Samsun İl Merkezinde Çal şan Diş Hekimlerinin AIDS Konusundaki Bilgi, Tutum ve Davran şlar

Transkript

1 Samsun İl Merkezinde Çal şan Diş Hekimlerinin AIDS Konusundaki Bilgi, Tutum ve Davran şlar Sevgi CANBAZ*, Murat TOPBAŞ*, Tevfik SÜNTER*, Hakan LEBLEBİCİOĞLU**, Y ld z PEKŞEN* * Ondokuz May s Üniversitesi T p Fakültesi, Halk Sağl ğ Anabilim Dal ** Ondokuz May s Üniversitesi T p Fakültesi, Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastal klar Anabilim Dal, SAMSUN ÖZET İlk defa 1980 li yılların başlarında gündeme gelen AIDS (Acquired Immunodeficiency Syndrome), tüm dünyada hızlı yayılması ve fatal seyretmesi nedeniyle büyük bir halk sağlığı sorunudur. Kesitsel tipteki bu araştırmaya, 1-30 Kasım 1998 tarihleri arasında, Samsun il merkezindeki 109 diş hekiminden yerinde bulunamayan ve ankete katılmayı reddeden 14 ü dışındaki 95 (%87.2) diş hekimi katılmıştır. Katılımcılara, HIV (Human Immunodeficiency Virus) ve AIDS konusunda bilgi, tutum ve davranışlarını belirlemeye yönelik hazırlanan 16 soruluk anket yüzyüze uygulanmıştır. Çalışmada diş hekimlerinin çalışma süreleri ortalaması 12.4±8.3 yıl ve toplam bilgi puanı ortalaması 81.5±8.1 olup, meslekte çalışma süresi ile toplam puan arasında istatistiksel olarak anlamlı negatif ilişki bulunmuştur (r=-0.40, p<0.001). 92 (%96.8) döş hekimi kendilerini AIDS hastalığı açısından risk altında görmektedir. Katılımcılar, AIDS konusunda dikkatli olunması gereken semptomlar açısından sorgulandığında, aldıkları ortalama puan 76.2±20.5 olarak bulunmuştur. Diş hekimlerinin 89 u (%93.7) ELISA (Enzyme Linked Immuno Sorbent Assay) nın AIDS tanısında kullanıldığını bilmektedir. Diş hekimlerinin 78 i (%82.1) kullanılan aletleri sterilize/dezenfekte etmek için otoklav kullandığını belirtirken, muayene odasının temizliğinde 76 sı (%80.0) sodyum hipoklorit kullandığını, 5 i (%5.3) ise hiçbir şey kullanmadığını ifade etmiştir. Çalışmada diş hekimlerinin 18 i (%18.9) AIDS li sağlık personelinin hasta bakımı yapabileceği, 27 si (%28.4) AIDS hastasının ötenazi isteyebileceği şeklinde cevap vermiştir. Veriler, diş hekimlerinin AIDS konusunda bilgilerini arttırmaları için yeni yayınları izlemelerinin ve yapılacak AIDS le ilgili bilimsel aktivitelere katılmalarının gerekli olduğunu destekler niteliktedir. Anahtar Kelimeler: AIDS, diş hekimi, bilgi düzeyi SUMMARY The Knowledge, Attitude and Behaviors of the Dentists About AIDS in Samsun AIDS (Acquired Immunodeficiency Syndrome) was first defined in the United States in 1980 s. As it spreads over all the world with a great speed and resulted in death it becomes a great public health problem. A crosssectional investigation was performed in November 1998 in Samsun province. Data on knowledge, attitude and behaviors of dentists about HIV (Human Immunodeficiency Virus) and AIDS was collected with a questionnaire by face to face. Out of 14 (12.8%) 95 of 109 dentists participated into this investigation. Means of working period and total points of dentists were 12.4±8.3 years and 81.5±8.1 points, respectively. There was a negatively relationship between working period and total knowledge points (p<0.01, r=-0.40). Of the dentists, 92 (96.8%) thought that they were under risk for AIDS. Participants took 76.2±20.5 mean points about the symptoms need to be careful about AIDS. Eighty-nine (93.7%) of patients knew that ELISA (Enzyme-linked Immunosorbent Assay) is used to diagnose AIDS. Of the dentists, 78 (82.0%) were using autoclave to sterilize the tools, 76 (80.0%) were using sodium hypochloride to clean the examination room and 5 (5.3%) were not 214

2 using anything. Eighteen (18.9%) dentists thought that a health worker with AIDS may care a patient and 27 (28.4%) thought that a patient with AIDS may want euthanasia for him/herself. In conclusion, data show that dentists need to follow the new literature and to participate scientific meetings about AIDS. Key Words: AIDS, dentist, knowledge level GİRİŞ İlk defa 1980 li y llar n başlar nda gündeme gelen AIDS (Acquired Immunodeficiency Syndrome), tüm dünyada h zl yay lmas ve fatal seyretmesi nedeniyle büyük bir halk sağl ğ sorunudur (1-3). Dünyada 1997 y l nda 30.6 milyon HIV(Human Immunodeficiency Virus)/AIDS hastas olduğu rapor edilmiş ve ilk tespit edildiği y ldan 1997 sonuna kadar 11.7 milyon insan AIDS nedeniyle ölmüştür (4,5). Ülkemizde ilk olgu 1985 y l nda saptanm ş ve ayn y l bildirimi zorunlu hastal klar kapsam na al nm şt r (2). Ülkemizde Sağl k Bakanl ğ verilerine göre 30 Eylül 1998 tarihi itibariyle toplam 829 vaka bildirilmiştir (6). AIDS e retrovirus ailesinden HIV-1 ve HIV-2 neden olmaktad r (2,7-9). HIV infekte kişinin kan, sperm, vajina, anne sütü, ter gibi çeşitli vücut s v lar nda bulunabilmektedir. Kan ve vücut s v lar ile direkt temas olas l ğ fazla olan diş hekimleri ve hastalar, tedaviler s ras nda gerekli önlemler al nmad ğ nda HIV aç s ndan risk taş maktad rlar (3,7). Başl ca kan transfüzyonu, cinsel ilişki, anneden bebeğe, doku ve organ nakilleri, diş tedavileri s ras nda yap lan girişimler gibi çeşitli yollar ile bulaşabilen AIDS ten korunma yollar aras nda, tek eşli bir cinsel yaşam, cinsel ilişki esnas nda kondom kullan m, uyuşturucu kullan m n n önlenmesi, infekte kan ve kan ürünleri transfüzyonunun önlenmesi ve diş tedavisi s ras nda kullan lan aletlerin steril olmas say labilir (3,7-10). HIV ile infekte olgular n her geçen gün artmas na bağl olarak, diş hekimleri artan say da infekte hasta tedavi etmektedirler. Bu nedenle hem diş hekimleri, hem de hastalar HIV aç s ndan büyük risk alt ndad r (8,11). Bu çal şma, HIV ile karş laşma olas l ğ fazla olan diş hekimlerinin AIDS hakk ndaki bilgi, tutum ve davran şlar n belirlemek amac yla yap lm şt r. GEREÇ ve YÖNTEM Kesitsel tipteki bu araşt rmaya, 1-30 Kas m 1998 tarihleri aras nda, Samsun il merkezindeki 109 diş hekiminden yerinde bulunamayan ve ankete kat lmay reddeden 14 ü d ş ndaki 95 (%87.2) diş hekimi kat lm şt r. Ankette diş hekimlerine sosyodemografik özellikleri ile kendilerini mesleki aç dan risk alt nda gördükleri hastal klar, AIDS in bulaşma yollar, risk gruplar, AIDS yönünden diş hekimlerinin dikkatli olmas gereken semptomlar, AIDS tan testleri, AIDS ten genel korunma yollar, uygulamalar s ras nda kendilerini AIDS ten korumak için ald klar önlemler ile uygulamalar s ras nda hastalar n korumak için ald klar önlemler konular ndaki bilgi düzeyleri ve diş hekimlerinin muayene ve tedaviler s ras nda kulland ğ aletlerin dezenfeksiyon\sterilizasyon yöntemleri, muayene odas n n etkin temizliği ve bir AIDS hastas hakk ndaki düşünceleri ne ait 16 soru sorulmuştur. Bilgi, tutum ve davran şlara ait sorular n her birinde doğru ve yanl ş tan mlar içeren 10 alt seçenek sunulmuş ve diş hekimlerinden bu seçeneklerden kendilerince doğru olanlar işaretlemeleri istenmiştir. Bilgi düzeylerine yönelik her bir soru toplam 100 puan üzerinden değerlendirilmiştir. Kat l mc lar n işaretledikleri herbir doğru ve işaretlemedikleri herbir yanl ş ifade için 10 puan verilmiştir. Böylece hem ilgili konuya ait puan saptanm ş, hem de toplam bilgi puan elde edilmiştir. Elde edilen veriler Epi-Info versiyon 6.02 ve SPSS versiyon 6.0 bilgisayar programlar ile değerlendirilmiş ve istatistiksel olarak Korelasyon analizi ve Student t testi uygulanm şt r. BULGULAR Araşt rmaya kat lan kad n ve erkek diş hekimlerinin yaş ortalamalar s ras yla 32.9±7.7 ve 38.4±9.8 y l olarak saptanm şt r. Meslekte çal şma süreleri ortalamas 12.4±8.3 y l, toplam puan ortalamas 81.5±8.1 olup, meslekte çal şma süresi ile toplam bilgi puan aras nda istatistiksel olarak anlaml negatif ilişki bulunmuştur (r=-0.40, p<0.001). Kad n diş hekimlerinin toplam bilgi puan ortalamas 83.8±5.6, erkek diş hekimlerinin 79.9±9.3 olup, aralar nda istatistiksel olarak anlaml fark bulunmuştur (t= 2.37, p< 0.05). Diş hekimlerinin bilgi düzeylerini ölçen sorularda ald klar puanlar Tablo 1 de gösterilmiştir. Diş hekimlerinin kendilerini risk alt nda gördükleri hastal klar aç s ndan bilgi düzeyleri değerlendirildi- 215

3 Canbaz S, Topbaş M, Sünter T, Leblebicioğlu H, Pekşen Y Tablo 1. Diş hekimlerinin AIDS bilgi düzeyine ait sorularda ald klar puanlar. Puan (X±SD) Sorular Kadın(n=40) Erkek(n=55) Toplam t p Kendilerini risk altında gördükleri hastalıklar 92.5± ± ± >0.05 AIDS in bulaşma yolları 90.5± ± ± >0.05 AIDS risk grupları 91.3± ± ± <0.05 AIDS yönünden dikkatli olunması gereken semptomlar 85.0± ± ± <0.001 AIDS tanısında kullanılan testler 86.3± ± ± >0.05 AIDS ten genel korunma yolları 86.5± ± ± <0.05 Uygulamaları sırasında kendilerini AIDS ten korumak 65.5± ± ± >0.05 için alınacak önlemler Uygulamaları sırasında hastalarını AIDS ten korumak için alınacak önlemler 73.0± ± ± >0.05 TOPLAM 83.8± ± ± <0.05 ğinde, ortalama puanlar 95.3±16.7 olarak bulunmuştur. Diş hekimlerinin kendilerini, anket formundaki hastal klar içinde, sadece AIDS hastal ğ aç - s ndan risk alt nda görmeleri beklenirken, 8 i (%8.4) kuduz ve 5 i (%5.3) tifo aç s ndan kendilerini risk alt nda gördüklerini ifade etmiştir. Kat l mc lar n 92 si (%96.8) kendilerini AIDS aç s ndan risk alt nda gördüklerini, 3 ü (%3.2) ise risk alt nda görmediklerini, 2 si (%2.1) ise, kendilerini mesleki aç dan herhangi bir hastal kla infekte olma riski alt nda görmediklerini belirtmiştir. Meslekte çal şma süresi ile kendilerini risk alt nda gördükleri hastal klar da ald klar puan aras nda ilişki bulunmam şt r (r=-0.09, p>0.05). AIDS in bulaşma yollar konusundaki bilgi düzeyleri değerlendirildiğinde, diş hekimleri ortalama 89.8±11.7 puan alm şt r. Diş hekimlerinin 92 si (%96.8) AIDS in infekte kişilerden yap lan kan nakli ile, 90 (%94.7) traş, manikür, kulak delme, dövme yapma s ras nda ortak, steril olmayan aletlerin kullan m ile bulaşacağ n biliyorlard. Çal şmada 17 (%17.9) diş hekimi, sivrisinek s rmas ile AIDS in bulaşabileceği şeklinde yan t vermiştir. Meslekte çal şma süresi ile bulaşma yollar n bilme puan aras nda istatistiksel olarak anlaml negatif ilişki bulunmuştur (r=-0.27, p<0.01). Diş hekimleri AIDS in risk gruplar n bilme aç - s ndan değerlendirildiğinde ortalama 87.6±15.0 puan alm şt r. Diş hekimlerinin 87 si (%91.6) intravenöz uyuşturucu kullananlar n ve yine 87 si (%91.6) hayat kad nlar ile güvenli cinsel ilişkide bulunmayanlar n risk alt nda olduklar n ifade etmiştir. 33 ü (%34.7) hemodiyaliz hastalar n n, 40 i (%42.1) suni döllenme s ras nda infekte semen alan kad nlar n risk alt nda olmad ğ yönünde yan t vermiştir. Diş hekimlerinin hepsi, tek eşli cinsel yaşam n AIDS aç s ndan güvenli olduğunu ifade etmiştir. Meslekte çal şma süresi ile AIDS in risk gruplar n bilme puan aras nda istatistiksel olarak anlaml negatif ilişki bulunmuştur (r=-0.31, p<0.01). Diş hekimleri AIDS yönünden dikkatli olmalar gereken semptomlar sorusundan, ortalama 76.2±20.5 puan alm şt r. Tablo 2 de diş hekimlerinin AIDS yönünden dikkatli olmalar gereken semptomlara verdikleri yan tlar gösterilmiştir. AIDS aç s ndan dikkatli olunmas gereken semptomlar aras nda kötü ağ z kokusunu sayan diş hekimlerinin oran %20 dir. Meslekte çal şma süresi ile AIDS yönünden dikkatli olunmas gereken semptomlar bilme durumu aras nda istatistiksel olarak anlaml negatif ilişki bulunmuştur (r=-0.36, p<0.001). Diş hekimlerine AIDS tan s nda kullan lan testler sorulduğunda ortalama 85.5±10.9 puan alm şt r. Çal şmada ELISA testinin AIDS tan s nda kullan ld ğ - n diş hekimlerinin 89 u (%93.7) bilmiştir (Tablo 3). Meslekte çal şma süresi ile AIDS tan s nda kullan - lan testlerin doğru bilinmesi aras nda istatistiksel ilişki bulunmam şt r (r=-0.07, p>0.05). AIDS ten genel korunma yollar aç s ndan bilgi düzeyleri değerlendirildiğinde, diş hekimleri ortalama 82.7±13.0 puan alm şt r. Diş hekimlerinin 89 u (%93.7) traş, manikür, pedikür işlemleri s ras nda kullan lan aletlerin steril olmas na dikkat edilmesi, 87 si (%91.6) hayat kad nlar yla seks yaparken kondom (prezervatif) kullan lmas gerektiğini ifade et- 216

4 Tablo 2. Diş Hekimlerinin AIDS yönünden dikkatli olmalar gereken semptomlar bilme durumu. Doğru Bilenler AIDS i Düşündürecek Semptomlar: Sayı % Ağızda tedaviye cevap vermeyen ve sık tekrarlayan mantar enfeksiyonu Vücudun herhangi bir yerinde ve aynı zamanda ağız ortamında görülen kırmızı-morumsu lekeler Sık çıkan ve iyileşmeyen uçuklar Dilin iki tarafında kazımayla kalkmayan beyaz lezyonlar Kendiliğinden olan diş eti kanamaları AIDS i Düşündürmeyecek Semptomlar: Dişlerde renk değişikliği Dişlerin kolay kırılması Çok sayıda diş çürüklerinin olması Yüzde sık tekrarlayan, çok sayıda aknelerin olması Kötü ağız kokusu Tablo 3. Diş hekimlerinin AIDS tan s nda kullan lan testleri bilme durumlar n n dağ l m. Doğru Bilenler Sayı % AIDS Tanısında Kullanılan Testler: ELISA Testi 89 93,7 HIV kültür ve izolasyonu 54 56,8 Western Blot Testi 15 15,8 AIDS Tanısında Kullanılmayan Testler Hemoglobin ölçümü 94 98,9 İdrarda bilurubin bakılması 94 98,9 Trombosit sayımı 94 98,9 Bilgisayarlı tomografi 94 98,9 İdrarda albümin bakılması 93 97,9 Biyopsi 93 97,9 Beyaz küre sayımı 92 96,8 miştir. AIDS ten korunmak için diş hekimlerinin 17 si (%17.9) sivrisineklerle etkin mücadele yap lmas n n, 9 u (%9.5) AIDS şüphesi olan hastalarla tokalaşt ktan sonra ellerin sabunla 30 saniye y kanmas n n gerektiğini ifade etmiştir. Meslekte çal şma süresi ile AIDS ten korunmak için al nacak önlemleri bilme puan aras nda istatistiksel olarak anlaml negatif ilişki bulunmuştur (r=-0.30, p<0.001). Uygulamalar s ras nda mesleki aç dan kendilerini AIDS ten korumak için al nacak önlemler sorulduğunda, diş hekimleri ortalama 62.4±17.9 puan alm şt r. Çal şmada diş hekimlerinin 86 s (%90.5) muayene ve tedaviler s ras nda cerrahi eldiven, 79 u (%83.2) maske, 43 ü (%45.3) koruyucu gözlük kulland ğ n belirtmiştir. 14 (%14,7) diş hekimi kendilerini AIDS ten korumak için, AIDS hastas olduğunu bildiği hastay muayene ve tedavi etmeyi reddedeceğini ifade etmiştir. Muayene ve tedavileri s ras nda kendilerini ve hastalar n AIDS ten korumak için, diş hekimlerinin 88 i (%92.6) ş k kaynağ tutacağ, röntgen gibi alet yüzeylerini alüminyum veya plastikle kaplamad klar n ifade etmiştir. Meslekte çal şma süresi ile kendilerini AIDS ten korunmak için al nacak önlemleri bilme puan aras nda ilişki bulunamam şt r (r=-0.17, p>0.05). Diş hekimlerine uygulamalar s ras nda hastalar n AIDS ten korumak için al nacak önlemler sorulduğunda, ortalama 72.8±14.8 puan alm şt r. Kat l mc - lar n 91 i (%95.8) muayene ve tedavileri s ras nda tek kullan ml k bardak ve enjektör kulland ğ n, 86 s (%90.5) her hasta için yeni bir cerrahi eldiven kulland ğ n belirtirken, sadece 51 i (%53.7) her hastadan sonra hastan n kulland ğ lavaboyu temizlediğini, 23 ü (%24.2) de iş giysisini (önlük) günlük değiştirdiğini belirtmiştir. Meslekte çal şma süresi ile hastalar n AIDS ten korumak için ald klar önlemleri bilme puan aras nda ilişki bulunamam şt r (r=0.09, p>0.05). Çal şmada, kulland klar aletleri sterilize\dezenfekte etmek için, diş hekimlerinin 78 i (%82.1) otoklav kulland klar n, 31 i (%32.6) en az 10 dakika hipokloritli suda (çamaş r suyu) beklettiklerini, 20 si (%21.1) gluter aldehit kulland klar n, 10 u (%10.5) kuru hava sterilizatörü kulland klar n, 18 i (%18.9) ise 100 C de en az 30 dakika kaynatt klar n belirtmiştir. 217

5 Canbaz S, Topbaş M, Sünter T, Leblebicioğlu H, Pekşen Y Tablo 4. Diş hekimlerinin AIDS hastalar ile ilgili düşüncelerinin dağ l m. Düşünceler Sayı % AIDS hastası ile aynı evde yaşanabilir AIDS hastası ötenazi isteyebilmelidir AIDS hastası diğer öğrencilerden sırası ayrılmak koşuluyla eğitimine devam edebilir İki AIDS hastası cinsel ilişki sırasında kondom kullanmalıdır AIDS hastası bir sağlık personeli hasta bakımı yapabilir AIDS hastası ölünce kurşundan yapılmış bir tabutun içinde gömülmelidir AIDS hastası bir anne bebeğini anne sütü ile besleyebilir AIDS hastası evlenebilmelidir AIDS hastası çalıştığı iş yerinden uzaklaştırılmalıdır AIDS hastası hastalığını eşinden bile gizlemelidir Diş hekimlerinin muayene odas n n temizliğinde kulland klar fiziksel ve kimyasal yöntemler sorguland ğ nda, 76 s (%80.0) sodyum hipoklorit, 49 u (%51.6) marketlerde sat lan s v temizlik deterjan kulland ğ n ifade ederken, 5 i (%5.3) hiçbir şey kullanmad ğ n ifade etmiştir. Diş hekimlerinin AIDS hastalar ile ilgili düşünceleri Tablo 4 de verilmiştir. TARTIŞMA Çal şmada diş hekimlerinin meslekte çal şma süreleri uzad kça, AIDS e ait bilgi puan nda düşme olduğu saptanm şt r. Diş hekimlerinin AIDS yenilikleri izlemesi ve konusunda zaman içinde unutulabileceği bilgileri tekrar hat rlamas için; yeni yay nlar takip etmesi, AIDS le ilgili bilimsel aktivitelere kat lmas ve bu konularda kendilerine gerekli desteğin sağlanmas gereklidir. Kad n ve erkek diş hekimleri karş - laşt r ld ğ nda; AIDS in bulaşma yollar, AIDS risk gruplar, AIDS yönünden dikkatli olunmas gereken semptomlar, AIDS tan s nda kullan lan testler, AIDS ten genel korunma yollar, Uygulamalar s ras nda kendilerini AIDS ten korumak için al nacak önlemler, Uygulamalar s ras nda hastalar n AIDS ten korumak için al nacak önlemler ve toplam bilgi puanlar aç s ndan kad n diş hekimlerinin erkek diş hekimlerinden daha fazla puan almalar, kad n diş hekimlerinin konuya daha fazla önem verdiğini düşündürmektedir. Çal şmada diş hekimlerinin %96.8 inin kendilerini AIDS hastal ğ aç s ndan risk alt nda görmeleri, olay n ciddiyetinin kavranm ş olmas aç s ndan önemlidir. Diş hekimleri genel olarak AIDS in bulaşma yollar - n bilmelerine rağmen, %17.9 u sivrisinek s rmas ile bulaşabileceğini belirtmiştir. Oysa sivrisinek tükürüğünde virüsün üremediği, hatta öldüğü bilinmektedir (8). Günay ve ark. (12) yapt klar çal şmada, diş hekimlerinin %25.4 ünün sivrisinek s rmas yla AIDS in bulaşabileceğini ifade ettiklerini bildirmişlerdir. Çal şmada AIDS in yanl ş olarak sivrisinek s rmas ile bulaşabileceğini belirten diş hekimi say s n n diğer çal şmaya göre daha az olmas na rağmen, diş hekimlerinin yaklaş k beşte birinin yanl ş bilgiye sahip olmas bu konuda yap lacak eğitimlerde, üzerinde durulmas gereken önemli bir nokta olduğunu göstermektedir. Diş hekimleri AIDS in risk gruplar n tan y p, tek eşli cinsel yaşam n güvenli olduğunu belirtmişlerdir. Köksal ve ark. (11) yapt klar çal şmada,üniversite öğrencilerinin %99.6 s hayat kad nlar ile güvenli cinsel ilişkide bulunmayanlar n risk alt nda olduklar n ifade etmişlerdir. Bu bulgu AIDS in önemli bulaşma yollar ndan biri olan çok eşli ve korunmas z cinsel ilişkinin sak ncalar n n kavranm ş olmas aç - s ndan önemlidir. Vücudun savunma sistemini bozan AIDS te, f rsatç infeksiyonlara bağl oluşan klinik belirtilerin görüldüğü yerlerden birisi de ağ zd r (8,13). Bu nedenle diş hekiminin AIDS hastal ğ n düşündürecek klinik belirtileri çok iyi bilmesi gerekmektedir. Oysa kötü ağ z kokusunu AIDS aç s ndan dikkatli olunmas gereken semptomlar aras nda sayan diş hekimleri %20 gibi az msanmayacak orandad r. HIV infeksiyonu tan s nda ilk yap lmas gereken ELISA testi ile kanda anti HIV antikorlar n n araşt - r lmas d r. ELISA testindeki pozitiflik, yalanc pozi- 218

6 tiflik olabileceği için, Western Blot testi ile sonuç doğrulanmal d r. Ayr ca HIV kültür ve izolasyonu diğer bir tan yöntemidir (7,14,15). Diş hekimlerinin çoğu ELISA testinin AIDS tan s nda kullan ld ğ n bilirken, Western Blot Testi ni sadece %15.8 i doğru olarak bilmiştir. Köksal ve ark. (11) pratisyen hekimlerde yapt klar bir çal şmada, HIV in laboratuar tan s n doğru bilme durumu eğitim öncesi %85.0, eğitim sonras %97.0 olarak bulunmuştur. Şüphelenilen olgularda hem hastay, hem de yak n n yönlendirecek kişi olan diş hekimlerinin tamam na yak - n n n, tan da ilk basamakta kullan lan ELISA testini doğru olarak bilmesi, olumlu bir sonuç olarak değerlendirilmiştir. Diş hekimlerinin %93.7 si traş, manikür gibi işlemler s ras nda kullan lan aletlerin steril olmas na dikkat edilmesi, %91.6 s hayat kad nlar yla seks yaparken kondom (prezervatif) kullan lmas gerektiğini ifade etmiştir. Köksal ve ark. (16) yapt klar bir çal şmada, üniversite öğrencilerinin %81.6 s n n cinsel ilişki s ras nda kondom kullan m ile AIDS bulaş - m n n önlenebileceğini bildirdiklerini belirtmiştir. AIDS in başl ca bulaşma yollar ndan biri olan cinsel ilişki s ras nda kondom kullan lmas gerektiğinin belirtilmesi diğer cinsel yolla bulaşan hastal klar n da önlenmesi aç s ndan önemlidir. Sivrisinekler AIDS in bulaşmas nda rol oynamamaktad r (8). Oysa diş hekimlerinin %17.9 u sivrisineklerle etkin mücadele yap lmas n, AIDS ten korunmada al nmas gereken önlemler içinde saym şt r. AIDS in el s k şma, tokalaşma ile bulaşmad ğ bilindiği halde, diş hekimlerinin %9.5 i AIDS şüphesi olan hastalarla tokalaşt ktan sonra ellerin sabunla 30 saniye y - kanmas n n gerektiğini ifade etmiştir. Çal şmada kendilerini mesleki aç dan AIDS ten korumak için, %14.7 diş hekimi AIDS hastas olduğunu bildiği hastay muayene ve tedavi etmeyi reddedeceğini ifade etmesi şaş rt c bulunmuştur. Leblebicioğlu ve ark. (17) t p fakültesi öğrencilerinde yapt klar bir çal şmada, öğrencilerin %5.5 i AIDS li hastay muayene etmeyi reddettiğini belirtmişlerdir. Gerekli korunma tedbirleri al nd ğ sürece, AIDS aç s ndan bulaş c l ğ n diğer infeksiyon hastal klar na oranla herhangi bir ek riski yoktur. Diş hekimleri bir toplum hizmeti yapmaktad r ve bu nedenle HIV ile infekte olduğu bilinen ya da şüphelenilen hastalara bakmakla yükümlüdürler. Bunun aksi davran şlar hekimin meslek ahlak ve profesyonel yükümlülükleri ile bağdaşmayacağ gibi, AIDS hastalar n n da tedavi olma hakk vard r (12,18,19). Diş hekimlerinin kan ve vücut s v lar ile direkt temas olas l ğ oldukça fazlad r. Bu nedenle uygulamalar s ras nda mutlaka eldiven kullan lmal, her hastadan sonra değiştirilmeli, gözlük ve maske kullan lmal, iş giysisi (önlük) giyilmelidir (13,2,10,20). Çal şmada diş hekimlerinin çoğu, muayene ve tedaviler s ras nda cerrahi eldiven ve maske kulland klar n ifade etmiştir. Topbaş ve ark. (22) t p fakültesi öğrencilerinde yapt klar çal şmada, öğrencilerin %68.8 inin kanla temas ettiği ve dönem IV den dönem VI ya gidildikçe temas oranlar n n artt ğ bulunmuştur. T p fakültesi öğrencilerinde dönem ilerledikçe artan kanla temas oranlar ; diş hekimleri gibi yapt klar işlemler nedeniyle kan ve tükürük gibi vücut s v lar ile temas n yüksek olabileceğini düşündürmektedir. Bu nedenle diş hekimlerinin muayene ve tedaviler s ras nda çoğunun koruyucu bariyer yöntemleri kullanmalar, kan ve infekte s v larla bulaşabilecek hastal klardan kendilerini korumaya çal şt klar n n göstergesidir. Diş hekimleri muayene ve tedavileri s ras nda kendilerini ve hastalar n AIDS ten korumak için, dezenfekte edilmesi güç olan, buna karş l k kontaminasyona uğramas olas alet ve yüzeyleri yağl kağ t, alüminyum folye ya da plastik örtüyle sarmal ve bir hastada kulland ktan sonra yenisi ile değiştirmelidir (13,23). Oysa çal şmada, diş hekimlerinin %92.6 s ş k kaynağ, röntgen gibi alet yüzeylerini alüminyum veya plastikle kaplamad klar n ifade etmiştir. Çal şmada uygulamalar s ras nda hastalar n AIDS ten korumak için diş hekimlerinin tamam n n tek kullan ml k bardak, enjektör ve her hasta için yeni eldiven kullanmas beklenirken; baz diş hekimlerinin kullanmad ğ, yar ya yak n n n her hastadan sonra kullan lan lavaboyu temizlemediği saptanm şt r. Bu bulgular, sağl k hizmeti için diş hekimlerine başvuran hastalar n sağl ğ n, olumsuz yönde etkileyebileceğini düşündürmüştür. HIV, d ş ortam koşullar na ve dezenfektan maddelere oldukça duyarl olduğundan, sağl k kuruluşlar nda uygulanan sterilizasyon, dezenfeksiyon ve dekontaminasyon yöntemleri ile AIDS infeksiyonunun kontrolü sağlanabilir (20). Bas nçl buhar (otoklav) en etkili ve en ucuz sterilizasyon yöntemi olduğundan, AIDS ten korunmak için uygulanmas mümkün olan her durumda tercih edilmelidir. Is ya duyarl malzemelerin sterilizasyonunda kimyasal maddelerden yararlan lmal d r. Dezenfektanlardan etkinlik, kullan m kolayl ğ ve ekonomik yönden daha üstün olan sodyum hipoklorit, povidon iyot ve alkol önerilmektedir (24). Çal şmada, kulland klar aletleri 219

7 Canbaz S, Topbaş M, Sünter T, Leblebicioğlu H, Pekşen Y sterilize\dezenfekte etmek için, diş hekimlerinin çoğu otoklav kulland klar n belirtmiştir. Günay ve ark. (12) yapt klar çal şmada diş hekimlerinin %44.8 inin kulland klar aletleri kuru hava sterilizatörü ile, %55.2 sinin ise kaynatarak sterilize ettiklerini bildirmiştir. Çal şmada diş hekimlerinin çoğunun otoklav kulland ğ n belirtmesi memnuniyet vericidir. AIDS ten korunmada, kullan lan aletlerin mikroorganizmalardan ar nd r lmas kadar, muayenehane ortam n n da kontaminasyonlara neden olmayacak derecede temizlenmesi gerekmektedir (25). Muayene odas n n temizliğinde etkinlik, kullan m kolayl ğ ve ekonomik yönden daha üstün olan sodyum hipoklorit kullan labilir (26). Çal şmada diş hekimlerinin %5.3 ünün muayene odas n n temizliğinde hiçbir şey kullanmad klar n ifade etmeleri dikkat çekicidir. AIDS le ilgili bilgi yetersizliği, bulaşma ve damgalanma korkusu, toplumda AIDS li hastalarla olan sosyal ilişkilerin bozulmas na yol açabilir. Bu hastalara karş diş hekiminin tutumu, hem hasta yak nlar n yönlendirme, hem de hastay ayd nlatma aç s ndan özel öneme sahiptir (29). Tüm önlemler al nm şsa ve izolasyonu gerektiren başka bir infeksiyonu bulunmuyorsa, AIDS li hastalar n izolasyonuna gerek yoktur (12,28). Gerekli önlemler al nd ğ nda hastalara bulaşt r c l k aç s ndan bir risk taş mad - ğ ndan, HIV ile infekte sağl k personeli, sağl k kuruluşlar nda çal şabilir (27,29). Çal şmada diş hekimlerinin %18.9 u AIDS li sağl k personeli hasta bak m yapabilir, %27.4 ü AIDS hastas diğer öğrencilerden s ras ayr lmak koşuluyla eğitimine devam edebilir, %28.4 ü AIDS hastas ötenazi isteyebilmelidir şeklinde görüşlerini belirtmişlerdir. Pekşen ve ark. (30) yapt klar çal şmada askeriye ve polis okulundaki gençlerin %50.5 i AIDS hastalar izole edilmeli, %29.9 u AIDS li bir kişi işinden ayr lmal şeklinde düşüncelere sahip olduklar n belirtmiştir. AIDS ten korunmada dünyan n kabul ettiği en önemli yöntem eğitimdir. Daha kapsaml yap lacak çal şmalarla diş hekimlerinin HIV/AIDS konusunda bilgi, tutum ve davran şlar belirlenerek, oluşturulacak eğitim program doğrultusunda mezuniyet sonras eğitim verilmelidir. Bu eğitimlerde HIV/AIDS le ilgili güncel bilgiler yan nda, diş hekimliği uygulamalar s ras nda hastalar n ve kendilerini nas l koruyacaklar, dezenfeksiyon/sterilizasyon yöntemleri, hasta-hekim ilişkileri, olay n psikolojik ve sosyal yönlerinin de anlat lmas ve konunun daha çok gündemde tutulmas n n gerekliliğine inanmaktay z. KAYNAKLAR 1. World Health Organization: AIDS images of the epidemic. WHO- Genova, Bilir N. AIDS Epidemiyelojisi. In: Akal n E, Kansu E(eds). Modern T p Seminerleri. 1. Bask, Ankara: Güneş Yay nevi, 1989: Sünter AT, Pekşen Y. AIDS Epidemiyolojisi. Ondokuzmay s Üniversitesi T p Dergisi. 1996; 13: Taniguchi H. Bridging the Gap. Integration. Fall 1998; 57: Maina N. Tremendous Strides. Integration. Fall 1998; 57: Çağlayan S. T.C. Sağl k Bakanl ğ Temel Sağl k Hizmetleri Genel Müdürlüğü Tamimi , Say : B100TSH Çetin ET. AIDS in Yay l m ve AIDS ten Korunma. Klinik Gelişim 1993; 6: Okuyan M. AIDS Eğitim Broşürü (AIDS ile Mücadele Derneği), 1. Bas m, İzmir, Özörnek MH, Otrakç er S, Kaypmaz A. AIDS Epidemiyolojisi. Bilim Dialog 1991; 12: World Health Organization: The Global AIDS Strategy: WHO AIDS Series No:11, WHO-Genova, Köksal İ, Ayd n K, Çan G ve ark. Pratisyen Hekimlerin HIV\AIDS Eğitimi Öncesi ve Sonras Bilgi Düzeyleri. Türkiye T p Dergisi 1998; 5: Günay O, Çetinkaya F, Aykut MI. Türkiye AIDS Kongresi, İstanbul, , Centers for Disease Control and Prevention. Recommended Infection-Control Practices for dentistry. MMWR 1993; 42: Laleli Y, Çiftçi U. AIDS: Tan. İnfeksiyon Bülteni. 1996; 1: Kansu E. AIDS de İmmünolojik Tan Yöntemleri. In : Akal n E, Kansu E (eds). Modern T p Seminerleri. 1. Bask, Ankara: Güneş Yay nevi, 1989: Köksal S, Karter Y, Arginöz H. Üniversite Öğrencilerinin AIDS Bilgi Düzeyleri. IV. Ulusal Halk Sağl ğ Kongresi. Didim, Eylül 1994; Leblebicioğlu H, Günayd n M, Pekşen Y ve ark. T p Fakültesi Öğrencilerinin AIDS e Bak ş. Klinik Gelişim 1993; 6: Bengisu O. Diş Hekimliği Klinikleri. I. Türkiye AIDS Kongresi, İstanbul, , Görkey Ş. Diş Hekimi AIDS li Hasta İlişkisinin Etik Boyutu. I. Türkiye AIDS Kongresi, İstanbul, Ocak Derbentli Ş. Sağl k Kuruluşlar nda AIDS ten Korunma ve Kontrol Yöntemleri. Klinik Gelişim 1993; 6: Centers for Disease Control and Prevention. Public Health service Guidelines for the Management of 220

8 Health-Care workers Exposures to HIV and Recommendations for Postexposure Prophylaxis. MMWR 1998; 47: Topbaş M, Sünbül M, Eroğlu C, et al. Exposure to Blood and Infectious Fluids in Medical Students. Turkish Journal of Infection 1998; 12: Akova M, Akal n HE. HIV İnfeksiyonlar ndan Sağl k Personelinin Korunmas. In: Akal n E, Kansu E (eds). Modern T p Seminerleri. 1. Bask, Ankara, Güneş Yay nevi, 1989: Karagülle Z, Çalangu S, Hayran O ve ark. Hekimlik ve AIDS. Klinik Gelişim 1993; 6: Özinel M.A. Sağl k Kuruluşlar ve AIDS: Sterilizasyon-Dezenfeksiyon. I.Türkiye AIDS Kongresi, İstanbul, Ocak Anğ Ö. Sterilizasyon ve Dezenfeksiyon. In: Anğ Ö (ed). Ağ z Mikrobiyolojisi. 3. Bask, İstanbul: Nobel Kitabevi, 1990: Bay k A. AIDS in Etik Yönü. I. Türkiye AIDS Kongresi, İstanbul,12-15 Ocak Bilir N. AIDS te Korunma. Modern T p Seminerleri. Ankara, 1989; Kök AN, Güraks n A, Ötger C. AIDS İle Gelen Sorunlara Genel Bak ş. Atatürk Üniversitesi T p Dergisi 1997; 29: Pekşen Y, Dabak Ş, Leblebicioğlu H ve ark. Gençlerin Eğitim Öncesi ve Sonras AIDS Konusundaki Bilgi Düzeyleri. Yeni T p Dergisi 1994; 11: YAZIŞMA ADRESİ: Dr. Sevgi CANBAZ Ondokuz May s Üniversitesi T p Fakültesi Halk Sağl ğ Anabilim Dal SAMSUN 221