Bölgedeki su kullanımının özelliği, sadece sınıraşan nehirlerin suyunun paylaşımı değil bölgedeki tüm ülkelerin sosyo-ekeonomik gelişmesini doğrudan ve çok büyük ölçüde etkileyen stratejik bir kaynağın kullanımıdır. Bu özellik birçok sınıraşan nehir havzasında da görülebilir. Ancak bu etkinin önem ve ağırlığı ülkeler için genellikle farklıdır. Orta Asya da bu etkinin suyun başında ve akış aşağısındaki ülkeler için taşıdığı önem ve ağırlık açısından büyük farklar yoktur. Yani bir diğer deyişle bölge suya, bütün ülkelerde hemen hemen eşit ağırlığa sahip bir ölçekte, bağımlıdır. Bu durumda bu sorun iki ülke arasındaki bir sorun olmaktan çıkarak bölge ölçeğinde çözüm bekleyen bir soruna dönüşmektedir. Çünkü bölgenin topoğrafik ve meteorolojik özellikleri de bir anlamda ülkeleri biribirine mecbur kılmıştır. Örneğin Kırgızistan ve Tacikistan ın bir bölümüne ancak Özbekistan sınırından ulaşılabilmektedir 24. Yılın büyük bir bölümünde Kırgızistan ve Tacikistan ın kuzeyinin güney ile olan ilişkisi kesilmektedir. Diğer taraftan Kırgızistanın sınırları içinde küçük kentler olarak Özbek özerk bölgeleri de bulunmaktadır. Bunların Özbekistana ulaşımı da Kırgızistan'dan geçerek sağlanabilmektedir. Tüm bu koşullar bölgede karşılıklı bağımlılığın zorunluluğunu, su konusundaki işbirliğinin ise kaçınılmaz olduğunu ortaya koymaktadır. Çözüm ġimdilik Uzak! Orta Asya ülkelerinden Kazakistan ve Türkmenistan ın hidrokarbon rezervi açısından oldukça zengin olduklarının belirlenmesi bu bölgedeki su sorununun çözümünün yanısıra çözümsüzlüğüne de hizmet etmektedir. Bunun nedeni aşağı havza ülkelerinin zengin fosil kaynakları nedeniyle hidroenerjiye olan ihtiyaçlarının azalmasıdır. Orta Asya nın kapalı bir coğrafyada yer alan ülkeleri arasındaki karşılıklı bağımlılık ilişkileri en azından hidroenerji alanında başlayıp 23 Hasan Kara Orta Asya Ülkelerindeki Etnik Yapının Bölge Güvenliğine Etkileri Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal ofturkish World Studies, Ci/t: VI, Sayı 1, Sayfa: , İZMİR Zainiddin Karaev Water Diplomacy in Central Asia The Middle East Review of İnternational Affairs. MERİA Volume 9, No. 1, Article 5 -March

32 gelişebilirdi.kırgızistan ve Kazakistan gibi topoğrafyası,iklim koşulları ve su kaynakları Hidroenerji üretmeye uygun olan ülkeler bölgenin Hidroenerji üretim ülkeleri olabilir ve bu üretim tüm bölgeye dağıtılacak şekilde bir plan yapılabilirdi. Ancak bölgede su fakiri olan ülkeler Hidrokarbon zenginidir.bu ülkeler ihtiyaç duydukları enerjiyi su yerine petrol ve doğalgazdan oldukça ucuza üretebilmektedir. Bu nedenle bu ülkeler su zengini olan yukarı kıyıdaş Kırgızistan ve Tacikistan'dan Hidroenerji satın alma zorunluluğu duymamaktadır. Bu da yukarı kıyıdaş ülkelerin aşağıdaki ülkelere hidroenerji sağlayarak karşılıklı bağımlılık ve işbirliğini geliştirmesini zorlaştırmaktadır. Bu durumda ülkelerarasında karşılıklı bağımlılığın artması ve bölgesel işbirliğinin gelişmesi de zorlaşmaktadır. Diğer taraftan bu ülkelerin hidrokarbon zengini olmaları enerji ve su alanında işbirliği ve karşılıklı bağımlılık ilişkisini destekleyici yönde bir katkı da sağlayabilecekken bu katkı yeterince ve sürekli bir şekilde gerçekleşmemiştir. Bir diğer deyişle birincil enerji kaynakları ( petrol,doğalgaz,kömür ) ve su Orta Asya ülkelerinin işbirliği ve karşılıklı bağımlılık ilişkilerini geliştirmede şimdilik gerekli rolü oynayamamıştır. Bölgede Ortak Bir Su Stratejisi Mümkün mü? Bölgede her ülkenin eşit katılımını sağlayacak ve bölgesel dengeleri gözetecek şekilde kurumsal ve hukuksal yapıya sahip bir ortak su stratejisi ihtiyacı vardır. Bölgede su ve suyla ilgili anlaşmalar konusunda kilit ülkeler Kırgızistan ve Tacikistan dır.bu nedenle bu strateji belirlenirken bu iki ülkenin politikaları çok belirleyici olacaktır. Gerek bölgenin kapalı coğrafik yapısı, gerek ülkelerin dengeli karşılıklı bağımlılık zorunluluğu, gerekse iklimsel değişikliklerin su kaynakları üzerindeki olumsuz etkisi bölge ülkelerinin ortak bir su stratejisine zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır. Bölge ülkeleri arasında oluşturulacak ortak bir su stratejisi, bu ülkelerin ekonomik ve toplumsal kalkınmalarının sürdürülebilirliği açısından da son derece önemlidir Diğer taraftan Orta Asya ülkelerinin bölgedeki diğer ülkelerle de işbirliği içinde kendi su kaynaklarını kendilerinin değerlendirmesi gereği de vardır. Ancak bu strateji bölgede sadece suyla ilgili anlaşmazlık konularını değil, öncelikle her ülkenin su kaynaklarının verimli bir şekilde geliştirilmesi, kullanılması, yönetilmesi ve suyla ilgili tüm projelerde teknik ve bilimsel yaklaşımların geçerli kılınmasını da içermelidir. Ortak su stratejisi oluşturma bağlamında atılacak ilk adım, bölge ülkelerinin su uzmanlarını, suyla ilgili temel kurum yöneticilerini, ilgili akademisyenlerini,stratejistlerini bir araya getirecek bir Ortak -Teknik Komite oluşturulması olmalıdır. Bu teknik komitenin çalışmaları her ne sebeple olursa olsun kesintiye uğramamalıdır. 32

33 Ancak bu denli büyük zorunluluğa rağmen Orta Asya ülkelerinin Ortak bir Su Stratejisi oluşturmasının ve kalkınma ve gelişmeleri için su ve enerji kaynaklarını bir fırsata dönüştürebilmelerinin önünde birçok zorluk bulunmaktadır.bölge ülkelerinin bu ekonomik ve politik zorlukları aşması için zaman ihtiyaçları vardır. Ancak bu zaman boyunca her ülke su kaynakları yönetiminden kaynaklanan sorunların kalıcı hale gelmesi önleyecek politikalar uygulamaya açık olmalıdır.bölgede yapılacak ortak projeler hem bu sorunların kökleşmesini engelleyecek hem de ülkeleri bölgesel Ortak bir Su Stratejisi oluşturmaya daha da yakınlaştıracaktır. 6. Su ĠĢbirliği Neden Olmuyor? Orta Asya ya genel olarak bakıldığında bir kapalı bölge ve bu bölgede içiçe girmiş ülkeler görülmektedir.bu durumun ülkeler arasındaki ilişkilerde işbirliğinin artması yönünde etkili olması beklenirken bunun yeterince oluşmadığı görülmektdir.bu durumun bölgenin tarihsel geçmişi ve bugünkü jeopolitik durumu gibi içsel, dışsal ve bölgeye özgü birçok nedeni vardır. Bu nedenlerle hem bölge ülkeleri arasında hem de bu ülkelerdeki gruplar arasında güven unsuru yeterince yerleşmemiştir. Bu durum bölgede karşılıklı işbirliği alanındaki ilerlemeyi de kısıtlamaktadır. Örneğin bölgede su yönetimi konusunda işbirliği organizasyonları bulunmasına rağmen sınıraşan sular konusunda işbirliği ve diyalog açısından birçok sorun yaşanmaktadır. Bunun bölgeye özgü bazı temel nedenleri aşağıda sıralanmıştır 25. Bölgesel su sistemi SSCB döneminde merkezi bir anlayışla planlanmış olup bugün 5 ayrı devlet tarafından su yönetimi yapılmaya çalışılmaktadır. Orta Asya ülkelerinin ekonomileri sulu tarım uygulamalarına doğrudan bağlı olup bunun sonuçları ülke yönetimini doğrudan etkilemektedir. Bölgede nehirlerin akış aşağısında bulunan ülkeler askeri ve ekonomik açısıdan suyun başında yer alan ülkelerden daha güçlüdür. Bu durum ülkeler arasındaki su sorunlarında da açıkça asimetrik bir güç ilişkisi yaratmaktadır. Orta Asya da Su Yönetimi Konusunda Bazı Tespitler 1. Orta Asya ülkelerinde tarımsal su kullanımı özellikle Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan için hayati önem taşımaktadır.bu ülkeler sulamada verimsiz yöntemler kullanmaktadır.bunun kısa sürede değişme olasılığı çok düşüktür. 2. Sir Darya ve Amu Darya Nehirlerinin yukarı havzasındaki Kırgızistan ve Tacikistan ile aşağı havzadaki Özbekistan,Kazakistan ve Türkmenistan arasındaki güven eksikliği sürmektedir.bölgedeki bu ilişkilerde işbirliğine en uzak ülke Özbekistan en çok dışlanmış ülke ise Türkmenistan olarak görülmektedir. 25 ICG Asia Report No 4, May

34 3. Bölge ülkeleri arasında su konusunda anlaşma yapılması değil yapılan anlaşmalara uyulmaması bir sorun olarak ortadadır.bu konuda en fazla uyulan anlaşma 1993 yılında Aral Gölünü kurtarmak için 5 ülke tarafından imzalanan Uluslararası Aral Gölünü Kurtarma Vakfı (IFAS)ın projelerine yönelik anlaşmadır.bu projelerin yürütülmesinde Kazakistan lider rol oynamaktadır. 4. Uluslararası Aral Gölünü Kurtarma Vakfı (IFAS) Aral Havzası konusunda bölge ülkelerini biraraya getirebilecek en uygun kurumsal yapı olarak önem taşımaktadır. 5. Bölgede su yönetimi konusundaki durumun saptanması ve çözüme yönelik en kapsamlı uygulanabilir projeler ve öneriler ise AGİT Merkez ve Bölge Ofisleri tarafından gerçekleştirilmektedir.bu konuda AGİT proje raporlarının takibi, bölgedeki ilişkiler açısından durumun tesbiti ve izlenmesi konusunda önem taşımaktadır. 6. UNDP tarafından bölgede yapılan çalışmalar daha çok ikincil ve yardımcı projeler niteliğindedir. 7. AB ülkeleri bölgede özellikle mühendislik ve müşavirlik alanında etkinlik sağlama konusunda oldukça yol katetmiştir. 8. Kırgızistan Türkiye nin sınıraşan su politikasını izleyerek kendisine bir model oluşturmaya çalışmaktadır 9. Aral Havzasındaki su kaynakları politik iklim kadar meteorolojik iklim değişikliğinin tehdidi altında bulunmaktadır.bu tehdit algısının en belirgin nedeni Orta Asya sularının kaynağı olan buzullarda tespit edilen hızlı erimelerdir. 10. Seyhun Nehri ni sularını Kuzey Aral da tutacak mühendislik yapıları ile göl seviyesi Kuzeyde yükselmiştir. Ancak Güney Aral ın dolmasında mühendislik yapılarından daha çok bölge ülkelerinin verimli su yönetimi etkili olacaktır. Bu nedenle Güney Aral ın dolması çok daha zor gerçekleşecektir. ĠĢbirliği nin Gerekliliği AnlaĢılacak Çok genel bir değerlendirme yapıldığında; bölge ülkelerinden suyun başında olan ve diğerlerine göre yoksul olan Tacikistan ve Kırgızistan ın daha çok Rusya nın etki ve ilişki alanı içinde yer aldığı, aşağıdaki diğer ülkelerin ise Özbekistan hariç Rusya ile olan ilişkilerinde daha mesafeli davrandıkları ve Rusya nın etki alanına girmekten uzak durdukları görünmektedir. Suyun başındaki ülkeler zaman zaman Rusya ya da güvenerek su konusunda ileri bazı taleplerde bulunsalar da sonunda bu kaynağı birlikte yönetmeye zorunlu olduklarını bilmektedirler. Yukarıda da belirtildiği gibi Kırgızistan ve Tacikistan yapacakları barajlarla suyu depolayıp hidrostratejik bir üstünlük elde etseler bile bu politikalarını sürekli kılmaları mümkün görünmemektedir. Çünkü memba ülkeleri dünya pazarlarına aşağı havzadaki diğer ülkeler üzerinden ulaşmaktadır. Bu nedenle suyun başındaki ülkelerin suyu barajlarda tutarak elde ettikleri avantajın kalıcı olmayacağı görülmektedir. Yani bu ülkelerin yapılan bir anlaşmayı bozup suyu barajlarda biriktirerek dönemlik bir fayda sağlaması akılcı olmadığı gibi enerji ithalatından ulaşım imkanlarının ortadan kalkmasına kadar birçok olumsuz sonuçlar yaratacağı da açıktır. Bu nedenle yukarı havza ülkelerinin 34

35 böyle bir hidro-politika izlemeleri zordur. Diğer taraftan bu politikanın bölgedeki sıcak çatışma ihtimalini gündeme taşıyabileceği düşünüldüğünde ise Özbekistan ve Kazakistan ın askeri gücünün Tacikistan ve Kırgızistan a nazaran çok fazla olduğu görülmektedir. Bu da bu politikanın kolayca uygulanamayacağını ortaya koyan bir diğer neden olmaktadır. Diğer taraftan bölgede böyle bir çatışmanın kolayca çıkabileceği de beklenmemelidir. Çünkü özellikle küresel güçler enerji kaynakları yoğun bu bölgede çok önemli bir pozisyon kaybetme ihtimali dışında genellikle mevcut istikrarın devamını isterler. Su kaynakları da akılcı bakıldığında çatışmanın değil bu istikrarın sağlanmasının en önemli aracı olmalıdır. Bölgede suyun sürekli bir istikrarsızlık yaratacak şekilde kullanımı bölge ülkelerinin olduğu kadar bölge dışı güçlerin de işine gelmemektedir.ancak suyun kontrolü de bölgede çok önemli bir üstünlük sağlayacaktır.bu nedenle bu güçler öncelikle su yönetiminde kontrolü sağlayacak nüfuz alanı yaratma politikalarını uygulamaya koymaktadır. Ancak yine de bölgede jeopolitik dengelerin kontrol dışı değişmesi veya bölgenin bir gücün etkisi altına girmesi olasılığı ortaya çıktığında su sorunu ve etnik guruplar birer saatli bomba olarak kullanılacaktır. Bu nedenle bölgede su konusunda istikrarı tehdit edecek şekilde oluşacak ciddi gerilimlerin analizi yapılırken bölge dışı güçlerin bölgeyle ilgili stratejilerinin etkisi gözardı edilmemelidir. Bölgede su dan bir çatışmanın imkansız olmadığı, ancak bunun bölge dışı güçlerin istemi ve kontrolü dışında gerçekleşmesinin zor olduğu dikkate alınmalıdır. Bölgede istikrarın devamı için öncelikle su kullanımının dengesizlik ve çatışma unsuru olmaktan çıkartılması gerekmektedir. Bölgede istikrarın bölge ülkeleri ve bölge dışı güçler açısından da önemli olduğu dikkate alındığında bölgenin hidropoltiğinin bölge içi kadar bölgenin dış politikasıyla da iç içe şekilleneceği görülmektedir. 7. Orta Asya'nın Saatli Bombası : Su Bölgenin Saatli Bombası : Su Sorunu Uzmanlar Asya'nın içine sıkışmış bu kapalı coğrafya üzerinde; bölgesel ve küresel güçlerinin "Büyük Oyun" diye adlandırılan düşüncelerinden 26 sık sık sözetmektedir. Bu güçlerin amaçlarını gerçekleştirebilmek için üzerine çalışacakları Orta Asya'nın en zayıf noktası ise; Sovyetler Birliği'nin 70 yıllık bir zamanda gerçekleştirdiği karışık etnik yapı olarak açıklanmaktadır 27. Hepsi Türk olan ve yaşadıkları bölgeye göre isim alan Özbek, Kazak, Kırgız, Türkmen, Tatar gibi gruplar buradaki her devletin içerisinde farklı sayılarda bir dağılım göstermektedir. 26 Brzezinski, Zbigniev, Büyük Satranç Tahtası, Sabah Kitapları, İstanbul Hasan Kara Orta Asya Ülkelerindeki Etnik Yapının Bölge Güvenliğine Etkileri Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal ofturkish World Studies, Ci/t: VI, Sayı 1, Sayfa: , İZMİR

36 Asya kıtasının merkezinde "Orta Asya" olarak bilinen unutulmuş bölge Sovyetler Birliği'nin yıkılması, yeni devletlerin kurulması petrol, doğalgaz ve diğer zenginlik kaynaklarıyla ve bu kaynaklar nüfuslarına oranlandığında çok fazla olması gibi nedenlerle yeniden dünya gündemine gelmiş ve dünyanın dikkatleri buraya çevrilmiştir. Zengin yeraltı ve yer üstü kaynaklarının varlığı Hazar Gölü'nün yüz yıldan uzun bir süredir petrol ve doğal gaz deposu olduğunun bilinmesi ve bu kaynakların bölgede yer alan devletler tarafından işletilmeye başlanması bölgeyi cazibe merkezi yaptığı gibi aynı zamanda ekonomik bir güç haline getirecektir. Bölgede toplam yaklaşık 62 milyon nüfusa sahip Genç Orta Asya Cumhuriyetleri hem pazar olma özellikleri hem de Rusya başbakanlarından Primakov tarafından "Stratejik Üçgen" olarak adlandırılan Çin Rusya - Hindistan yarı çemberinin tam ortasında bulunmaları dolayısıyla son yıllarda dikkatleri üzerilerine çekmektedir 28. Mackinder, Kara hakimiyeti teorisinde Orta Asya'nın kuzeyini Kalp Sahası "Heartland", güneyini İç Hilal "Rimland" kabul ederek kalp sahasına ulaşmak için önce iç hilali ele geçirmek gerektiği görüşünü savunmuştur 29. Dünyanın herhangi bir bölgesine hakim olmak isteyen ve mevcut yönetimlerle sorun yaşayan güçlü devletler; buradaki devletleri birbirlerine düşürerek ve iç sorunlarla uğraştırarak zayıflatma, yıpratma, zaman kaybettirme, kaynaklarını azaltma, silah satma, petrol fiyatlarını istedikleri şekilde ayarlama gibi kendileri lehine bölge ülkeleri aleyhine faaliyetlere girişmektedir. Dış politika analizcileri önemli olayların dış politik kararlar oluşturmada büyük etkileri olduğunu vurgularlar 30. Nitekim Irak - İran savaşı sırasında bu durum açıkça yaşanmıştır. Güçlü devletler hem savaşı sürekli körüklemişler hem de taraf olmuşlar, hatta İran'a açıkça karşı olan ABD gibi devletler gizlice silah satmışlardır. İran - Irak savaşı boyunca petrol fiyatlarını ayarlayan OPEC devre dışı bırakılarak petrol fiyatlarının dibe vurmasıyla en büyük gelir kaynağı petrol olan İran, ekonomik yönden büyük darbe almıştır. Geçmişe bakıldığında bu ve benzeri emperyal stratejileri ve taktikleri açıkça görmek mümkündür. Saatli Bomba nın Patlayıcı Malzemesi: Etnik Yapı Uzmanların 2006 yılında önümüzdeki yıllarda en büyük gelirleri petrol ve doğal gaz olacak olan Orta Asya devletleri için herhangi bir savaş veya iç karışıklık durumunda benzer oyunların yeniden sahneleneceği 31 şeklindeki değerlendirmeleri doğru çıkmış ve Kırgızistan da Kırgız ve Özbekler arasında bugüne kadar küçük ve büyük ölçekte birçok çatışma yaşanmış ve kan dökülmüştür. Türk Dünyasında aynı soydan gelen ve aralarında Taciklerin dışında kesin ayırıcı farklar bulunmayan Türk boyları SSCB döneminde 28 Age. 29 Özey, Ramazan, Türk Dünyası. Özeğitim Yayınları No: 11 İstanbul Hudson, V. M. -Vore, C. S., Uluslararası İlişkilerin Psikolojisi. (Derleyenler Erol Göka-Işık Kuşçu), AvrasyaStratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları, Ankara Hasan Kara Orta Asya Ülkelerindeki Etnik Yapının Bölge Güvenliğine Etkileri Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal ofturkish World Studies, Ci/t: VI, Sayı 1, Sayfa: , İZMİR

37 sistematik olarak karıştırılıp etnik kimlik çatışması adı altında bugün kullanılan bir sorun yumağı haline getirilmiştir. Örneğin; Özbekler, Özbekistan'da nüfusun %72'sini oluştururlarken, Tacikistan'da %24, Kırgızistan'da %14 ve Türkmenistan'da %9'luk bir nüfus oranı meydana getirmektedir. Bölgede sadece Türkmenistan diğer topluluklardan en az nüfus oranını barındıran ülke durumundadır. Ancak etnik açıdan bu denli karışık hale getirilen Orta Asya diğer taraftan yüzyıllardır Türk kimliği ile yoğrulması nedeniyle etnik yapı olarak çok fazla kırılgan ve hemen dağılmaya hazır bir yapı da değildir. Bu yapı ancak bölgenin ekonomik olarak geri bırakılması ve yaşam standardının daha da düşmesi sonunda artan gerilimin provake edilmesi ile dağıtılabilir.bu nedenle bölgede bu gerilimi besleyecek faktörlerin ortadan kaldırılmasına yönelik sosyo-ekonomik politikaların uygulanması çok önemlidir.bunun için özellikle yukarı havza ülkelerin kalkınması ve gelişmesi gerekir. Bu nedenle de su yukarı havza ülkeleri başta olmak üzere bölgedeki tüm ülkeler için çok önemli bir kaynak özelliği taşımaktadır. Saatli Bombanın Pimi: Su Sorunu Bölge için istikrarın önemi yukarıdaki bölümlerde açıklanmıştı.ancak jeopolitik önemi çok yüksek olan böyle bölgelerde çok sağlam bir güvenlik ve istikrar ortamı oluşması dünyanın benzer diğer bölgelerinde de görüldüğü gibi mümkün değildir. Bu nedenle çok önemli petrol ve doğalgaz rezervlerine sahip olan ve kaynaklarını dünya pazarlarına henüz sunmaya başlayan Orta Asya ülkelerinde küresel güçlerin bölge planlarına uygun olarak çeşitli yoğunluklarda iç karışıklıkların çıkarılması ihtimali yüksektir. Bu bölgede çıkabilecek veya çıkarılabilecek karışıklıklara en geçerli nedenler arasında; etnik farklılıklar 32, sınır anlaşmazlıkları, Hazar Gölü'nün paylaşımı ve sınır aşan sular sorunu gelmektedir. Bölge ülkelerine hükmetmenin en kolay yolu bu devletlerdeki etnik yapının çeşitliliğinden ve bölgeye özgü yaşamsal önemi olan uyuşmazlık konularından yararlanmaktır. Bu kapsamda Orta Asya daki etnik yapının da birbiriyle girift şekilde karışmasının tesadüflerle açıklanması zordur. Çünkü etnik karışıklık dünyanın her coğrafyasında istenildiğinde saatli bir bombaya dönüşebilmektedir. Etnik bomba, diğer yardımcı koşullar iyi ayarlandığında pimi çekilip istenilen zamanda patlatılabilmektedir. Yukarıda sayılan iç karışıklık nedenleri arasında etnik farklılıklar ve sınıraşan su sorunu öne çıkmaktadır. Bu iki husus birlikte ele alındığında ise çok etkili bir karmaşa mekanizması haline gelmektedir. Bunlardan karmaşa çıkartmak için etnik farklılıklar en belirleyici unsur sınıraşan su sorunu ise en etkin unsur olarak görünmektedir. 32 Erkal, Mustafa, Zihinlerdeki belirsizlikler: Etniklik ve Kimlik, Türkiye ve Siyaset Dergisi, Sayı: Kasım-Aralık Etniklik; milli düzeyde ortak bir hayat biçimi oluşturulamadığı zaman mensup olunan millete karşı alt kimliklerin ortaya çıkması şeklinde açıklanabilir 37

38 Bu koşullar su yun Orta Asya'da gerilim ve çatışma kaynağı olabileceğini göstermektedir.bölgede yaşanan kuraklıklar gerilimi arttırarak bu sorunu gündeme taşımaktadır.gerilim artmıştır. Özet olarak; istenildiğinde bölgede etnik guruplar arasında kullanım sorunları yaşanan su konusu kullanılarak yaygın ve kalıcı sorunlar yaratmak hiç de zor olmayacaktır. Çünkü bölgede her iki unsur da kullanılmaya hazır bir saatli bombanın mekanizmaları olarak beklemektedir. Bu bombanın tahrip kalıbı etnik olarak farklı olduğu ileri sürülen ancak aynı ırktan gelen gruplardır. Bombanın patlatma mekanizması, yani pimi ise su sorunudur. Bu unsurlardan su sorununun ortadan kalkması saatli bombanın en etkili mekanizmasının ortadan kaldırılması anlamına geleceğinden bölge istikrarı için çok önemli sayılmaktadır. Ancak Orta Asya nın çok bilinmeyenli su denkleminin çözülmesi zaman alacaktır. Bu süre içinde bölge ülkelerinin bölgedeki ve dünyadaki küresel güçlerin figüranı olmaktan uzak durmaları gerekmektedir. Dikkatli olunması gereken alanlardan biri de su kaynakları alanıdır. Bunun için öncelikle bölgede su konusunda dış güçlerin etkisini ve müdahalesini arttıracak sorunların yaşanmasına izin vermemeleri gerekmektedir. Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan geçmişte yaşadıkları kötü deneyimleri yeniden yaşamak istemiyorlarsa jeo-politik, jeo-stratejik, jeo-ekonomik ve jeo-kültür güçlerini birleştirmek zorundadırlar. Bunu gerçekleştirebilmek için ise öncelikle stratejik su kaynakları konusunda daha olumlu ilişkiler oluşturmaları gerekmektedir. Bu nedenle bölgenin politik dinamikleri arasında hidro-politika çok önemli bir yer tutmaktadır. Orta Asya da uygulanacak doğal kaynak politikaları bölge ülkelerinin gelişme ve kalkınmasının itici gücü olacaktır. Bu politikalar bir yandan ülkeleri geliştirirken diğer taraftan bu ülkelerin uluslararası ilişkileri alanında da etkili olacaktır. Uluslararası alanda Orta Asya planları yapan yerli ve yabancı küresel güçler vardır. Yerli güçlerden Rusya ve Çin bölgede jeopolitik avantajlara sahipken ABD nin Rusya nın geçmişle bağlantılı dezavantajlarından da yararlanarak bölgede kısmen yerleşme şansı bulunmaktadır. Orta Asya ya dikkatli bakıldığında tüm ülkelerin bu bölge için tüm avantajlarını kullanmaya başladıkları görünmektedir. Bu nedenle de bölgenin stratejik suları, bu güçlerin bölgedeki manevra ve hakimiyet alanlarını geliştirmek için daha uzun dönem ilgi alanı içinde olacaktır. Bu ilgi sürdükçe bölgede pimi su dan olan saatli bombanın işlemesi devam edecektir. Bu saatli bombayı durduracak en temel unsur ise bölgede akılcı politikalarla suyun işbirliği aracı olarak kullanılması olacaktır. Bir diğer deyişle bölge ülkelerinin en akılcı davranışı bölgenin barış ve istikrarını sürekli tehdit altında tutan kurulmuş bir saatli bombanın ateşleme mekanizmasını çıkartmak olacaktır. Orta Asya da Fergana Vadisi'ne yerleştirilmiş bu saatli bombanın etkisizleştirilmesi bölgesel barışın sağlanmasında kilit bir rol oynayacaktır. Bunun yapılamaması ise bu vadiden başlayan ve Güney Asya ya kadar uzanabilecek kanlı çatışmaların yaşanmasına neden olabilecektir. 38

39 Orta Asya ülkeleri bölgede su dan saatli bomba düzeneğini oluşturan küresel güçlerin elinden bu tehdit ve tehlike unsurunu almak zorundadır. 8.Orta Asya'da Su ve Strateji Su Konusundaki Sıfır Toplam ve Kazan Kazan AnlayıĢı Gereği Orta Asya da Kıyıdaş ülkeler arasında karşılıklı güvenin oluşmasının ülkelerin sahip olduğu mevcut anlayış tarafından engelleniyor olması bölgesel su yönetimi konusunda sıfır toplam (zero sum) sonucunu doğurmuştur.bu sonuç bir ülkenin diğer ülkenin kaybettiğini kazanması ile elde edilen sonucun toplamının sıfır olması anlamına gelir. Orta Asya da ülkeler ellerindeki doğal kaynakları akılcı bir şekilde kazan-kazan (win to win) anlayışı ile kullanma şansına sahiptir. Orta Asya da su yönetimi sorununu çözmek için gelecekte yapılacak anlaşmalardan önce bu bariyerin aşılması çok önemlidir.bunun için de sihirli bir formül yoktur. Bu durum ülkeler arasındaki işbirliğinin ve adil bir karşılıklı bağımlılık ilişkisinin artmasına ve Orta Asya ülkelerinin daha akılcı bir şekilde yönetilmelerine bağlı bir zaman sorunudur. Su ve Strateji Bölge ülkeleri arasında önemli bir anlaşmazlık konusu oluşturan Havzanın sınıraşan sularıyla ilgili çeşitli anlaşmalar imzalanmış ve ortak komisyonlar kurulmuştur. Ancak, bölgedeki su sıkıntısı ve kalıcı bir anlaşmanın henüz sağlanamamıştır 33. Bu durum bölgenin hızla artan jeostratejik önemi de dikkate alındığında gelecekte yeni gerginliklere yol açacak gibi görünmektedir. 21. Yüzyıl da birçok devletin geleceğe yönelik "güvenlik algılama" politikalarında su kaynakları önemli yer tutmakta ve uluslararası politikalarda stratejik bir araç olarak görülmektedir. Yakın gelecekte iklim değişikliklerine bağlı olarak yaşanması beklenen kuraklıklar nedeniyle önemi daha da artacak olan su kaynaklarının denetimini ele geçiren devletler, bu konumlan sayesinde nüfus hareketlerini, göç olgusunu, tarımsal üretimi, sağlık koşullarım,ülkelerarası olası su krizlerini, çatışma ve savaşları da denetleme olanağına sahip olacaklardır. Bu nedenle 20 yüzyılın petrol yollarını denetim altında tutma stratejisine 21. yüzyılda kaynaklarını kontrol etme stratejisi de eklenmiştir. su 20. yüzyılın son 10 yılından bu yana uluslararası kuruluşlar, çokuluslu şirketler, hükümet dışı kuruluşlar, ulusal devletler ve bölgesel oluşumlar artık su politikası konusunda daha çok söz sahibi olmaya çalışmaktadırlar. Bu aktörlerin dünya su politikasının belirlenmesindeki etkisi artık çok belirgin hale gelmiştir. Dünya su siyasetinin bu egemen aktörleri, dünya çapında 33 Ahmet Şahin 2007 Kırgızistan Su Rezervlerinin Ekonomik Rolü ve Kalkınmaya Etkisi Yüksek Lisans Tezi. Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı 2007 Bişkek- Kırgızistan 39

40 gerçekleştirdikleri içiçe geçmiş işbirliği ve ilişki biçimini bölgesel, ulusal ve yerel ölçeklere kadar yaygınlaştırma çabası içindedirler.orta Asya Aral Havzası da bu bölgelerden birisidir. Orta Asya da Su Sorunu strateji masalarında açık duran dosyaların en önemlilerinden biridir. Dünyanın uzun dönemdir dışa kapalı olan bu bölgesine girmeye çalışan küresel güçlerle komşu küresel güçler arasında bölgede kıyasıya bir mücadele yaşanmaktadır. Halen büyük bir bölümü su yüzüne çıkmamış olan bu mücadelede Orta Asya daki ülkelerle yıllar boyu siyasi ve kültürel ilişkileri olan bölgedeki komşu küresel güçlerin bazı avantajları bulunmaktadır. Bu avantajların bölgeye gelmeye çalışan misafir küresel güçlere çıkartacağı zorluklar Orta Asya da jeopolitik konum kazanma oyununun sertleşebileceğini ortaya koymaktadır. Bölge üzerinde jeopolitik konum kazanma stratejileri bölgenin su kaynakları üzerinde hakimiyet kurma politikalarını da kapsamaktadır. Orta Asya da hidrokarbon zengini ve su fakiri ülkeler ile bunun tersi olarak su zengini ve petrol ve doğalgaz fakiri ülkeler bir arada yer almaktadır. Su kaynaklarının eşitiz dağılımının yanı sıra bölge ülkeleri arasında temel bir politik ekonomik asimetri de bulunmaktadır. Bu durum ise rekabet ve çatışmalara da neden olarak sorunların çözümünü zorlaştırmaktadır. Türk Dünyası ve ĠĢbirliği Su sorunu Orta Doğu da olduğu gibi Orta Asya nın güvenlik ve kararlılığı için en büyük tehdit olarak görülmektedir. Günümüzde hem Orta Asya nın sularını hızla kullanmak için planlar yapılmakta hem de ülkeler bu süreçte karşılıklı çıkar esasına dayalı bir işbirliğini gerçekleştirmede başarısız olmaktadır. Bu nedenle su sorunu Orta Asya nın kurulmuş saatli bombası olarak bölge güvenliğini tehdit etmektedir. Ancak bölgede ikili ve çoktaraflı anlaşmalar ve havza işbirliği örnekleri temelinde bir sürdürülebilir işbirliği ilişkisi arama çabaları da devam etmektedir. Orta Asya da işbirliği arayışının sürmesinde etkili olan bazı tarihsel nedenler de vardır. Örneğin Orta Asya ülkelerinde SSCB merkezi idaresi altında yaşanan dönemden kalan bazı ortak düşünceler ve kavramlar tam anlamıyla ortadan kalkmamıştır. Bu nedenle Orta Asya toplumlarının birbirine güvensizlikleri, Örneğin Orta Doğu da yaşanan güven bunalımından daha farklıdır. Bölgede hegemonya çatışmalarına rağmen Orta Asya da halklarının birbirine tarihsel kin ve düşmanlık duymaları için çok fazla nedenleri yoktur. Orta Asya coğrafyasının yüzyıllar boyu Türk kültürü ile yoğrulması nedeniyle bölgenin etnik yapısı, Ortadoğu'daki gibi basit aşiret yapısına benzememektedir. Bu nedenle bölgede güvenlik problemlerinin beslendiği alanlardan en önemlisi toplumsal rahatsızlıklardır. Orta Asya toplumlarındaki toplumsal sorunları ortadan kaldıracak sosyo-ekonomik politikalar bölgenin istikrarını sağlayacak en önemli faktör olacaktır. Bölgede ekonomik temelli toplumsal huzursuzluklar, karışıklık çıkması olasılığını arttıran en önemli unsurlardır. Fergana Vadisi gibi çok özgün bölgelerde su temini ve toprak konusunda baskı ve eşitsizliklere dayalı zorluklar ortadadır. Bu da zaten nazik olan ilişkilerin kolayca çatışmaya döndürülmesi hesabını yapanlara gerekli ortam ve olanağı sağlamaktadır. 40

41 Bu nedenle bölgede su kaynaklarının akılcı ve verimli kullanımı, hem sosyo-ekonomik kalkınmanın temel unsuru olması ve toplumsal gerilimin azalmasında başat rol oynaması hem de bu ortamı rahatlatarak suyun sorun yerine işbirliği aracı olarak kullanılmasına olanak tanıması açısından çok önemli işlevler üstlenecektir. Bu nedenle Orta Asya da taşların daha yerli yerine oturmadığı bu dönemde Orta Asya nehirlerinin hidro-politiğinde bölgesel işbirliğini sağlayacak adımlar atılması kolay değildir. Ancak bunun bölge için gerekliliği ve belirleyici özelliği açıkça görülmektedir. Burada yaşanacak su dan bir çatışmanın domino etkisi yaparak bölgede istikrarsızlığı ve bölge dışı güçleri davet eden bir sonuç yaratma potansiyeli taşıdığı görülmelidir. Küresel ölçekte nasıl petro-politik yada doğalgaz politiğin etkili olduğu söylenebilirse gelecekte Orta Asya da bölgesel ilişkilerde de hidro-politikanın etkisinin çok büyük olacağı şimdiden görülmektedir. Orta Asya da su işbirliğinin oluşturulmasının dünyadaki diğer örnekleri gibi zaman alabileceği görülmelidir. Aslında Orta Asya da su kullanımının etkin bir şekilde gerçekleşmesinin önündeki en önemli engel bölge ülkelerinin bu konuda yeterli bir politik iradeye sahip ol(a)mayışlarıdır. Bunun için bölgede zamana ihtiyaç vardır. Ancak bu zaman iyi kullanılmalıdır. Çünkü bölge son 23 yıldır uluslararası sistemin satranç masasında yer almaktadır. Bu durum,bölgedeki hamlelerin uluslararası boyutları olduğunu hatta gelecekteki hamlelerin birçoğunun bu etki altında gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Bu kapsamda bazı Orta Asya ülkelerinin uluslararası ilişkilerine güvenerek su kaynaklarını tekil olarak geliştirmeye çalışması etnik olarak heterojen, yarı kurak ve su sıkıntısı çeken bu bölgedeki gerginliği arttıracak ve stabiliteyi bozacaktır. Bu kapsamda Orta Asya daki su sorununun sadece stratejik olarak water box su kutusu sınırları içinde düşünerek çözülebilmesi mümkün değildir. Bölgenin su sorunu bu çerçevenin dışında daha geniş sosyal, ekonomik ve politik kapsamda ele alınmalıdır. Çünkü bölgedeki su sorunlarının bölgedeki ülkelerin enerji ihtiyacı ve tarımsal üretim,istihdam politikaları ile doğrudan ilişkisi bulunmaktadır. 9. Ne yapılmalı,ne Yapılmamalı? Orta Asya da bölge ülkeleri ve komşu ülkeler tarafından paylaşılan 18 sınır aşan nehir bulunmaktadır. Bu nedenle bölge ülkeleri ulaşım, güvenlik gibi konularda olduğu gibi su kullanımı konusunda da işbirliği içinde olmalıdır. Bölgenin çeşitli koridorlarla dünyaya açılması için birçok proje uygulanmıştır. Ancak yine de bölge en azından güvenlik ve tehdit algısındaki benzerlikler açısından da bir birlikteliğe ihtiyaç duymaktadır. Bu koşullar dikkate alınarak bölgede orta ve uzun vadede gerçekleşecek akılcı bir planlama ile karşılıklı bağımlılık ilişkileri geliştirilmelidir. Bu ilişkilerin gelişmesinde bölge ülkelerinin üretim alanlarında benzer üretim özellikleri taşımaları olumsuz bir faktör olarak düşünülebilir. Ancak teknolojik gelişmeler yardımı ile bölgede farklı ürün ve üretim alanları geliştirilerek işbirliği olanakları arttırılabilir. Ama bunun için de bölgesel bir liderlik gerekmektedir. Aslında bölgede hidro-politik ilişkilerin sağlıklı ve çözüm odaklı olabilmesi için bölge ülkelerinin demokratikleşmesi büyük önem taşımaktadır. Orta Asya devletleri halen siyasi 41

42 alanda geçmiş yönetimden gelen alışkanlıklarının büyük bir kısmını sürdürmektedirler 34. Orta Asya ülkeleri halen bir geçiş süreci içinde bulunmaktadır. Siyasal dönüşüm süreci içinde bulunan bu yeni devletlerin aralarındaki önemli farklılıklara karşın, en önemli benzerlikleri geçmişte demokratik bir geleneğin ve rekabetçi bir anlayışın yokluğudur. Bu etmen uluslararası ortamdaki hâkim eğilime uygun olarak demokratik ilkelere dayalı bir devlet yapısı kurulmasının önündeki en önemli engeli oluşturmaktadır 35. Bu ülkelerdeki demokratik gelişmelerin bölge hidro-politiğine de olumlu yansımaları olacaktır. Su konusunda işbirliğine zorunlu olan Orta Asya nın bu yansımalara ihtiyacı çoktur. Orta Asya nın su sorununun çözümü için zamana ihtiyaç vardır.bu zamanın kısaltılması mümkün ama zor görünmektedir. Ancak bu zaman süresinde sorunun artması ve kronik hale gelmesi önlenmelidir. Bu nedenle yakın gelecekte bölge ülkelerinin su konusunda bölge çapındaki projelerde ne yapması gerektiği değil kendi ülkesinde su kullanımında sürdürülebilir yönetim probleminin artmaması için neleri yapmaması gerektiği daha önemli olacaktır. Bir diğer deyişle bu ülkeler öncelikle kendi ülkelerinde kendi çıkarları için suyu daha verimli kullanma konusunda somut adımlar atmalıdır. Bugünkü şartlar altında Orta Asya da su yönetimi sorununa havza bazında tüm ülkelerin destekleyeceği merkezi projelerle ve merkezi bir anlaşmayla çözüm bulmak zordur.bunun için öncelikle ülkelerin kendi sularını daha verimli kullanmaya yönelik projeleri uygulamaya koymaları teşvik edilmelidir.bu adımlar bir üst organizasyon tarafından koordine ve teşvik edilebilir. Ülkelerdeki bu gelişme belirli bir aşamaya geldiğinde Orta Asya ülkelerinin tüm bölge için Ortak bir Projeye tam destek vermeleri mümkün olacaktır. Bu nedenle bugün Orta Asya ülkelerinin bölgedeki su sorununun çözümüne gerçek katkısı Havza Ölçeğindeki Ortak Projeleri sözde desteklemekle değil daha çok kendi ülkesinde suyu daha verimli,akılcı,planlı kullanmaya yönelik atacağı küçük ama somut adımlarla gerçekleşecektir. Yukarıda belirtildiği gibi Orta Asya su konusunda bir işbirliğine zorunludur. Bölgede en azından yerel ve ülkesel ölçekte su (yönetimi) sorununun artmamasına ve suyun politik gerilim yaratmamasına çaba gösterilmesi gerekir. Çünkü bölgede su yun tehdit unsuru olarak kullanılabileceği politik bir zemine kayma olasılığı düşük değildir. Bunun en önemli nedeni Bölge'nin uluslararası güçlerin ilgi alanı içinde yer almasıdır. Bölgedeki hızlı değişimi kontrol etmek isteyen güçler su üzerinden bazı planlarını uygulamaya koyma arzusu taşıyabilirler. Bu da suyun doğrudan ya da dolaylı olarak bölge politikalarına alet edilmesi anlamına gelecektir. Su, 21. yüzyılda üzerinde önemli stratejiler geliştirilen bir doğal kaynak olmaya başlamıştır. Bir diğer deyişle bu yüzyıl suyun jeopolitik bir kaynak olarak daha fazla gündeme geleceği bir yüzyıl olacaktır. Bu da su sorunlarının politik zeminde daha çok ele alınacağı ve gündem oluşturacağı anlamına gelir ki bu bölgelerden birisi de Orta Asya olacaktır. 34 Yrd. Doç. Dr. Meşküre YILMAZ Orta Asya da Çözülmesi Kaçınılmaz Demokratikleşme Sorunu ÖNGÖRÜ / TAHLİL http: //www. 21yyte. org/tr/yazi. aspx? ID=4385&kat1=1 13 Mayıs Age. 42

43 Bölgede suyun politik tehdit unsuru haline gelmesi kaçınılmaz bir unsur değildir.ancak bunun için bölge ülkelerinin çok dikkatli olmaları ve dünyanın bu sorunu yaşayan diğer bölgelerindeki deneyimlerden faydalanmasını bilmeleri gerekmektedir. 10.Kaynaklar Asia s Next Challenge: Securing the Region s Water Future 2009 A report by the Leadership Group on Water Security in Asia April 2009 Central Asia Regional Risk Assessment: Responding to Water, Energy, and Food Insecurity United Nations Development Programme Regional Bureau for Europe and CIS New York January 2009 Djalili R. M. ve Kellner. T., Yeni Orta Asya Jeopolitiği SSCB nin bitiminden 11 Eylül sonrasına Çev. Reşat Uzmen. Bilge Kültür Sanat. Kasım 2009 İstanbul Dukhovny,A.V,Schutter J Water in Central Asia. Balkema 2011 London. Dursun YILDIZ 2011 Orta Asya'nın Stratejik Suları. Truva Yayınları.İstanbul Dursun YILDIZ 2011 Orta Asya'nın Saatli Bombası: Su Sorunu. Truva Yayınları. İstanbul Julia Bucknall,Irina Klytchnikova,Julian Lampietti,Mark Lundell,Monica Scatasta,Mike Thurman 2003 Irrigation in Central Asia Social, Economic and Environmental Considerations The World Bank, February 2003 Stephen Hodgson Strategic Water Resources in Central Asia in Serach of a new İnternational legal order. EUCAM EU Central Asia Monitoring. No: 14 May 2010 CEPS Centre for European Policy Studies. Stuart Horsman. Water in Central Asia: Regional Cooperation or Conflict? In Central Asian Security: the New International Context, edited by Roy Allison and Lena Jonson. Washington: Brookings Institution Press, 2001, p. 72. Uslu.K,Öngel.V,Sözen.İ, Aral Gölü Havzasındaki Su Kaynaklarının Orta Asya Ülkelerinin Sürdürülebilir Büyümelerine Etkisi Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F.Dergisi Yıl:2011 Cilt XXX. Sayı: 1 s Valentini К.L., Orolbaev E.E, Abylgazieva A.K. B.: Water problems of Central Asia..International Strategic Research Institute Under The President Of The Kyrgyz Republic,Socinformburo,The Friedrich-Ebert-Stiftung In The Kyrgyz Republic Water and Energy Resources in Central Asia: Utilization and Development Issues 2008 The Report is produced by the Strategy and Research Department of the Eurasian Development BankApril 24,

44 44

45 11. TABLOLAR Tablo4 Aral Gölü Havzasında Su Konusundaki Anlaşmazlıklar 36 Hidroloji Su Yapısını Kontrol Eden ülke Ana Kullanıcı Ülke (ler) Su Sorunu Su Sorunu Bağlantılı Etnik sınır ve Azınlık sorunları Sorunun Düzeyi (*) Narin-Toktogul Kırgızistan Kırgızistan Özbekistan Memba- Mansap su hakkı Fergana da Özbek ve Kırgızlar arasında etnik sorun Yüksek Kayrakum Tacikistan Özbekistan Tacikistan Memba- Mansap su hakkı Fergana Vadisindeki tacik bölümünün Özbekistan a taşınması Orta Fergana Vadisi Toprakları Kırgızistan Özbekistan Tacikistan Paylaşılan Sulama sistemi Özbel ve Tacikler arasında etnik gerilim Yüksek Çardara Kazakistan Kazakistan Özbek azınlık Memba- Mansap Paylaşılan Sulama sistemi Kazakistan dan Özbekistan a Çimkent te Siri Derya ve Arys nehirleri arasında kalan arazinin ülke değiştirmesi Düşük Vakhsh/Pyands h Tacikistan Tacikistan Memba- Mansap (potansiyel) Yüksek Zeravşan Tacikistan Özbekistan Paylaşılan Sulama sistemi Memba- Mansap su hakkı Zeravşan ın yukarı bölümünden Özbekistan a Tacik nüfusun transferi sonucu Özbek-Tacik gerilimi Orta Aşağı Ceyhun Türkmenistan Türkmenistan Paylaşılan Sulama sistemi Orta Amu Derya da Tazhaus da toprak Orta 36 Stefan Klötzli The Water and Soil Crisis in Central Asia: a source for future conflicts. Center for Security Studies. ETH Zurich

46 Havzası Özbekistan Özbekistan Memba- Mansap su hakkı iddiası. Karakum Kanalı Türkmenistan Türkmenistan Havzalararası su transferi Aşağı havzadaki su kullanıcılarda oluşacak sorunlar Orta Aral Gölü Kazakistan Karakalpakistan Bölgesel genel Düşük Özbekistan Türkmenistan sorunlu alan Bölgelerüstü sorun Kazakistan Uluslararası (*) Sorunun düzeyi Yüksek : Süren bir gerilim veya yakın geçmişteki anlaşmazlık Orta : Sorunun ilk aşamada olması ve artma olasılığı taşıması Düşük : Sorunun ilk aşamada olması ve azalma olasılığı bulunması 46

47 47

48 48

49 Seyhun Nehri Kızılorda/ Kazakistan 24 Mayıs 2011 Panj Nehri nin Yukarı Havzası -Afganistan-Tacikistan Sınırı 49

50 Fergana Vadisi 50

51 Dede Korkut Mezarı ve Anıtı -Kazakistan- Kızılorda 51

52 FOTOĞRAFLAR Türkiye Bişkek Büyükelçiliği Kırgızistan- 18 Mayıs 2011 UNDP Çevre ve Kalkınma Programı Uzmanları Bişkek/ Kırgızistan 18 Mayıs

53 Kırgız Cumhuriyeti Su İşleri Devlet Komitesi Başkanı Ziyadin Jamaldinov ile 18 Mayıs 2011 Kırgız Cumhuriyeti Çevre Koruma ve Ormancılık Devlet Ajansı Müdürü Toktaraliev Bıymyrza ile 53

54 18 Mayıs 2011 Bişkek UNDP Su Yönetimi ve Sınıraşan Sular Programı Uzmanları ile 19 Mayıs 2011 Kırgızistan Oş AGİT Bölge Ofisi Uzmanı ve Kırgız Oş Sulama İşleri Memurları 20 Mayıs

55 Uluslararası Aral Gölünü Kurtarma Vakfı (IFAS) Müdür Yardımcısı ve Uzmanı ile Almaty / Kazkistan 23 Mayıs

56 Seyhun suları Kuzey Aral a dökülmeden hemen önce. Kazalinsk/ Kazakistan 24 Mayıs 2011 Zhangabyl Rudnik Köyünde - Kuzey Kazakistan 56

57 Kuzey Aral Projesi Gökaral Şantiyesi Proje Kontrol Mühendisliği Ofisi. 57

58 Tominsk Ağacı Kızılkum Çölü - Kızılorda /Kazakistan Kazakistan Ahıska Türkleri Derneği Kızılorda Şube Başkanı ve Başkan Yardımcısı ile Kızılorda/ Kazakistan 25 Mayıs

59 59