Beynin nasýl çalýþtýðý ile ilgili bilgilerimiz son yýllar

Transkript

1 Depresyon, Nöroplastisite, Nörogenesis ve Nörotrofik Faktörler Yrd. Doç. Dr. Ali Saffet GÖNÜL*, Yrd. Doç. Dr. Fisun AKDENÝZ* Beynin nasýl çalýþtýðý ile ilgili bilgilerimiz son yýllar içinde büyük bir oranda geliþmiþtir. Fonksiyonel görüntüleme tekniklerinde yakalanan teknolojik yenilikle ile beraber nöroanatomik bilgilerimiz, yeni nörofizyolojik bilgiler ile birleþmesi önümüze yeni bilgi ufuklarýnýn açýlmasýný saðlamýþtýr. Ayný anda hücre içinde iþlev gören ikincil haberci sistemi ve gen ekspresyonu hakkýnda yeni bilgiler daðarcýðýmýza katýlmýþtýr. Bu önemli geliþmeler ile beraber psikiyatrik hastalýklar hakkýnda ileri sürülen modelleri yeniden geliþtirme gereksinimi doðmuþtur. Nöronal iþlevler, nöronlarýn yapýlarý ile paralellik gösterir. Gelen uyarýlar karþýsýnda nöronlar dendrit yapýlarýný deðiþtirebilir ve yeniden yapýlanmasýný saðlayabilir. Bu durum kendisini daha fazla dendritik ucun oluþmasý ile veya var olan dendtiritik uçlarýn çekilmesi ile gösterebilir. Son yýllarda eriþkin beyninde de yeni hücrelerin oluþtuðunun gösterilmesi ve bu yeni oluþumun çevresel, endokrin ve farmakolojik parametrelerden etkilendiðinin ortaya çýkmasý nörona olan bakýþýmýzý bir kez daha geri dönmeyecek þekilde deðiþtirmemize neden olmuþtur. Biz bu yazýda yeni geliþmeler çerçevesinde major depresyonda oluþtuðu varsayýlan morfolojik ve iþlevsel deðiþikliklerin nörotrofik faktörler ile olan * Ege Üniversitesi Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý Affektif Hastalýklar Birimi, ÝZMÝR iliþkisini tartýþacaðýz. Konunun anlaþýlabilirliði açýsýndan elden geldiðince temel bilgileri vermeye çalýþacaðýz. Ancak unutulmamalýdýr ki nöron içinde geliþen olaylar hakkýndaki bilgimizin büyük bir kýsmý preklinik çalýþmalardan ve depresyonun hayvan modellerinden gelmektedir. Bu nedenle hayvan modellerinin temeli olan öðrenilmiþ çaresizlik ve stres modellerinde gelen bilgileri genelleme konusunda dikkatli olmak gerekmektedir. Duygudurum bozuklularýnýn genel etiyolojisi ve evrimsel sürecin etkisi baþka yerlerde gözden geçirilmiþtir (Doksat ve Savrun 2002). Bugün için major depresyonun saðaltýmýnda etkili olduðunu bildiðimiz ilaçlarýn hiçbir tanesi klinik etkisini kullanýlmaya baþlandýðý ilk günler içinde göstermemektedir. Buna raðmen, farmakodinamik etkileri daha alýnan ilk dozlar sonrasýnda izlenmektedir. Son 10 yýl içinde bu kendi içinde uyumsuz görünen durumun altýnda yatan süreç yoðun olarak araþtýrýlmaktadýr. Depresyonda izlenen yapýsal deðiþiklikler Depresyon hastalarýnda yapýlan postmortem çalýþmalarda en sýk olarak orbitofrontal kortekste nöronlarýn hacminde küçülme, orbito ve prefrontal kortekste (özellikle pre ve subgenual singulat kortekste) glial hücrelerin 1 sayýsýnda azalma izlenmiþtir (Manji ve ark. 2001, Ongur ve ark. 1998, Rajkowska 2000, Cotter ve ark. 2001). Beyin görüntüleme teknikleri ile bu bölgelerde hem iþlevsel hem de yapýsal deðiþiklikler saptanmýþtýr (ayrýntýlar için bkz. Gönül 2001). Bu çalýþmalarýn sonuçlarý deðerlendirildiðinde depres- 51

2 GÖNÜL AS, AKDENÝZ F. yonda hücrelerde (glial) sayýsal anlamda kayýp veya (nöronal ve glial) hacimde küçülme olduðunu ileri sürmek yanlýþ olmayacaktýr. Depresyonun etiyolojisinde genetik geçiþin çok önemli olduðu kabul edilmek ile beraber, stres verici yaþam olaylarýnýn ve endokrinolojik patolojilerin de depresyon oluþumda önemli roller üstlenebileceði bilinmektedir (Kessler 1997). Birçok klinik çalýþma depresyon hastalarýnýn bir alt grubunda yüksek glukokortikoid salýnýmý veya hipotalamo-pituitary-adrenal (HPA) eksende hiperaktivite tespit etmiþtir (Gold ve ark. 1995, Sapolsky 2000). Bu eksendeki deðiþikliðe paralel olarak gerek depresyonda gerekse Cushing hastalýðýnda hippokampal bölgelerde atrofi izlenmiþtir (Sapolsky 2000). Hippokampal atrofi ile hastalýk süresi (glukokortikoidlerin yüksek olduðu süre) arasýnda bir iliþki olduðu ileri sürülmektedir. Hippokampal alanlardaki deðiþikler her ne kadar depresyonun duygulaným (affektif) belirtilerini açýklamak için yeterli deðil ise de, limbik sistem içinde yer almasý ve strese olan hassasiyeti nedeniyle hücresel deðiþikliklerin araþtýrýlmasý için uygun bir zemin oluþturmasý yüzünden depresyon ile ilgili bir çok araþtýrma bu organcýk üzerinde gerçekleþtirilmektedir (McEven 2000). Bu nedenle bu araþtýrmalarýn sonuçlarýný beynin diðer bölgelerine genellerken dikkatli olmamýz gerekmektedir. Bununla beraber hipokampal atrofi ile depresyondaki biliþsel bozulmalar arasýnda doðrudan bir iliþki gösterilmiþtir (Sapolsky 2000). Eriþkin sýçanlara kronik stres uygulanmasý veya glukokortioid verilmesi sonucunda hippokampal CA3 bölgesindeki piramidal nöronlarýn apikal dendritlerinin sayýsýnda ve boyutlarýnda azalma izlenmiþtir (McEven 2000, Magarinos ve ark. 1996). Ayný zamanda uzun süreli stresin veya glukokortikoid verilmesinin yine hippokampal dentat girustaki kök hücrelerinin çoðalmasýný ve farklýlaþmasýný (nörogenesis 2 ) engellediði gözlenmiþtir (Gould ve ark. 1992, 1997). Bununla beraber bu güne kadar stres veya depresyon nedeniyle nöronal hücre kaybý bildirilmemiþtir. Elimizdeki bu veriler ile depresyon veya uzun süren stres sýrasýnda dendritik yapýlarda bozulmanýn, nörogenezdeki yavaþlama/durmanýn hastalýðýn hücresel temeldeki patolojiyi yansýttýðýný söylemek yanlýþ olmayacaktýr. Depresyonda izlenen morfolojik deðiþiklerin olasý hücresel mekanizmalarý Sapolsky (2000) yüksek glukortikoid seviyesinin deðiþik etki düzenekleri ile nöronlara zarar verdiðini iddia etmiþtir. Yüksek glukokortikoid seviyesi nöronlarý glutamat toksitesine daha açýk hale getirdiði gibi kalsiyum etki düzeneðini de bozmaktadýr. Glukoz taþýmasýný engellemesi ve oksijen radikallerinin oluþmasýna yol açmasý yüksek glukokortikoid seviyelerinin neden olduðu diðer sorunlardýr. Glial hücreler glutamatýn metabolizmasýnda önemli roller üstlenmektedir. Bu hücrelerin azalmasý depresyon süresince glutamatýn yeterli düzeylerde metabolize olmadýðýný ve buna ikincil olarak da nöronal toksisitenin geliþtiðini bize düþündürtmektedir. Glutamat, "uzun dönemli potansiyalizasyon - long term potentiation 3 " için gerekli bir nörotransmitter olmasýna raðmen sinaptik aralýkta yüksek yoðunluklara ulaþmasý durumunda nekrotik sürece ve hücre ölümüne yol açabilmektedir. Eriþkin beyinde izlenen ve nöron kaybý ile giden diðer bir süreç ise apopitozdur. Bu programlý hücre ölümünde pro-apopitotik (BAX, BAD) ve antiapopitotik (BCL-2, BCL-xL) proteinlerin dengesindeki deðiþimin yol açtýðý düþünülmektedir (Þekil 1) (Yuan ve Yanker 2000). Depresif hastalarda postmortem çalýþmalarda belirgin hücre kayýplarýnýn olmamasýna raðmen hippokampal bölgelerde özellikle de entorinal korteks, subiculum, dentat girus ve CA1 ve CA4'de apopitozun izine rastlanmaktadýr (Lucassen ve ark. 2001). Nörotrofik faktörler Ýlk nörotrofik faktör olan nöron büyüme faktörü (NGF) Levi-Montalcini, Hambuger ve Cohen tarafýndan nöronlarýn morfolojik yapýlarýný korumalarý ve büyümelerini araþtýran çalýþmalarýnýn sonucunda bulunmuþtur (Levi-Montalcini 1987). NGF, hedef organ (nöron) tarafýndan salgýlanmakta ve akson terminallerindeki reseptörlerine baðlandýktan sonra retrograd taþýma ile geriye doðru taþýnmaktadýr (Korsching ve Thoenen 1983). Bu sistem diðer endokrinolojik sistemlerden hedef organýn ayný zamanda salgýlayýcý organ olmasý nedeniyle farklýlýk gösterirken daha çok vücut savunma sisteminde görev alan hücreler ile benzerlik göstermektedir. Bir baþka deyiþle, nöron yaþamak, farklýlaþmak ve nöroplastisite için kendi salgýladýðý nörotrofik faktörlere gereksinim duymaktadýr (McAllister ve ark. 1995, Schuman 1999). Beyinden köken alan nörotrofik faktör (BDNF), NT-3, NT-4/5 ve NT-6 bilinen diðer nörotrofik faktörlerdir. 52

3 DEPRESYON, NÖROPLASTÝSÝTE, NÖROGENESÝS VE NÖROTROFÝK FAKTÖRLER Antidepresan saðaltým Glutamat 5-HT veya NE BDNF NMDA α1-r 5-HT 2 R β1-r 5-HT 4,7 Gs AC α2, β- R 5-HT 1A,7 Raf TrkB Ras Ca ++ /Ca-M kinaz camp MEK PKA Erk 1/2 Rsk 2 BAD CREB BDNF gen ekspresyonu BCL-2 gen ekspresyonu Hücre yaþamý için gereken iþlevler, nöronal plastisite Þekil 1. Antidepresan saðaltýmýn yol aktive ettiði sistemler. Bu sistemler sonucunda BDNF ve BCL-2 gen ekspresyonu artarken, BAD proteini fosforile edilerek inaktive olmaktadýr. Hücrenin ürettiði BDNF, yine ayný hücre için uyarýcý olmaktadýr. Nörotrofik faktörler iki deðiþik reseptör üzerinden etki gösterirler; yüksek baðlanma gösterdikleri tirozinkinaz (Trk) reseptörleri ve daha düþük baðlanma gösterdikleri pan-nörotrofik reseptör p75'tir. NGF, Trk A reseptörüne baðlanýrken; BDNF ve NT-4/5, Trk B reseptörüne NT-3, Trk C reseptörüne baðlanmaktadýr (Greene ve Kaplan 1995). P75 ise Trk reseptörleri ile kompleks bir yapý oluþtururlar ve sinyal iletimi modüle ederler (Barker ve Shooter 1994). Nörotrofik faktörler reseptörlerine baðlandýktan sonra reseptörleri ile beraber hücre içine alýnmaktadýr (nörotrofik faktörlerin reseptör kinetikleri Poo (2001) tarafýndan tartýþýlmýþtýr). Depresyon ve nörotrofik faktörler Depresyon ile iliþkili araþtýrmalarýn sonucunda BDNF'nin diðer nörotrofik faktörlere göre daha fazla öne çýktýðý görülmektedir. BDNF etkisini Ras/MAPK (mitogen activated protein kinase) yolu ile göstermektedir (Þekil 1) (Thonen 1995). Stres altýnda kalýnmasý veya glukokortikoid verilmesi sonucunda hippokampal dentat girusta, CA1, CA3 bölgelerinde BDNF'yi kodlayan mrna miktarýnda düþme izlenirken, Trk B reseptörünü kodlayan mrna oranýnda artma izlenmiþtir (Smith ve ark. 1995, Nibuya ve ark. 1999). Depresyonda BDNF'nin hangi etki düzeneði ile azaldýðý tam olarak bilinmemektedir. Kortikosteroidlerin BDNF geninin promotor bölgesini baskýladýðý fikri ileri sürülmüþtür (Schaaf ve ark. 2000). Bununla beraber gen transkripsiyonundan çok önceki adýmlarda sorunlarýn olabileceði ve camp-creb sinyal yolaðýnýn da BDNF'deki azalmadan sorumlu olabileceði düþünülmektedir. Depresif hastalarýn temporal kortekslerinde antidepresan saðaltým ile düzelen siklik-creb kodlayan mrna'da azalma tespit edilmiþtir 53

4 GÖNÜL AS, AKDENÝZ F. (Dowlatshahi ve ark. 1998). Bu düþünceyi destekleyen bir diðer bulgu camp oluþmasýný saðlayan adenil siklaz enziminin depresif hastalarýn kortekslerinde azalmasýdýr (Dowlatshahi ve ark. 1999). Yapýlan çalýþmalar uzun süre antidepresan kullanýmýnýn sonunda camp üretimi ile giden adýmlarda artýþ olduðunu göstermiþtir (Duman ve ark. 1997). camp ile artýþý ile beraber protein kinaz A (PKA) artmaktadýr (Nestler ve ark. 1989). Bu adýmlarýn sonunda bir transkripsiyon faktörü olan CREB (camp response element binding) fosfatlanmaktadýr. CREB, hedef genin kontrol eden DNA bölgesine baðlanarak gen transkripsiyonunun baþlatýlmasýnda önemli bir rol üstlenir. Yapýlan araþtýrmalarda deðiþik sýnýflara ait antidepresan ilaçlarýn (desipramin, imipramin, fluoksetin, sertralin) süreðen kullanýmý ve tekrarlayan elektrokonvülsif nöbetler sonucunda hippokampusta CREB mrna ve proteininde artýþ izlenmiþtir (bu konu Duman ve ark. (2001) tarafýndan ayrýntýlý olarak gözden geçirilmiþtir). Elimizdeki bilgiler bize zamansal açýdan önce camp artýþýnýn olduðunu ve daha sonra CREB mrna ve proteininin artýþýný göstermektedir. CREB fosforilasyonu camp-pka yolu dýþýnda nörotrofik faktörlerin aktive ettiði ras-mapk (þekilde Ras-MEK olarak gösterilmiþtir) ve Ca ++ /kalmodulin baðlý protein kinaz yolu ile de aktive olmaktadýr. Antidepresan etki gösteren ilaçlar deðiþik yollar ile CREB fosforilasyonunu ve transkripsiyonunu artýrmaktadýr (Þekil 1). Noradrenejik (β-adrenerjik ve α1- adrenerjik) ve serotenerjik (5-HT 4,7 ) reseptörlerin uyarýlmasý ile camp-pka yolu aktive olurken, α1- adrenerjik ve 5-HT 2 reseptörlerin uyarýlmasý ile Ca ++ /kalmodulin baðlý protein kinaz ve PKC yolu aktive olmaktadýr (Duman 1998, Shaywitz ve Greenberg 1999, Lin ve ark. 1998, Lambert ve ark. 2001). BDNF ile Ras-MAPK yolu uyarýlmaktadýr (Ghosh ve ark. 1994). Son zamanlarda yapýlan araþtýrmalarda antidepresan etkinin oluþmasý için gerekli olan uyarýnýn saðlandýðý post-sinaptik 5-HT 1A reseptörünün uyarýlmasý ile ras-mapk yolunun 4 aktive olduðu görülmektedir (Mendez ve ark. 1999). Antidepresan ilaçlarýn veya uygulamalarýn ortak adýmý olarak görülen CREB, nöronal yaþamýn ve sinaptik iþlevlerin devamý için gerekli olan genleri aktive etmektedir (Poo 2001). Bunlardan içinde en önemlisi BDNF'yi kodlayan gendir. Antidepresanlarýn süreðen kullanýmý sonunda limbik sistemlerde özelliklede hippokampusta BDNF ekspresyonunda artýþ izlenmiþtir (Nibuya ve ark. 1995). Stres öncesi antidepresan verilmesinin strese baðlý BDNF düzeylerinin veya eksresyonunun azalmasýný engellediði gösterilmiþtir (Nibuya ve ark. 1995, Butterweck ve ark. 2001). Antidepresan alan kiþilerde yapýlan postmortem incelemelerde antidepresan almayanlara göre daha yüksek oranlarda BDNF seviyesi tespit edilmiþtir (Chen ve ark. 2001). Bu bulguyu destekleyen bir baþka çalýþmada sýçanlarda öðrenilmiþ çaresizlik modeli yaratýlarak oluþturulan depresyon sýrasýnda beyine BDNF verilmesi sonucunda modelin geri döndüðü izlenmiþtir (Siuciak ve ark. 1996). Karege ve arkadaþlarý (2002) major depresyon tanýsý almýþ hastalarda serum BDNF seviyelerini saðlýklý kontrollere göre daha düþük bulmuþlardýr. Bu çalýþmada, serum BDNF seviyesinin beyindeki BDNF miktarlarýný ne kadar bir doðruluk ile yansýttýðý tartýþmalýdýr. Bir nöronun yaþamýný devam ettirmesi için gerekli olan en önemli gereksinim, o nöronun uyaran almasý ve sinaptik iþlevlerine devam etmesidir (Ghosh ve ark. 1994). Uyaran almayan ve iþlevleri durmuþ nöronlarda apopitoz izlenmektedir. Aktif nöronlarda ise iþlevlere paralel olarak BDNF yapýmýnda ve salýnýmýnda artýþ izlenmektedir (Ghosh ve ark. 1994, Poo 2001). Alýnan uyaranlar ile beraber BDNF hem yeni sinaptik oluþumlara yol açmakta hem de bir pro-apopitotik protein olan BAD yapýmýný engellemektedir (Poo 2001, Bonnie ve ark. 1999). BDNF transkripsiyonunda rol oynayan CREB proteini ayný zamanda anti-apopitotik olan BCL-2 seviyesini de artýrmaktadýr. Nörotrofik faktörler ve morfolojik deðiþiklikler Bugün için dendritlerin nöronlarýn en dinamik yapýlarý olduðu kabul edilmekte ve onlarýn yapýsýndaki deðiþikliklerin nöroplastisiteyi yansýttýðý düþünülmektedir. Antidepresanlarýn ve BDNF'nin dendritik yapýsýný deðiþtirmeleri ile ilgili bilgilerimiz ise yetersiz ve bizi sonuca götürmekten uzaktadýr. Antidepresanlar içinde sadece tianeptinin süreðen kullanýmýnýn strese baðlý dendiritik deðiþiklikleri önlediði bildirilirken fluoksetinin benzer bir etkisinin olmadýðý görülmüþtür (Watanabe ve ark. 1992). BDNF'nin doðrudan verilmesi sonucunda ise dendritik yapýlarda beklenen tomurcuklanma gözlenmemiþtir (Horch ve ark. 1999). Depresyonun saðaltýmýna yol açan giriþimler içinde sadece tekrarlayan elektrokonvülsif nöbetlerin dendritik tomurcuklanmaya yol açtýðý bilinmektedir (Vaidya ve ark. 1999, Lamont ve ark. 2001). Bu sonuçlar BDNF'ün özellikle sinaptik yapýlarda yol açtýðý deðiþikliklerin dendritik oluþumlarý etkileyemeyecek 54

5 DEPRESYON, NÖROPLASTÝSÝTE, NÖROGENESÝS VE NÖROTROFÝK FAKTÖRLER boyutta olduðu fikrini bize vermektedir. Bununla beraber süreðen antidepresan (tianeptin) kullanýmýnýn hippokampal bölgede yeni nöron oluþumunu artýrdýðý gözlenmiþtir (Malberg ve ark. 2000). Antidepresanlarýn nörogenezi 5-HT 1A reseptörleri üzerinde uyardýðý ile ilgili olarak elimizde güçlü kanýtlar bulunmaktadýr (Jacobs ve ark. 2000). Sonuç olarak, nöronun yaþamasý için uyaran almasý ve iþlev görmesi þarttýr. Bu iþlevlerini yerine getirirken kendisinin salgýladýðý bir nörotrofik faktör olan BDNF hem hücrenin uyarana uyumunu saðlayan yapýsal sinaptik deðiþikliklere yol açarken, diðer taraftan programlý hücre ölümü olan apopitoza engel olmaktadýr. Bugünkü bilgilerimiz depresyonda bozulan nöronal morfolojinin düzelmesi ve iþlevin yeniden kazanýlmasý için BDNF ekspresyonu þart olduðu fikrini vermektedir. Bu fikrin en önemli doðrulayýcýsý etkili olan tüm antidepresanlarýn BDNF ekspresyonunu artýrmasýdýr. Son yýllarda önemli geliþme gösteren bu alanda daha yolun baþýndayýz gibi gözükmektedir. 1 GLÝAL HÜCRELER: Beyinde nöronlar dýþýnda yer alan hücrelerdir. Bir çok alttipi bulunur ve sayý olarak nöronlarýn 10 katý kadardýrlar. Bir çok önemli iþlevleri vardýr. Bunlarýn arasýnda beyin kan bariyerini oluþturmak, hücre dýþý K + dengesini ve nöronlarýn beslenmesi için gerekli olan düzeneði saðlamak bulunmaktadýr. En önemli görevlerinden biri de glutamatý sinaptik alandan alarak metabolize etmektir. 2 NÖROGENESÝS: Eriþkin beyninde nörogenez bir çok hayvanda gösterilmiþtir (Gould ve ark. 1999, Gage 2000, Gross 2000). Eriþkin memeli beyninde ise sadece 2 alanda izlenmiþtir, olfactory bulb ve hipokampus. Nörogenez hipokampusun subgranüler bölgesinde baþlar, hücrelerin farklýlaþmasý ve granüler bölgeye göç etmesi ile sonlanýr. Nörogenez, zengin çevresel uyaran, öðrenme, egzersiz, estrojen, ile artarken, yaþ, stres, opioidler, ekssitatuar amino asitler ile azalmaktadýr. 3 UZUN DÖNEMLÝ POTANSÝYALÝZASYON - LONG TERM POTENTIATION: Memelilerde özellikle hippokampal öðrenme için ileri sürülen modellerden biridir. Presinaptik hippokampal hücrelerde oluþun uzun süreli uyarým sonucunda post-sinaptik nöronda uzun süreli yanýtýn oluþmasýdýr. Glutamatýn NMDA reseptörleri aracýlýðý ile bu sistemde rol aldýðý düþünülmektedir. Bu sýrada post-sinaptik nöron büyük bir olasýlýkla nitrik oksit aracýlýðý ile pre-sinaptik nöron ile iletiþim kurmaktadýr. 4 Lityum ve valproat gibi duygudurum dengeleyicileri de ayný yolu aktive etmektedirler (Yuan ve ark. 2001). Dolayýsýyla bu yolun özgüllüðünü araþtýran baþka çalýþmalara gereksinim bulunmaktadýr. Lityum ve valproatýn yine ayný yol üstünden frontal ve hippokampal alanlarda BCL-2 düzeylerini artýrdýðý gösterilmiþtir (Manji ve ark. 2000). KAYNAKLAR Barker PA, Shooter EM (1994) Distruption of NGF binding to low affinity neurotrophin receptor p75lntr reduces NGF binding TrkA on PC12 cells. Neuron, 12: Bonni A, Brunet A, West A ve ark. (1999) Cell survival promoted by the Ras-MAPK signaling pathway by transcriptiondependent and independent mechanisms. Science, 286: Butterweck V, Winterhoff H, Herkellam M (2001) St John's wort, hypericin, and imipramine: A comparative analysis of mrna levels in brain areas involved in HPA axis control following short-term and long-term administration in normal and stressed rats. Mol Psychiatry, 6: Chen B, Dowlatshahi D, MacQueen GM ve ark. (2001) Increased hippocampal BDNF immunoreactivity in subjects treated with antidepressant medication. BioI Psychiatry, 50: Cotter D, Mackay D, Landau S ve ark. (2001) Reduced glial cell density and neuronal size in the anterior cingulate cortex in major depressive disorder. Arch Gen Psychiatry, 58: Doksat K, Savrun M (2002) Duygudurum bozukluklarýnýn pato-fizyolojisi ile ilgili son geliþmeler-1. Yeni Symposium, 40: Dowlatshahi D, MacQueen OM, Wang JF ve ark. (1998) Increased temporal cortex CREB concentrations and antidepressant treatment in major depression. Lancet, 352: Dowlatshahi D, MacQueen OM, Wang JF ve ark. (1999) G Protein-coupled cyclic AMP signaling in postmortem brain of subjects with mood disorders: effects of diagnosis, suicide, and treatment at the time of death. J Neurochem, 73: Duman RS (1998) Novel therapeutic approaches beyond the 5- HT receptor. BioI Psychiatry, 44: Duman RS, Heninger OR, Nestler El (1997) A molecular and cellular theory of depression. Arch Gen Psychiatry, 54: Duman RS, Nakagawa S, Malberg J (2001) Regulation of adult neurogenesis by antidepressant treatment. Neuropsychopharmacology, 25: Gage F (2000) Mammalians neural stem cell. Science, 287: Ghosh A, Carnahan J, Greenberg ME (1994) Requirement for BDNF in activity-dependents survival of colical neurons. Science, 263: Gold PW, Licinio J, Wong ML ve ark. (1995) Corticotropin 55

6 GÖNÜL AS, AKDENÝZ F. releasing hormone in the pathophysiology of melancholic and atypical depression and in the mechanism of action of antidepressant drugs. Ann N Y Acad Sci, 771: Gould E, Cameron HA, Daniels DC ve ark. (1992) Adrenal hormones suppress cell division in the adult rat dentate gyrus. J Neurosci, 12: Gould E, McEwen BS, Tanapat P ve ark. (1997) Neurogenesis in the dentate gyrus of the adult tree shrew is regulated by psychosocial stress and NMDA receptor activation. J Neurosci, 17: Gould E, Vail N, Wagers M ve ark. (2001) Adult-generated hippocampal and neocortical neurons in macaques have a transient existence. Proc Natl Acad Sci U.S.A., Gönül AS (2001) Major depresif bozuklukta beyin görüntüleme bulgularý: Patofizyolojisini açýklayabilecek teorilerden ne kadar uzaktayýz? 3P Dergisi, 9: Greene LA, Kaplan DR (1995) Early events in neurotropin signaling via Trk and P 75 receptors. Curr Opin Neurobiol, 5: Gross CG (2000) Neurogenesis in the adult brain: Death of dogma. Neurosci, 1: Horch HW, Kruttgen A, Portbury SD ve ark. (1999) Destabilization of cortical dendrites and spines by BDNF. Neuron, 23: Jacobs B, van Praag H, Gage FH (2000) Adult brain neurogenesis and psychiatry; a novel theory of depression. Mol Psychiatry, 5: Kessler RC (1997) The effects of stressful life events on depression. Annu Rev Psychol, 48: Korsching S, Thoenen H (1983) Nerve growth factor in sympathetic ganglia and corresponding target organs of the rat: Correlation with density of sympathetic innervations. Proc Natl Acad Sci U.S.A., 80: Lambert HW, Weiss ER, Lauder JM (2001) Activation of 5-HT receptors that stimulate the adenylyl cyclase pathway positively regulates IGF-I in cultured craniofacial mesenchymal cells. Dev Neurosci, 23: Lamont SR, Pawls A, Stewart CA (2001) Repeated electroconvulsive stimulation, but not antidepressant drugs, induces mossy fiber sprouting in the rat hippocampus. Brain Res, 893: Levi-Montalcini R (1987) The nerve growth factor 35 years later. Science, 235: Lin RZ, Chen J, Hu ZW ve ark. (1998) Phosphorylation of the camp response element-binding protein and activation of transcription by alpha adrenergic receptors. J BioI Chem, 273: Lucassen PJ, Muller MB, Holsboer F ve ark. (2001) Hippocampal apoptosis in major depression is a minor event and absent from subareas at risk for glucocorticoid overexposure. Am J Pathol, 158: Magarinos AM, McEwen BS, Flugge G ve ark. (1996) Chronic psychosocial stress causes apical dendritic atrophy of hippocampal CA3 pyramidal neurons in subordinate tree shrews. J Neurosci, 16: Malberg JE, Eisch AJ, Nestler EJ ve ark. (2000) Chronic antidepressant treatment increases neurogenesis in adult hippocampus. J Neurosci, 20: Manji HK, Drevets WC, Charney DS (2001) The cellular neurobiology of depression. Nat Med, 7: Manji HK, Moore GJ, Chen G (2000) Clinical and preclinical evidence for the neurotrophic effects of mood stabilizers: implications for the pathophysiology and treatment of manicdepressive illness. BioI Psychiatry, 48: McAllister AK, Lo DC, Katz LC (1995) Neurothrophins regulate dendritic growth in developing visual cortex. Neuron, 15: McEwen BS (2000) The neurobiology of stress: from serendipity to clinical relevance. Brain Res, 886: Mendez J, Kadia TM, Somayazula RK ve ark. (1999) Differential coupling of serotonin 5-HTIA and 5-HTIB receptors to activation ot. ERK2 and inhibition of adenylyl cyclase in transfected CHO cells. J Neurochem, 73: Nestler El, Terwilliger RZ, Duman RS (1989) Chronic antidepressant administration alters the subcellular distribution of camp-dependent protein kinase in rat frontal cortex. J Neurochem, 53: Nibuya M, Morinobu S, Duman RS (1995) Regulation of BDNF andtrkb mrna in rat brain by chronic electroconvulsive seizure and antidepressant drug treatments. J Neurosci, 15: Nibuya M, Takahashi M, Russell DS ve ark. (1999) Chronic stress increases catalytic TrkB mrna in rat hippocampus. Neurosci Lett, 267: Ongur D, Drevets WC, Price JL (1998) Glial reduction in the subgenual prefrontal cortex in mood disorders. Proc Natl Acad Sci U.S.A., 95: Poo MM (2001) Neurotrophins as synaptic modulators. Nat Rev Neurosci, 2: Rajkowska G (2000) Histopathology of the prefrontal cortex in major depression: What does it tell us about dysfunctional monoaminergic circuits? Prog Brain Res, 126: Sapolsky RM (2000) Glucocorticoids and hippocampal atrophy in neuropsychiatric disorders. Arch Gen Psychiatry, 57: Schaaf MJ, De Kloet ER, Vreugdenhil E (2000) Corticosterone effects on BDNF expression in the hippocampus. Implications for memory formation. Stress, 3: Schuman EM (1999) Neurotropin regulation of synaptic transmission. Curr Opin Neurobiol, 9: Shaywitz A, Greenberg M (1999) CREB: A stimulus-induced transcription factor activated by a diverse array of extra cellular signals. Annu Rev Biochem, 68: Siuciak JA, Lewis DR, Wiegand SJ ve ark. (1996) Antidepressant-like effect of brain derived neurotrophic factor (BDNF) Pharmacol Biochem Behav, 56:

7 DEPRESYON, NÖROPLASTÝSÝTE, NÖROGENESÝS VE NÖROTROFÝK FAKTÖRLER 57