Orta Asya ve Kafkaslar da Enerjinin Politik Ekonomisi

Transkript

1 Enerji, Piyasa ve Düzenleme (Cilt:1, Sayı:1, 2010, Sayfa ) Orta Asya ve Kafkaslar da Enerjinin Politik Ekonomisi Tamer Çetin * Özet Dünya, enerji ile ilgili ikiz bir tehditle karşı karşıyadır. Bir yandan yeterli enerji kaynakları bulma sorunu yaşanmakta, diğer yandan, enerji arz güvenliği ile ilgili ciddi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Ekonomik büyüme ve insani kalkınma, enerji talebini ve fiyatlarını artırırken, enerji zengini bölgelerde meydana gelen jeopolitik gelişmeler, enerji arz güvenliği sorununu doğurmaktadır. Bu bağlamda makalenin amacı, Kafkaslar ve Orta Asya da enerji sektöründe meydana gelen gelişmeleri irdelemektir. Makale bu gelişmeleri, devletler arasında oynanan Büyük Oyun kapsamında ve enerjinin reel jeopolitiği bağlamında ele almaktadır. Anahtar Kelimeler: Büyük Oyun, Enerjinin jeopolitiği, Enerji arz güvenliği, Politik ekonomi Abstract Today, the world is facing twin energy-related threats. On one hand, there is a crucial problem to find sufficient energy resources; on the other hand, the security issues of energy supply seriously threaten the world because of the political and economic clashes among the countries. While economic growth and human development increases energy demand and prices, the geopolitical events arising in the energy-rich areas trigger the security problem related to the energy supply. In this context, the focus of this paper is on energy policies in the Caspian region and Central Asia. The paper considers the energy policies in the area in the context of the Great Game played by the great players and in terms of the real geopolitics of energy. Keywords: Great Game, Geopolitics of energy, Supply security of energy, Political economy * Yrd. Doç. Dr., Zonguldak Karaelmas Üniversitesi İktisat Bölümü; e-posta: tamer.cetin@yahoo.com

2 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi Giriş Günümüzde Orta Asya ve Kafkaslar da, Dünya nın ekonomik ve siyasi yapısına yön veren gelişmeler yaşanmaktadır. Bu duruma bölgenin jeopolitik ve stratejik konumu neden olmaktadır. Zira bölge, artan dünya enerji talebini karşılama konusunda, can alıcı bir noktada bulunmaktadır. Zengin doğal gaz ve petrol rezervleri, Hindistan ve Çin gibi hızla gelişen ekonomiler, siyasi ve kültürel nedenlerle Avrupa Birliği ve ABD gibi süper güçlere alternatif olabilecek yeni gelişmeler, bölgeyi tam anlamıyla bir kaosa götürme potansiyeli taşımaktadır. Bölgenin bu durumu, henüz 18. ve 19. yy. larda, dönemin büyük güçleri Rusya, Büyük Britanya ve Pers İmparatorluğu (İran) arasında önemli çatışmalara neden olmuştur. Büyük güçler arasında bölgede ortaya çıkan gelişmeler, Büyük Oyun olarak adlandırılmaktadır. 20. yy. da gelişen ve değişen politik dengeler, keşfedilen enerji kaynakları ve artan enerji talebi, bu defa bölgenin jeopolitiğini ön plana çıkararak, Yeni Büyük Oyunun sergilenmesine neden olmaktadır. Bu nedenle bölgede enerjinin politik ve ekonomik analizine ilişkin çalışmalar, analizlerini Büyük Oyun ve enerjinin jeopolitiği bağlamında ele almaktadırlar. Dolayısıyla günümüzün enerji politikaları ve enerji rezervleri üzerindeki ekonomik ve politik çıkarları analiz edebilmek için birbiriyle tamamen ayrı olmasa da iki farklı perspektif kullanmak mümkündür. Bunlardan birisi Büyük Oyun, diğeri enerjinin jeopolitiğidir. Bu bağlamda makale, Orta Asya ve Kafkaslar daki enerji üzerinden oynanan oyunları ve devletlerarası politik ve ekonomik çıkar çatışmalarını, bu iki farklı perspektiften analiz etmektedir. Öncelikle günümüze kadar gelen sürede, bölge üzerinde politik, ekonomik ve kültürel bir hakimiyet kurma çabasının sonucu ortaya çıkan Büyük Oyun irdelenmektedir. İkinci olarak, daha teknik bir açıklamayı ima eden enerji jeopolitiği perspektifinden, enerji konusu açıklanmaya çalışılmaktadır. 2. Büyük Oyun Nedir? Geçmişi 17. yy. a kadar uzanan Büyük Oyun ifadesi ilk olarak 1930 larda kullanılmıştır. Büyük Oyun, 19. yy. ın çoğunda ve 20. yy. ın başlarında, ağırlıklı olarak Britanya ve Rusya İmparatorlukları nın Orta Asya üzerinde hâkimiyet kurma çabasının sonucu olarak uluslararası ilişkilerde iktisadi ve politik gündemi belirlemiştir. Ancak kavram üzerinde ağırlıklı olarak 20. yy. da durulmaya başlanmıştır. Başlangıçta Büyük Oyun, zamanın büyük güçleri Rusya ve İngiltere tarafından, toprak ve insan

3 78 Çetin toplulukları üzerinde politik tahakküm, kontrol ve güvenlik maksatlı olarak oynanmış, günümüzde bölge dışından ABD gibi Batılı güçlerin ve bölgedeki İran, Azerbaycan ve Türkiye gibi ülkelerin de katılımıyla petrol zengini bölgelerdeki enerji politikalarında belirleyici olma çabasına dönüşmüştür. Bu bağlamda Büyük Oyun için, başlangıcından günümüze üç önemli safhadan söz etmek mümkündür (Zadeh, 2004; Edwards, 2003). Başlangıç safhası, İngiltere nin 17 yy. da Hindistan da Doğu Hindistan Şirketini (East India Company) kurmasıyla başlamıştır. 17. yy. da Pers Hükümdarlığı (İran), kültür, sanat ve dil açısından Hindistan ı etkisi altına almıştır. Ancak bu dönemde Şirket aracılığıyla İngiltere, doğrudan politikaya müdahale ederek, Hindistan siyasetindeki pozisyonunu güçlendirmek için önemli girişimlerde bulunmuştur. Diğer yandan 1707 de politik istikrarsızlığı fırsat bilen İran, Hindistan a saldırarak, ülkeyi kontrol altına almıştır. İran ın bu girişimi, İngiltere nin izni alınmaksızın yapıldığı için, İngilizler, İran a karşı politik tavır almaya başlamışlardır. İlk olarak Şirketi, Fransız ve Hintli şirketlere karşı avantajlı bir konuma getirmişlerdir de Şirket, Bengay da baskın bir güç haline gelmiş ve bu gücü kullanan İngiltere, ilk Hindistan genel valisini atamıştır de İngilizce, Pers dili yerine geçerek, resmi dil olarak ilan edilmiş ve 1840 larda Penjap ve Sind de elde edilen zaferlerle İngiliz hâkimiyeti tüm Hindistan da kabul edilmiştir. İngiliz hakimiyeti, 1947 ye kadar fiilen devam etmiştir (Zadeh, 2004: 14-15). Ancak Büyük Oyun, Hindistan da İngiltere ve İran arasındaki mücadeleyle değil, aslında 18. yy. ın sonunda ve 19. yy. ın başlarında Rusya İmparatorluğu nun, Orta Asya ve Kafkasya da yayılmasıyla şiddetlenmiştir. Zira Rusya nın bu yayılmacı politikası, Hindistan da fiilen gücü elinde bulunduran Doğu Hindistan Şirketi için sorunlara neden olmuş ve Rusya nın politikasının neden olduğu endişeyle Şirket, Hindistan ın kuzeyine askeri birlikler göndermiştir. Böylece 19. yy. boyunca Britanya nın bölgeye artan ilgisiyle birlikte Büyük Oyun, özel bir şirketin taraf olmasından ziyade, bir imparatorluğun Rusya ya karşı savunma göstermesine, harici ve kolonyal bir politikaya dönüşmüştür. Büyük Oyun un bu ilk aşaması, 1907 yılında Britanya ve Rusya arasında varılan uzlaşmayla (the Anglo-Russian Convention) sona ermiştir (Edwards, 2003: 84). Oyunun ikinci safhasının yeni aktörü Almanya dır. Bu aşamada Almanya, bölgedeki olaylarda taraf olmuştur. Almanya, uyguladığı yöntem yardım amaçlı gibi görünmesine karşın, asıl olarak Hindistan ın kontrolünü amaçlamıştır (Edwards, 2003: 84). Birinci Dünya Savaşı nda İran da önemli

4 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 79 bir güç elde etmeye başlayan Almanya, bölgede, Avrupalı rakipler arasında yer almaya başlamıştır te İsfahan daki İngiliz Konsolosluğu nun kapatılmasıyla, Almanya, bölgeye hükümet temsilcileri göndermiş ve bir bölge gücü olarak İngiltere nin yerine geçmeye çalışmıştır (Zadeh, 2004: 52). Bu aşamada tam olarak başarılı olamayan Almanya, özellikle II. Dünya Savaşı nda yeni bir takım politikalar uygulamıştır. Almanya nın bu dönemdeki politikası, Rusya nın politik ilgisini Avrupa dan uzaklaştırmak ve Hint Okyanusu nun sıcak sularına yönlendirmek olmuştur. Böylelikle Bakü bölgesi petrol yataklarına ulaşabilmeyi hedeflemiştir (Rywkin, 2004: 469). Oyunun ilk döneme ait gelişiminin üçüncü safhası ise, Lenin önderliğinde gerçekleştirilen ve 1917 yılında Rusya da ortaya çıkan Bolşevik Devrimi ile başlamış ve Sovyet Rusya nın çöküşüne kadar devam etmiştir. Bolşevik isyanı, Asya nın tamamını emperyalist tahakkümden silahlı mücadele yoluyla kurtarmayı hedeflemiştir. Bu üçüncü safhanın nihai sonucu, Bolşevik güçlerin, eski Çarlık Rusyası dönemindeki tüm alanlarda tek ve birleştirici bir güç haline gelmesi olmuştur (Edwards, 2003: 84). Böylelikle Rusya, ilk petrol üreten şirketin faaliyet gösterdiği Bakü yü de içine alan Hazar Bölgesi ve Kafkasya da neredeyse tek güç olabilmeyi başarmıştır. Ancak II. Dünya Savaşı nda Alman kuvvetlerinin ihtiyaç duyduğu petrolün kıtlığı, Bakü petrol bölgesinin, savaşan devletler için cazibe merkezi haline gelmesine neden olmuştur. Almanlar, bölgeyi ele geçirmek için Rusya ya saldırmışlar, fakat başarılı olamamışlardır (Dekmejian ve Smionian, 2001: 13). 3. Yeni Büyük Oyun Orta Asya ve Kafkasya da bugün oynanan Yeni Büyük Oyun, önceki duruma göre daha karmaşık ilişkiler, oyuncular ve sorunlar içermektedir. Bölgeye ilişkin analizler, ekonomik, politik ve uluslararası ilişkiler bağlamında, özellikle analizin merkezine enerji jeopolitiği alınarak gerçekleştirilmektedir. Oyuna, bölge ülkeleri dışından sadece Büyük Britanya ve Almanya değil, bir bütün olarak Avrupa ve ABD de dâhil olmuştur. Oyuncuların bireysel amaçlarındaki farklılığa ve bölge üzerindeki hâkimiyetin sürekli değişmesine karşın, ilk dönem Büyük Oyun daki temel hedef, başlangıçta Hindistan üzerinde hâkimiyet kurmak iken, 20. yy. da petrol rezervleri açısından zengin yataklara sahip Orta Asya ya ve Kafkasya nın kontrolünü ele geçirmek olmuştur. Zira dünyada bir endüstri olarak ilk petrol üretimi 1848 de Bakü bölgesinde başlamış ve sonraki yıllarda gelişmiştir lerin başlarına gelindiğinde Bakü bölgesindeki

5 80 Çetin petrol üretimi, dünya üretiminin yarısını karşılamaya, uluslararası piyasaları yönlendirmeye ve aynı zamanda Rusya için büyük bir gelir kaynağı haline gelmeye başlamıştır (Dekmejian ve Smionian, 2001: 15-16). Ancak hem petrol üretimindeki artış ve Rusya nın petrol üzerindeki tekel gücü, hem de bölgede gelişen politik olaylar, Büyük Oyun un yeniden şekillenmesine ve Yeni Büyük Oyun un doğmasına neden olmuştur. II. Dünya Savaşı sonrasında, Hint yarımadası ve Orta Asya daki karmaşa, yeni zenginliklerin ortaya çıkması, Rusya ve İngiltere nin İran ı işgal girişimi, İngiltere nin Irak a müdahalesi, Rusya nın Türk boğazları ile sıcak sulara açılma girişimlerinde başarısız olması, bölgede ABD nin, İngiltere yerine esas büyük güç olarak yer almasına neden olmuştur. Savaş sonrası dönemde ABD, Rusya nın, İran nüfusunun yaşadığı güney Azerbaycan dan çekilmesi sürecine önderlik ederek, bölgede büyük güç olma yolunda ilk girişimini gerçekleştirmiştir. Diğer yandan Rusya ve ABD arasındaki bir diğer derin sorun, NATO ve Varşova Paktı arasında ayırım ile Avrupa da yaşanmıştır. Orta Asya dışında gerçekleşmesine karşın, Avrupa daki bu bölünme, Orta Asya daki gelişmeleri de derinden etkilemiştir. Rusya, ilk büyük oyun girişimlerinden tam 100 yıl sonra, İngiltere nin bu ülkedeki baskısını da kontrol altında tutmak adına Hindistan ın iç bölgelerine ulaşmayı hedefleyerek, Afganistan a müdahale etmiştir. Ancak özellikle Sovyet Rusya döneminde ülke toprakları içinde Türk nüfusunun artışı, diğer Orta Asya devletlerinin Rusya ya meydan okuması, Rusya nın çöküşünü getirmiştir. Sovyet Rusya nın çöküşü ve bölgedeki istikrarsızlıkla, ABD bölgede süper güç olmaya başlamıştır. Çöküşten sonra ABD, daha önce Rusya nın etkisi altında bulunan, Baltık devletleri, Ukrayna, Kafkaslar ve Orta Asya da gücü eline geçirmeye başlamıştır. Böylece ABD-Rusya rekabeti, farklı bir seyir kazanmıştır. Rusya, ABD nin, eski hâkimiyet bölgelerindeki tesirini engellemeye çalışırken, ABD, özellikle NATO yu kullanarak, bölge açısından kritik ülkeleri, Rusya bağımlılığından kurtarmaya çalışmıştır. Baltık Devletleri ve Ukrayna nın NATO üyeliği, bu süreçte ABD nin bölgedeki politik gücünü önemli ölçüde artırmıştır (Rywkin, 2004: ). Bu gelişmelerin sonucu olarak Yeni Büyük Oyun, neredeyse tamamen iktisadi çıkarlar doğrultusunda Orta Asya ve Kafkasya da gücü, hâkimiyeti, baskıyı ele geçirmek ve iktisadi kazanç sağlamak amacıyla bölgedeki ülkeler ve bölge dışındaki batılı süper güçler tarafından girişilen rekabetin sonucu ortaya çıkmıştır. Orta Asya ve Kafkaslar bir kez daha, daha önce Büyük Britanya ve Rusya arasında sahnelenen oyunda olduğu gibi, tüm Avrupa ve Asya için bir güvenlik mücadelesi haline dönüşmektedir. Ancak bu defa, oyunun merkezinde enerji ihtiyacı ve

6 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 81 güvenliği bulunmaktadır. Yeni oyunda Rusya nın yanında Çin ve Hindistan güç sahibidir. İlave olarak Sosyalist Rusya nın dağılmasıyla birlikte, Türkiye ye yakınlaşan Türkî cumhuriyetler, bir işbirliği durumunda potansiyel bir güç olma yolundadır. İran ın varlığı ve bazı İslami kaynaklı terör gelişmeleri, bölgeyi gelişmiş Batı için potansiyel bir tehdit haline getirmektedir. Batı bir yandan bölgedeki enerji kaynaklarına ihtiyaç duymakta, diğer yandan bölgede oluşabilecek bir güç tehdidine izin vermek istememektedir. Böylece bölgedeki enerji rezervleri için girişilen mücadele, çok yönlü bir güvenlik, politika ve ekonomi oyunu haline dönüşmektedir. Diğer yandan Yeni Oyun un oyuncuları, ilk duruma göre oldukça farklılık göstermektedir. Hazar Denizi etrafında yer alan 6 yeni cumhuriyet, hem Hazar daki kullanılmayan doğal gaz ve petrol rezervlerinin sahipleri, hem de Basra Körfezi ndeki rezervler için söz sahibi konumundadırlar. İlave olarak boru hatları, tanker rotaları, petrol konsorsiyumları ve sözleşmeler, Yeni Büyük Oyun da önemli kazanç kaynaklarıdırlar. Çin ve Hindistan da büyüyen ekonomileri ve artan enerji talepleriyle, enerji kaynaklarına ve yollarına hâkim olma gayreti içindedirler. Bu haliyle Rusya, Avrupa ve ABD için alternatif rekabetçi ülkeler olmaktadırlar. Türkiye, İran ve Pakistan, eski Sovyet ülkeleri ile ekonomik, politik ve kültürel bir birliktelik içinde bulunmaktadırlar (Edwards, 2003: 84-85). Sonuç olarak Yeni Büyük Oyun, önceki oyunun aksine, enerji zengini bu bölgede enerji kaynakları için çatışan uluslararası çıkarlar tarafından sergilenen bir güç mücadelesi olarak oynanmaktadır (Dekmejian ve Smionian, 2001: 6). 4. Enerji Güvenliği Bölgedeki ilişkileri analiz etmek için kullanılabilecek bir diğer kavram enerji güvenliğidir. Zira enerji güvenliği, dünya ekonomik ve siyasi yaşamının önemli bir belirleyicisidir. Günümüzde ülkelerin ekonomik ve politik istikrar göstergeleri, enerjinin tüm alanlarda birincil ve ikincil kaynak olarak kullanımının giderek artmasından dolayı, doğrudan enerji güvenliğine bağımlı hale gelmiştir. Enerji fiyatlarında artış, enerji bağımlısı ülkeleri ekonomik ve dolayısıyla politik olarak zor durumda bırakırken, enerji arz eden ülkeleri de ekonomik ve göreceli olarak politik açıdan rahatlatmaktadır. Bu nedenle enerji arzının tüm ülkeler için önemi büyüktür. Güvenlik, genellikle ilave maliyetlerle emniyet sağlama anlamına gelir. Bu durumda güvenlik, olası tehditlere karşı ekstra önlemler almak amacıyla belli bir maliyete katlanmayı ima etmektedir. Gelişmiş dünyada enerji güvenliğinin yaygın tanımı, makul fiyatlardan yeterli miktarda enerji arzı sağlamayı ifade ederken, farklı ülkeler açısından enerji güvenliği, bu ülkelerin kendi koşullarına göre farklılaşabilmektedir. Örneğin enerji ihraç

7 82 Çetin eden ülkeler açısından enerji güvenliği, ihracat paylarını sürekli tutabilmeleri için talep güvenliğinin devamlılığını sağlamayı ifade etmektedir. Zira enerji ihraç eden ülkelerin milli gelirlerinin neredeyse tamamına yakını, enerji ihracat gelirlerinden karşılanmaktadır. Örneğin Rusya için enerji güvenliği açısından temel hedef, stratejik kaynaklar üzerinde devlet kontrolünü tekrar sağlamak, enerji naklinde önemli rol oynayan büyük boru hatlarında ve uluslararası piyasalara hidrokarbon kaynaklı enerji kaynaklarının arzında kullanılan deniz yolları üzerinde öncelik kazanmaktır. Gelişmekte olan ülkeler açısından ise enerji güvenliği, değişen enerji fiyatları ile birlikte, ülke içinde ödemeler dengesinin nasıl değişeceğine bağlı olarak önem kazanmaktadır. Bu anlamda örneğin, Çin ve Hindistan için enerji güvenliği, global piyasalarda yeni ve güvenilir enerji yolları bulabilmeleri anlamına gelir. Bu iki ülke gelişen ekonomilerinden dolayı, dünyanın en fazla enerji talep eden ülkeleri olduğundan, kendi çıkarları açısından daha yüksek kazançlı enerji yollarının varlığı, önceki taahhütlerinin riske edilmesini beraberinde getirebilir. Avrupa da tartışma, ithal edilen doğal gazda bağımlılığın nasıl yönetileceği üzerine odaklanmaktadır. Doğal gazın Avrupa ya hangi kanallarla taşınacağı noktasındaki enerji arzı güvenliği sorunu, Fransa ve Finlandiya dışındaki pek çok ülkeyi, yeni nükleer santrallere ve kömüre dönüşü düşünmeye sevk etmektedir. Diğer yandan herhangi bir enerji politikasının temel amacı, toplam enerji arzını toplam enerji talebine eşitlemektir. Maalesef bu hedefe ulaşmak her zaman mümkün olamamaktadır. Arz talep dengesindeki bozulma, bazen aşırı talep durumlarından, bazen öngörülemeyen operasyonel zorluklardan ve bazen de iyi organize edilmemiş planlamalardan kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte toplam arz ve toplam talebin dengeli olması da yeterli değildir. İlave olarak detaylı bir enerji politikasının, en uygun arz talep karışımını planlaması gerekir. Bu durum, enerji arz olanaklarının her iki açıdan da iyi analiz edilmesini gerektirir. Mevcut ve potansiyel enerji kaynaklarının, gelecekteki arz ihtiyacının nasıl karşılanacağına ilişkin karar verebilecek şekilde ele alınması gerekir. Diğer yandan arz durumunun, enerji tüketimine ağırlık veren endüstrilerde gelecekte nasıl bir gelişme olacağını öngörerek gelecekteki talebe uyumlu bir biçimde planlanması gerekir. Her iki yaklaşım da bir miktar risk barındırmaktadır. Zira dünyada sadece birkaç ülke tam olarak kendi kaderlerini belirleyebilecek durumdadır. Bunun dışında kalan ülkelerin tamamı, enerji konusunda bağımlıdırlar. Bu nedenle optimum bir arz talep senaryosu oluşturmak ve bunu uygulamak oldukça zor görünmektedir. Kısacası tüm enerji politikaları, enerji güvenliği göz önüne alındığında, ekonomik ve politik

8 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 83 koşullara uygun olarak tasarlanmalı ve yeni teknoloji ve enerji alanındaki gelişmelere açık kapı bırakmalıdır (Verma, 2007: ). 5. Enerjinin Jeopolitiği ve Enerji Etkinliği Günümüzün enerji savaşlarını veya Büyük Oyun un doğasını anlayabilmek için irdelenmesi gereken bir diğer kavram, enerjinin jeopolitiğidir. Enerjinin jeopolitiği, ülkeler arası ilişkileri etkilemede bölgesel faktörlerin önemine vurgu yapmaktadır. Bu durumda jeopolitik, hükümet politikalarının önemli bir faktörü ve ilgili devletlerin güç durumlarının çok önemli bir belirleyicisi olarak coğrafik faktörler üzerinde durmaktadır. Çeşitlilik arz eden coğrafik faktörlerin önemi, bazı alanlardaki gelişmelere bağlı olarak değişir. Bu gelişmeler gelişen teknolojiye uyum süreci, ham maddelere erişim gerekliliği, ulusal ve uluslararası politik hedeflerdeki değişimler, uluslararası politikaları gerçekleştirmek için kullanılan araçları meşrulaştırmak için kullanılan yöntemlerdir. Enerji kaynaklarına erişim meselesi, ülkeler açısından üç ortak çıkarın peşinden koşmayı beraberinde getirir. Aşağıda belirtilen bu ortak çıkarlar, enerji açığı olan her ülkenin diğer tüm ülkelerle paylaşmak zorunda olduğu sorunlardır. Bu çerçevede; 1. Bir devletin ithal edilen enerji arzı, miktar olarak yeterli olmak zorundadır. 2. Enerji arzında zaman zaman meydana gelen kesilmeler veya kıtlık, endüstrileşmiş ülkeler açısından ciddi ekonomik ve politik sorunlara neden olabilir. Enerji arzında meydana gelecek bir aksaklık yeteri kadar büyük olursa, tek başına arz kıtlığı, enerji talep eden ülke ekonomisini resesyona taşıyabilir. 3. İthal edilen enerjinin ülke bütçesi açısından uygun fiyatlarla karşılanabilir olması gerekir. Enerji fiyatlarındaki büyük artışlar, ülke içindeki büyük enerji tüketicilerinin ödemelerini zamanında yapabilmelerini engelleyerek, enerji güvenliği sorununa ve iktisadi faaliyette aksamalara neden olabilir. Yeterli arz miktarı, arzın devamlılığı ve uygun enerji fiyatları, ülkeler açısından, birbiriyle ilgili üçlü bir çıkar seti oluşturmaktadır. Üç çıkardan birini sağlama başarısızlığı, iktisadi refah, politik istikrar ve tüketici ülkenin ulusal güvenliği açısından ciddi sonuçlar doğurabilir (Crane vd., 2009: 5; Verma, 2007: 3283). Diğer yandan tüm ülkeler için artan enerji fiyatları, enerjinin aşırı kullanımı ve buna mukabil arzındaki kısıt, enerji etkinliğini enerji politikalarının önemli bir unsuru haline getirmektedir. İlave olarak enerji arz güvenliği ve küresel ısınma hakkındaki endişeler,

9 84 Çetin enerjinin etkin bir biçimde kullanılmasını zorunlu kılmaktadır (IEA, 2006: 11). O halde doğal gaz ve petrol açısından enerji zengini olan Orta Asya ve Kafkaslar, dünya enerji güvenliği ve etkinliği açısından jeopolitik önemi olan bir bölgedir. Zira günümüzde enerji fiyatları hızla artmaktadır. Bölgedeki politik sorunlardan dolayı, enerji arzının güvenliği risk altındadır. Tüm bunlara karşılık, ABD, AB, Çin ve Hindistan gibi ülkelerin enerji talebi artmakta ve ekonomileri büyük bir kriz yaşamaktadır. Dolayısıyla enerjinin jeopolitiği açısından bakıldığında, bölgedeki devletlerin kendi arasındaki ticari ilişkiler azalmakta ve süper güçlerle yapılan ticaret artmakta, buna karşılık, Asya nın gelişmekte olan ülkelerinin kendi aralarında ve ABD ile giriştikleri rekabet gittikçe artmaktadır. Bu durum bölge içinde enerji politikalarının sadece Büyük Oyun bağlamında değil, enerjinin jeopolitiği açısından değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır (Wesley, 2007). Başka bir deyişle, Büyük Oyun, Batılı süper güçlerin bölgedeki politikalarını açıklarken, enerjinin jeopolitiği, bölge içinde ve bölge ile Batılı güçler arasındaki ilişkiyi doğrudan enerji ve bölgenin önemi bağlamında ele almaktadır. Bu nedenle jeopolitik bakış açısı, aşağıdaki bölümlerde incelenen günümüz ilişkilerini analiz etmek için önemli bir perspektif sağlamaktadır. 6. Orta Asya ve Hazar da Enerji Oyunları Bugün Orta Asya ve Kafkasya daki devletler için en önemli politika aracı, petrol ve doğal gaz ihracat rotalarını çeşitlendirmek ve gerekli yatırımları gerçekleştirebilmektir. Özellikle Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hattının faaliyete geçmesi, bölgedeki rezervlerin, alternatif yollarla orta, güney ve batı Avrupa ya taşınabileceğini göstermiştir. Batı yollarında Türkiye önemli bir geçiş ülkesi ve politik olarak da önemli ölçüde güvenilir bir ülke olarak değerlendirilmektedir. Özellikle Nabucco projesi, bu bağlamda oldukça önemlidir. Ayrıca doğal gazın Doğu ya taşınmasında, önemli güvenlik riskleri barındırsalar da Pakistan ve Afganistan önemli geçiş ülkeleri olarak görülmektedir. Bu alternatiflerin en önemli özelliği, Avrupa devletlerinin, enerjide Rusya ya bağımlılıklarını en azından geçiş rotaları açısından azaltabilmeyi sağlamalarıdır. Bu bağlamda Türkiye tam anlamıyla kilit bir rol oynamaktadır (Bolukbasi, 2004). Diğer yandan doğal gazın yeterliliği temel bir sorundur. Zira yapılan projeksiyonlara göre 2012 yılı için Azerbaycan dan Batı ya taşınması beklenen doğal gaz miktarının 15 bcm ye kadar olabileceği tahmin edilmektedir (IEA, 2007b: 159). Bu nedenle mevcut ve yeni arz kaynakları

10 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 85 için yapılacak yatırımlarla Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan doğal gazının Avrupa ya taşınması planlanmaktadır. Ayrıca Çin, batı yollarına göre üretici ülkeler açısından az riskli bir taşıma alternatifine sahip bulunmaktadır. Altyapı yatırımlarında daha fazla şeffaflık, hangi rezervlerin zamanla kullanılabilir hale geleceği, Hazar üreticilerinin uzun dönem ihracat politikalarının ne olacağı, hem Batı hem de Doğu yönündeki piyasaların durumları göz önünde bulundurularak acilen bir ortak politika belirlenmelidir. Çok tartışmalı da olsa Hazar havzasındaki ve Kafkaslardaki ülkelerin, Rusya ile tarihi, ekonomik, politik ve kültürel ortak yanları bulunmaktadır. Bu ilişkilerden en belirleyicisi ekonomik ilişkilerdir. Bölgedeki ülkelerin bazıları enerji rezervlerine sahip iken bazıları da bu enerjinin, talep edicilere satılabilmesi için bir geçiş ülkesi konumundadır. Enerji zengini ülkeler bu zenginliği elde edebilmek için diğer komşu ülkelere ihtiyaç duymakta ve bu nedenle elde edecekleri refahı, belki politik ve kültürel olarak istemeseler de ekonomik güdülerle paylaşmak zorunda kalmaktadırlar. Yine de Rusya, Orta Asya ve Güney Hazar daki ülkeleri baskı altına almak istemektedir. Bu hedefe ulaşabilmek için kendi enerji şirketleri Transneft ve GAZPROM u kullanmaktadır. Zira bu iki şirket, Orta Asya ve Güney Hazar doğal gaz ve petrolünün Avrupa piyasalarına ulaşması bağlamında kullanılması gereken yollarda önemli bir piyasa gücüne sahiptir. Bu nedenle bölgedeki diğer ülkeler, petrol ve doğal gazı, daha düşük bir fiyattan olsa bile, Rusya nın güvenilir bir geçiş imkânı sağlaması durumunda, Rusya aracılığı ile satmak istemektedirler. Rusya bu fırsatı yerinde kullanarak, kendi doğal gaz ve petrolünü Avrupa ya daha yüksek fiyattan satmaktadır (Özkan, 2006: 49). Ancak bölgedeki devletler arası mücadelenin sonucu ve Transneft in, monopol gücünü istismar etmesi, petrol piyasasında alternatif yolların planlanmasına neden olmuştur. Diğer yandan doğal gaz piyasası daha zorlu engellerle karşı karşıyadır. Şekil 1 de görüldüğü gibi 2009 yılı itibarıyla bölgedeki doğal gazın Avrupa ya ulaşmasında en stratejik konuma sahip ülke, Rusya dır. Rusya, sadece AB ye gaz ihraç eden tek ülke olmayı değil, aynı zamanda bunu boru hatları yoluyla gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Çünkü boru hatlarıyla yapılan taşımacılık, alternatiflerine göre gazı alan ve satan ülkeler arasında uzun vadeli bir bağımlılığa neden olmaktadır. Şekil 1 de görüldüğü gibi Avrupa ya Rusya dan ithal edilen gazın %30 u boru hatları aracılığıyla, Ukrayna, Polonya, Belarus ve Çek Cumhuriyetinden geçerek Avrupa ya taşınmaktadır. Boru hattı taşımacılığında 2. sırada %10 la Cezayir yer almaktadır. Cezayir gazı boru

11 86 Çetin hatlarıyla, İtalya ve İspanya ya taşınmaktadır (Gilardoni, 2008: 4-5). Dolayısıyla doğal gaz boru hatları bağlamında da AB nin Rusya ya uzun vadeli bağımlılığı bulunmaktadır. Şekil 1: Orta Asya Doğal Gaz Boru Hatları ve Avrupa Bağlantısı Kaynak: Mankoff, 2009: XI. Bu nedenlerle Rusya, GAZPROM un tekel gücünü manipüle etmeye ve ihracat rotalarını kendi çıkarları doğrultusunda kullanıma açarak bölgedeki doğal gazın rekabetçi koşullar altında Avrupa ya taşınmasına ısrarla engel olmaya çalışmaktadır. Zira GAZPROM, Sovyetler Birliği döneminde inşa edilen doğal gaz ihracat rotalarının doğal bir mirasçısı konumunda bulunmaktadır. Rusya nın bu tutumunun, doğal olarak Rusya üzerinden Avrupa ya doğal gaz taşımacılığının maliyetlerini arttırdığı ve bu bölgeye yatırım yapılmasını zorlaştırdığı gözlenmektedir (Mankoff, 2009). Açıkça, Rusya ve bölgedeki doğal gaz üreticileri arasındaki ilişki, bölgede geleceğin doğal gaz piyasasını şekillendirecektir. Rusya nın geçmişteki tavrı dikkate alındığında, Orta Asya gazının Avrupa ülkelerine, doğrudan Hazar ülkeleri ile bir sözleşme yaparak ve kendi iletim ağlarını kurarak, kendisini devre dışı bırakacak bir yoldan verilmesini engellemeye

12 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 87 çalışacaktır. Bu kapsamda Rusya, 2003 yılında Türkmenistan doğal gazının neredeyse tamamı için bir anlaşma yapmıştır. Benzer anlaşmaları, Kazakistan ve Özbekistan ile de yapmayı başarmıştır. Bu sözleşmeler gereği Rusya, doğal gazı düşük fiyattan alıp, yüksek fiyatla dışarıya satabilmektedir. Böylece yerli olmayan kaynaklardan önemli oranda yüksek gelir sağlayabilmektedir. Örneğin Ukrayna ya sattığı doğal gazın sadece %8 i kendi doğal gazı iken, geri kalan kısmın tamamı Türkmen doğal gazıdır (IEA, 2007b: ). Kaldı ki Rusya nın Avrupa ya taşıdığı doğal gazın neredeyse %80 i Ukrayna üzerinden gerçekleşmektedir (Mankoff, 2009: 12). Sonuç olarak Rusya bölgedeki hâkimiyetini kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya devam etmekte ve böylece, ekonomik ve politik olarak önemli ölçüde kazanım elde etmektedir. Diğer yandan ham petrol arzındaki yoğun artış, bölgede yeni boru hatlarının inşasını gerektirmektedir. Bu durum bir yandan Rusya nın monopol gücünü kıracak, diğer yandan yeni rotalardaki geçiş ülkeleri için güvenilirlik sorunlarını gündeme getirecektir. Şekil 2 de gösterilen mevcut ve planlı geçiş hatları, ekonomik açıdan, zamanlama açısından, taahhüt edilmiş arz miktarını gerçekleştirme bakımından ve jeopolitik faktörlerden dolayı yüksek derecede belirsizlik içermektedir. Bu süreçte çok fazla alternatif bulunmamasına rağmen, gelecekte ortaya çıkabilecek bir tıkanıklığın engellenmesi için aşağıda ana hatları ile belirtilen bu projelerin gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Doğu Sibirya Pasifik Okyanusu Hattı (ESPO) Rusya ve Çin arasında yapılan anlaşmayla, ESPO üzerinden Çin e petrol ihraç edilmesi planlanmaktadır. Petrolün, 2010 sonuna kadar Çin in Heilongjiang eyaletindeki Mohe ye ulaştırılması hedeflenmektedir. Yapım çalışmalarına Nisan 2006 da başlanan Tayshet ten Çin sınırındaki Skovoridono ya kadarlık yıllık 30 milyon ton kapasiteli ilk safhanın gecikmeler de dikkate alınarak, Aralık 2009 da tamamlanması beklenmektedir. Skovoridono dan Kozmino Körfezine uzanan ikinci safhanın ise 2014 veya 2015 te tamamlanması ve böylece ESPO ile taşınan petrolün yıllık kapasitesinin 80 milyon tona ulaşması planlanmaktadır. Ancak boru hattıyla ilgili önemli bir belirsizlik unsuru, 2. safhayla ilgilidir. Çünkü hattın 2. kısmı, Doğu Sibirya rezervlerine bağımlıdır ve bu rezervlerin elde edilebilirliliği konusunda yüksek derecede bir belirsizlik söz konusudur. Bu hattın Rusya enerji sektöründe gerçekleştirilen en pahalı proje ve dünyanın en uzun hattı olması beklenmektedir. İlk hesaplamalara göre toplam uzunluğu 4720 km olan bu hattın her iki safhası da inşa

13 88 Çetin edildiğinde maliyetin 29 milyar dolar olacağı tahmin edilmektedir (Kononczuk, 2008: 2). Şekil 2: Orta Asya ve Hazar Petrolü İhracat Yolları (Günlük 1000 Varil) Kaynak: Aalto ve Westphal, 2008: 16.

14 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 89 Baltık Boru Hattı Sistemi (BPS) Bu proje kapsamında 1 mb/d hacimli ve 2,5 milyar dolarlık bir yatırım planlanmaktadır. Onay alınması durumunda projenin 15 ay içinde tamamlanması planlanmaktadır. Hattın Druzba dan, Belarus yoluyla Avrupa ya bağlanması planlanmaktadır. Rusya nın, Orta Avrupa piyasalarını, Orta Asya petrolüne bağımlı hale getirme çabaları ve fiyatları artırıp artırmayacağı yönündeki belirsizlikten dolayı, bu yoldan ham petrolün arzı konusunda sorunlar bulunmaktadır. Boğazlar Yoluyla (Turkish Straits Bypass-TSB) Rusya nın Karadeniz üzerinden petrol taşımacılığı ile ilgili en önemli rotası Boğazlar yoluyla tanker taşımacılığıdır. Bu hat, Karadeniz ve Boğazlardaki tıkanıklık sorunu çözüldüğü takdirde önemli bir geçiş yolu sağlayabilir. Bununla birlikte bu rota kapsamındaki projelerin ve taahhütlerin tamamı şüpheli durumdadır. Çünkü İstanbul ve Çanakkale boğazlarındaki gemi trafiğindeki yoğunluk ve petrol tankerlerinin olası riski, bu yolun çok yoğun kullanılamayacağı anlamına gelmektedir. Bu riskler, Boğazlar yerine, BTC boru hattının politik olarak tercih edilmesine neden olmakta ve Rusya nın gücünü kırmaktadır. Dolayısıyla Rusya nın, uzun vadeli olarak Boğazları kullanma olasılığı da tartışmalıdır (Tsagareishvili ve Gvenetadze, 2009: 54). Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu (CPC) Kazak petrolünün, Novorossisk yoluyla Rusya üzerinden Karadeniz e taşınmasını hedeflemektedir. Rusya nın taşımacılıktaki rolünü artırarak Kazak petrolünün, BTC boru hattıyla taşınmasını engellemeyi hedeflemektedir. Başka bir ifadeyle, BTC boru hattına alternatif olarak düşünülmektedir. Ancak hattın inşasındaki gecikmeler, Tengiz ve Karachaganak alanlarındaki petrolün çıkarılıp, bu hattın, Azeri petrolüne alternatif olabilme şansını azaltmaktadır. Hattın inşasının tamamlanması durumunda CPC aracılığı ile Karadeniz e 2012 yılında 640 kb/d lik hacimle petrol taşınması beklenmektedir (IEA, 2007a: 38). Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı (BTC) Belki de bölgedeki en önemli proje BTC boru hattı projesidir. ESPO kadar yüksek maliyetli ve hacimli olmasa da jeopolitik konumu dolayısıyla bölgenin en önemli projesi durumundadır. Azeri petrolünü Akdeniz e taşımayı hedeflemektedir. Şu anda 1 mb/d lik kapasiteyle çalışan hattın, nihai kapasitesinin 2,2 mb/d ye ulaşması beklenmektedir. Bu hat kapsamında Azeri petrolüne ilave olarak, Kazak Tengiz ve Kashagan

15 90 Çetin petrolünün de taşınması hedeflenmektedir (IEA, 2007a: 39). BTC boru hattı, Rusya nın petrol ihracatı tekeli önündeki en önemli projedir. Proje tam kapasite ile faaliyete geçtiğinde Hazar bölgesindeki yeni petrol üretiminin çoğu, uluslararası piyasalara BTC boru hattı vasıtasıyla taşınacaktır. Bu durum, Rusya nın bölgesel petrol taşıma piyasasındaki payını azaltacaktır. Tablo 1 de gösterildiği gibi 2007 de 104,6 milyon tonluk Hazar bölgesi petrol üretiminin, 2015 te 135 ile 205,3 milyon ton arasına ulaşması beklenmektedir. Bu artışın, Tengiz, Kashagan ve ACG alanlarından karşılanması beklenmektedir. Rusya tekelindeki CPC boru hattının kapasitesindeki sınırlı koşullar, bu üretim artışını taşımak için yeterli değildir. Bu nedenle CPC yerine BTC hattı alternatif olarak görülmektedir. En yüksek olasılıklı gelecek projeksiyonlarına göre BTC hattının tam faaliyeti durumunda 2015 te Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye nin petrol taşımacılığındaki payının, 2010 da %49 a ve 2015 yılında %52 ye çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu oran 2005 için %22 ve 2007 için %32 olarak gerçekleşmiştir. Diğer yandan Rusya nın 2005 te %66 olan payının, 2015 te %34 e kadar gerilemesi beklenmektedir (Tsagareishvili ve Gvenetadze, 2009: 54). Tablo 1: Hazar Bölgesi Petrol Taşımacılığında Rol Oynayan Ülkelerin Rolleri Ülkeler (boru hatlarına göre) 2005 (Milyon ton ve yüzde p.) 2007 (Milyon ton ve yüzde payı) 2010 (Milyon ton ve yüzde payı) 2015 (Milyon ton ve yüzde payı) Çin 6,2 (%8) 9,3 (%9) 9,7 (%6) 21,2 (%10) İran 3,5 (%4) 7,9 (%8) 5,3 (%3) 8 (%4) Rusya 53,4 (%66) 53,5 (%51) 62 (%41) 69 (%34) Az.-Gür.-Tür. 17,4 (%22) 33,9 (%32) 75,1 (%49) 107,1 (%52) Toplam 80,5 (%100) 104,6 (%100) 152,1 (%100) 205,3 (%100) Kaynak: Tsagareishvili ve Gvenetadze, 2009: 54.

16 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 91 Kazak Hazar Taşıma Sistem (KCTS) yıllarında faaliyete geçmesi planlanmaktadır. Hazar kıyısında Kashagan dan Kyurk a kadar 500 kb/d lik bir boru hattını ve Hazar denizi içinde tankerle Bakü ye ve oradan BTC boru hattına petrol taşımayı içermektedir (IEA, 2007a: 39). Kazakistan Çin Boru Hattı (KCP) 200 kb/d lik Atasu-Alashankou-Dushanzi linki 2006 yılında ve 100 kb/d lik Doğu Kazakistan petrolünü taşıyan hattı 2007 de faaliyete başlamıştır. Çin in Xinjiang eyaletindeki rafinerilerine petrol taşımaya devam etmektedir. Rusya petrolünü Çin e taşıma potansiyeli taşımakta ve bu planlanmaktadır. Ayrıca öneri aşamasındaki Kenkiyak-Kumkol hattıyla, Hazar ve Batı Kazak petrolünün bu boru hattı kapsamında Çin e taşınması hedeflenmektedir. Bu boru hattı kapsamında Çin e taşınması planlanan nihai petrol kapasitesinin 400 mb/d ye ulaşması öngörülmektedir (IEA, 2007a: 39). Odessa Brody Hattı Bu kapsamda Hazar petrolünün, Orta Avrupa ya taşınması hedeflenmektedir. Başlangıçta 300 mb/d olarak tasarlanan taşımacılık, şu anda sadece 100 mb/d olarak gerçekleşmekte ve sadece Rus petrolünü tankerlerle Karadeniz e taşıyabilmektedir. Hattın, Polonya nın Plock kentine uzatılması hedeflenmektedir (IEA, 2007a: 39). 7. Büyük Oyunda Bazı Oyuncuların Rolleri Orta Asya ve Kafkaslar daki enerji oyununda Pakistan, Hindistan, Çin, Irak, Türkmenistan, Azerbaycan ve Gürcistan gibi pek çok ülkenin önemli rolleri ve politikaları olmasına karşın, bu çalışma, sadece büyük oyuncular, Rusya, ABD, İran ve Türkiye açısından bir değerlendirme yapmaktadır 1. Zira bölgedeki büyük oyuncular üzerindeki bir fikir birliği bulunmamakla birlikte, Büyük Oyun un stratejisini günümüzde, Türkiye- İran, Türkiye-Rusya, Rusya-İran ve Türkiye-ABD arasındaki ilişkilerin yönü belirlemektedir (Karasac, 2002: Ruseckas, 2000). Diğer yandan Rusya 1 Yeni Büyük Oyun da devletlere ilave olarak, etnik hareketler, dini gruplar, organize suç örgütleri, büyük girişimciler, çokuluslu şirketler, uluslararası kurumlar, sivil toplum kuruluşları ve bölgesel varlıklar gibi devlet dışı oyunculardan ve bu oyuncuların da önemli etkilerinden da söz etmek mümkündür. Örneğin bölgede bir endüstri olarak ilk petrol üretimini Bakü de gerçekleştiren ve bugün hala önemli bir Pazar gücü bulunan, Ermeni asıllı Calouste Gulbenkian ve Nobel Kardeşler gibi Petro baronları, önemli oyuncular olarak değerlendirilmektedirler (Dekmejian ve Smionian, 2001). Ancak bu çalışma, kapsamı nedeniyle bu tür aktörleri analiz dışı bırakmaktadır.

17 92 Çetin ve İran, hem politik hem de stratejik olarak diğer ülkelere göre enerji rezervleri ve jeopolitik konumları açısından daha fazla önem arz etmekte, buna karşılık ABD, bölgedeki politika belirleyici rolünü kaybetmek istememektedir. Bu süreçte Türkiye ise, önemli bir enerji rezervi olmamasına karşın, hem bir enerji koridoru olması, hem de bölgedeki ülkelerle ve ABD ile politik ve ekonomik ilişkileri bağlamında oldukça önemli bir rol üstlenmektedir Rusya %32,58 lik payla 2 (IEA, 2008: 50) dünyanın en fazla doğal gaz rezervine sahip olan Rusya, ABD den sonra dünyanın ikinci en büyük doğal gaz tüketicisi AB ile sınır olarak komşu olmasına karşın, Rusya ile AB politik ve ekonomik çıkarlar açısından tarihsel olarak oldukça uzak iki taraf olarak durmaktadırlar. AB, doğal gaz ihtiyacının en büyük kısmını Rusya dan sağlamaktadır (Aalto ve Westphal, 2008: 7). Dünyanın en büyük doğal gaz üreticisi ve ihracatçısı durumundaki Rusya, Tablo 2 de gösterildiği gibi Rusya gazına bağımlı ülkeler üzerinde politik ve ekonomik olarak önemli bir güç elde etmektedir. Rusya nın enerji tekeli durumundaki ve devlet mülkiyetindeki şirketi GAZPROM, Finlandiya ve Slovakya daki doğal gaz arzının tamamını, Bulgaristan ın doğal gaz ihtiyacının %96 sını, Çek Cumhuriyeti nin %79 unu, Avusturya nın %74 ünü, Türkiye nin %64 ünü, Polonya nın %47 sini, Almanya gaz ihtiyacının %36 sını, İtalya nın %25 ve Fransa nın %20 sını tek başına karşılamaktadır (Mankoff, 2009: 13). Rusya, arz konusunda Avrupa için tekel konumundaki yerine ilave olarak, Rusya ve Hazar doğal gazını Avrupa ya taşıyan boru hattı ağlarının da sahibi ve kontrol edicisidir. Bundan dolayı hem Hazar doğal gaz üreticileri hem de Avrupalı tüketiciler, bu iki hat arasında tek link durumundaki Rusya ya bağımlıdırlar. Rusya nın işbirliğine yönelik mi yoksa hegemonik mi davranacağı konusundaki herhangi bir tereddüdü enerji oyununda Avrupa ülkeleri için alarm zillerinin çalmasına neden olmaktadır. Ocak 2006 da GAZPROM, Ukrayna ya verilen gazı 2 gün süreyle durdurduğunda Almanya, Fransa ve İtalya gibi ülkeler bu durumdan rahatsızlıklarını vurgulamışlardır. Bu durum, Avrupalı ülkeler için bir doğal gaz arz edicisi olarak Rusya nın itibarı konusundaki endişelerin artmasına neden olmuştur. Zira Rusya bu tür gaz krizlerinde sadece kendi doğal gazını değil, Ukrayna ya en fazla gaz arz eden ülkelerden biri olan Türkmenistan ın gazını da engellemektedir. Bunun nedeni Türkmenistan ın, 2 Bu oran eski Sovyetler Birliği topraklarının tamamı için geçerlidir.

18 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 93 Ukrayna ya doğal gazı sadece Rusya üzerinden taşıyabilmesidir. Ukrayna ile arasındaki siyasi krizde Rusya, doğal gaz tekelini kullanarak, güvenilirliğini zedelemiş ve diğer ülkeler için de bir tehdit olduğunu göstermiştir. Tablo 2: Avrupa Ülkelerinin Rusya ya Doğal Gaz Bağımlılığı (2007) Ülke Rusya dan Yapılan Gaz İthalatı Finlandiya %100 Slovakya %100 Bulgaristan %96 Sırbistan ve Karadağ %87 Yunanistan %82 Çek Cumhuriyeti %79 Baltık Devletleri (Estonya, Litvanya, %78 Letonya) Avusturya %74 Ukrayna %66 Türkiye %64 Slovenya %64 Macaristan %54 Polonya %47 Hırvatistan %37 Almanya %36 Romanya %28 İtalya %25 Fransa %20 İsviçre %12 Kaynak: Mankoff, 2009: 13.

19 94 Çetin Bu olaydan sonra AB, dağıtım ağını diğer Hazar havzası doğal gaz üreticilerine, şeffaf ve ayrımcı olmayan koşullarla açma konusunda Rusya yı ikna etmek için görüşmeler sürdürmektedir. Ancak Rusya, bu ağı rekabetçi koşullarla açma konusunda olumlu bir tavır sergilememektedir. Bunun yerine GAZPROM, Hazar gazını tcm başına 65 dolar gibi daha düşük fiyatlarla satın alıp, Avrupa ya 245 dolara satmayı önererek, kendi ihracat payını artırmak ve tekel konumunu kullanmak istemektedir. Bu oyunda Rusya, diğer gaz üreticisi ülkelerin Avrupa ile bir anlaşma yapmasını engelleyerek, kendisine olan bağımlılığı sürdüreceğini göstermektedir (Özkan, 2006: 48-49) ABD Sovyetler Birliği nin çöküşünden sonra nükleer tehditler konusundaki endişeler nispeten azalınca, ABD nin bölgedeki politikası, enerji alanına kaymaya başlamış ve ABD, Hazar bölgesindeki ülkelerle jeostratejik ilişkiler içine girmiştir. ABD nin, 1990 ların başlarından ortalarına kadar süren Tacik ve Afgan iç savaşlarına müdahale etmemesi ve ilk zamanlarda Afganistan içinde Taliban yayılmasına karışmak istememesi, Rusya nın, Orta Asya daki enerji yoksunu ülkelere müdahale etmesine izin verme konusunda istekli olduğunu göstermiştir ların ortalarında ABD kendi enerji çıkarları doğrultusunda Kazakistan daki petrol ve doğal gaz sektörüne girmiştir. ABD, boru hatlarının güzergâhı konusunda Rusya ile derin bir anlaşmazlık içine düşmüştür. Rusya mevcut hatları kuzey tarafına kanalize etmek için yoğun çaba içine girerken, ABD, Azerbaycan dan Gürcistan yoluyla Türkiye ye taşımaya çalışmış ve çalışmaktadır. Tansiyon zaman zaman tırmanmış olsa da ABD-Rusya arasındaki ilişkiler hiçbir zaman çatışma boyutuna taşınmamıştır. Rusya, Novorossisk rotasıyla kuzey hatlarını genişletirken, ABD desteğiyle BTC boru hattı da batı tarafından enerji taşınmasına olanak sağlamaktadır (Collins ve Wohlford, 2004). Dünyada başka hiçbir güç, ABD nin ulaşabildiği askeri zenginliğe ulaşabilmiş değildir. ABD ordusu, bir şekilde dünyadaki bütün jeoekonomik alanlara yayılmış ve kritik petrol üretim bölgelerinin etrafını kuşatmış durumdadır. Bu yüzden ABD, dünyanın en büyük petrol tüketicisidir. Cari dünya petrol tüketiminin %25 ini gerçekleştirmesine karşın, dünya petrol üretiminin sadece %7,7 sini karşılayabilmektedir. Arz ve talep arasındaki bu büyük farkı karşılayabilmesi için, enerjinin jeopolitiği gereği, kendi çıkarlarıyla çatışmayan, kolay ve sürekli enerji akışı sağlayabilen ve mümkün olduğu kadar düşük maliyetlerle enerji ihtiyacını karşılamak zorundadır. Diğer yandan ABD de ham petrol üretiminde sürekli sapmalara ilaveten, fon bulma maliyetleri de sürekli artmaktadır. Yeni gelişen sektör

20 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi 95 ve alanların varlığı, ülkenin petrol dengesinde, ülkeyi gittikçe petrol ithalatçısı olmaya zorlayan büyük bir petrol açığına neden olmaktadır yılı için ABD nin günlük petrol ihtiyacı 11,07 milyon varil olarak gerçekleşmiş ve kendi petrol ihtiyacının %56 sını ithal etmek zorunda kalmıştır (Salameh, 2003: ). Bu oran 2007 yılında günlük 12 milyon varile çıkarken, petrol arzında ithalatın payı %58 e çıkmıştır. Bu ihtiyacın neredeyse yarısı Basra Körfezi nden sağlanmaktadır. Yakın dönem projeksiyonlara göre 2020 yılında ABD nin petrol ihtiyacının %53 ünü ve 2030 yılında %56 sını ithal etmesi ve bunun da çoğunun Basra Körfezi nden sağlanması beklenmektedir (Crane vd., 2009: 6). Diğer yandan ABD nin, doğal gaz ithalatında bölgedeki büyük oyuncular Rusya ve İran a ithalat bağımlılığı bulunmamaktadır (IEA, 2008: 358). Ancak doğal gaz bağımlılığı olan AB ile güçlü ekonomik ve politik bağları bulunması, Çin ve Hindistan gibi ülkelerin doğal gaz tüketimi ve taşımacılığında alternatif ülkeler olma olasılığı, ABD nin çıkarlarını ilgilendirmektedir. Dolayısıyla ABD nin kendi iç dinamikleri yanında büyük oyunda rol almak istemesinin bir diğer nedeni, Çin ve Hindistan ın devam eden yükselişi ve uluslararası petrol ve doğal gaz piyasalarını tek başlarına etkileyebilecek konuma gelmeleridir. Yapılan tahminlere göre 2025 yılına kadar Çin in petrol tüketiminin %156 ve Hindistan ın tüketiminin ise %152 artması beklenmektedir (Wesley, 2007: 2). Çin ve Hindistan ın ABD için sorun olmasının nedeni, sadece cari talep durumlarından dolayı değil, asıl olarak, petrol ve doğal gaz boru hatlarının rotalarını değiştirme gayretlerinden kaynaklanmaktadır. Hindistan, İran doğal gazını Pakistan üzerinden taşımak için son derece stratejik bir doğal gaz boru hattı (İran-Pakistan-Hindistan Boru Hattı) üzerinde durmaktadır. Eğer bu proje gerçekleşirse, Asya daki enerji dengelerini değiştirebilir nitelikte olacaktır. Bu projeyle Hazar petrol ve doğal gazının ABD destekli batı yolu dışında bir noktaya ulaşması, Basra körfezinden güneye ve Asya ya taşınması ihtimali ortaya çıkacaktır. Bu durum ayrıca, Hindistan ın nükleer bir güç haline gelmesi için destek sağlayacaktır. Hindistan ın nükleer bir güç haline gelmesi durumunda, nükleer santrallerin inşasında ve işletilmesinde ABD den ziyade, Rusya ve Fransa ile işbirliği yapması daha muhtemel görünmektedir. Bununla birlikte petrol ve doğal gazın önemi, Hindistan için kısa dönemde artmaya devam ederken, nükleer güç konusu uzun dönemde etkili olmaya başlayacaktır. Hindistan için önemli olan, yeni petrol ve doğal gaz kaynakları bulmak ve bunları güvenli bir şekilde elde edebilmektir (Verma, 2007: 3295). Bu

21 96 Çetin nedenlerden dolayı ABD önemli petrol ve doğal gaz rezervlerini kontrol etmeyi temel bir dış politika hedefi olarak görmektedir. Yine de Eylül 2001 den sonra ABD nin aktif olarak bölgeye girmesi, beklendiği gibi Büyük Oyun çatışmalarına neden olmamıştır. Büyük Oyun senaryolarının aksine ABD, Rusya ve Çin arasındaki ilişkiler şaşırtıcı biçimde hem küresel hem de bölgesel olarak gelişmiştir. Bölgede rekabetin yapısı gereği bazı ilişkiler gölgelense de, büyük güçler tarafından paylaşılan ortak ve stratejik çıkarlar, bu güçlerin politikaları üzerinde önemli ölçüde belirleyici olmaktadır. İlişkilerin bu şekilde devam etmesi, açıkça ABD nin çıkarlarına hizmet etmektedir İran İran, %15,33 ile Rusya dan sonra dünyanın ikinci en büyük doğal gaz rezervi barındıran ülkesidir (IEA, 2008: 50). Ancak Rusya dan farklı olarak Batı ya doğal gaz arz edebilme durumuna ilave olarak, Doğu ülkelerine de arz edebilir konumda bulunmaktadır. Bununla birlikte politik belirsizlik ve ekonomik ilişkilerdeki kilitlenmeler, İran ın enerji arzında güvenilirliğini zedelemektedir yılında İran ın ham petrol kapasitesi, 4,2 mb/d den 4,0 mb/d olarak revize edilmiştir. Tahmini kapasitenin 2012 yılında 3,77 mb/d ye ulaşması beklenmektedir. İran daki geri satın alma sözleşmeleri, uluslararası şirketler için cazip olmayan bir durum ortaya koymaktadır. Bunun dışında devam eden jeopolitik belirsizlik, yabancı yatırımcıların ülke kaynakları için yatırım yapma olasılığını aşırı derecede engellemektedir. İran, politik sorunlar ve jeopolitik belirsizlikten dolayı, önceliğini petrolden ziyade doğal gaz üzerine yoğunlaştırmaktadır (IEA, 2007a: 43). Bölgedeki diğer ülkeler gibi İran da Büyük Oyundan büyük kazanımlar elde etmeyi beklemektedir. Ancak ABD nin, politik nedenlerle İran a karşı Türkiye yi desteklediği görülmektedir. Bu ilişkide İran ın ekonomik bir kaybı bulunmamakla birlikte, stratejik olarak önemli bir risk ortaya çıkmaktadır. ABD, İran ın bölgede aktif bir oyuncu olmasını istememektedir. Boru hatlarına sahip olma oyununda kazananlar, stratejik kazanımlar elde ederken, kaybedenler, zamanla marjinalleşmeye meyledebileceklerdir. Bununla birlikte İran ve petrol şirketleri tarafından tercih edilen güney rotaları, ekonomik olarak daha az maliyetli, çevre açısından daha az zararlı ve geçiş için daha güvenli bölgelerdir. Bu nedenle hâlihazırda Güney de enerji taşımacılığı için pek çok boru hattı ve liman bulunmaktadır (Verma, 2007: 3289).

22 Orta Asya ve Kafkaslarda Enerjinin Politik Ekonomisi Türkiye Türkiye, petrol ve doğal gaz rezervleri açısından zengin bir ülke sayılmasa da jeopolitik konumu itibarıyla, doğal bir enerji geçiş ülkesidir. Bu nedenle Türkiye, hem Avrupa ülkeleri hem de Orta Asya ve Hazar ülkeleri için politik ve ekonomik olarak stratejik bir öneme sahiptir. Türkiye nin Avrupa ve Asya arasında bir enerji koridoru olma olasılığı, ilgili projelere bakarak daha açık ifade edilebilir. Türkiye, Şekil 3 teki haritada da gösterildiği gibi 4 büyük boru hattı projesi barındırmaktadır. Bunlar: 1. Türkiye-Yunanistan Boru Hattı Projesi (TYP), 2. Nabucco Projesi, 3. Güney Kafkasya Boru Hattı Projesi (GKP), 4. Şah Deniz Projesi (ŞDP) dir. Söz konusu projelerden TYP, doğrudan Avrupa nın doğal gaz talebini karşılamak üzere başlatılmıştır. Bu kapsamda Türkiye, 2002 yılında İran doğal gazını Yunanistan a taşımak için bir anlaşma imzalamış, daha sonra İtalya da anlaşmaya ortak olmuş ve hattın İtalya ya uzatılması kararlaştırılmıştır. Hattın İtalya ya uzatılması için gerekli fon Avrupa Birliği tarafından sağlanmış ve anlaşma 2003 yılında imzalanmıştır. Şekil 3 te görüldüğü gibi hattın Yunanistan bağlantısı, Kasım 2007 itibarıyla tamamlanmıştır. Bununla birlikte Yunanistan-İtalya kısmı henüz yapım aşamasındadır ve İtalya ya doğal gaz akışının 2012 de gerçekleşmesi beklenmektedir (IEA, 2008: 60). Nabucco Projesi, doğal gazın Türkiye üzerinden, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan yoluyla Avusturya ya taşınmasını amaçlayan bir projedir. Bu bağlamda ilgili ülkeler 2002 yılında bir ortaklık anlaşması imzalamışlardır. Boru hattı Türkiye nin Gürcistan ve İran sınırlarından başlayıp, Avusturya dan Avrupa piyasalarına gaz nakli sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. Projeye Rusya, yoğun çabalarına rağmen dâhil edilmemiş olmasına rağmen, ortak ülkelerden biri olmak için girişimlerini devam ettirmektedir (Çetin ve Oguz, 2007: 3857). Boru hattının bcm kapasite ile 2012 yılında tamamlanması beklenmektedir (IEA, 2008: 60). GKP, Azerbaycan daki Şah denizi alanından Tiflis yoluyla 8,1 bcm düzeyinde bir doğal gazın Türkiye ye akışını öngörmektedir. Proje

23 98 Çetin kapsamında boru hattının uzunluğunun 670 km olması planlanmaktadır. Bu hat aynı yol üzerinde BTC boru hattına bağlanmaktadır. Şekil 3: Türkiye Üzerinden Geçen Doğal Gaz Boru Hatları Kaynak: IEA, 2008: 6. Orta Asya doğal gaz kaynaklarını Türkiye deki geçiş ağına bağlayan bir diğer önemli proje, ŞDP dir. Azerbaycan doğal gazının Türkiye ye satışını içeren bu proje 2001 yılında imzalanmış ve 2012 yılında tamamlanması beklenmektedir. Proje, Avrupa ve Asya arasındaki doğal gaz akışına ilk alternatif olarak gösterilmektedir. Bu projeler, Türkiye nin, bölgede Rusya ya alternatif olabilecek önemli bir ülke olduğunu göstermektedir (Çetin ve Oguz, 2007: 3857).