2. ÜNÝTE. Türklerde Toplum Yapýsý A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE TOPLUM YAPISI B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE TOPLUM YAPISI

Transkript

1 2. ÜNÝTE Türklerde Toplum Yapýsý A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE TOPLUM YAPISI B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE TOPLUM YAPISI C. KLASÝK DÖNEM OSMANLI TOPLUM YAPISI Ç. TANZÝMAT TAN SONRA OSMANLI TOPLUM YAPISINDAKÝ DEÐÝÞÝM D. ÇAÐDAÞ TÜRK TOPLUMU

2 HAZIRLIK ÇALIÞMALARI 1. Türklerin ana yurdunu Asya fiziki haritasýndan inceleyerek sosyal hayata etkilerini araþtýrýnýz. 2. Atýn bozkýr yaþantýsýndaki yeri ve önemini araþtýrýnýz. 3. Ýslamiyetin kabulü ile Türk toplum yapýsýnda ve yaþam biçiminde hangi deðiþiklikler olmuþtur? 4. Osmanlý Devleti nin kuruluþ, yükselme ve yýkýlýþ dönemlerini gösteren harita incelemesi yaparak Osmanlý toplumunu oluþturan topluluklarý bulunuz. 5. Osmanlý Devleti nde sosyal yardýmlaþma anlayýþý ile ilgili kurumlarý araþtýrýnýz. 6. XIX ve XX. yüzyýlda Osmanlý toplum yapýsýný etkileyen önemli olaylarý araþtýrýnýz. 7. Cumhuriyet Döneminde vatandaþlýk olgusunun ne anlama geldiðini araþtýrýnýz. 8. Cumhuriyet Dönemi toplum yapýsýný yansýtan resim ve görsellerden yararlanarak toplumun çaðdaþlaþmasý hakkýnda yorum yapýnýz.

3 A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE TOPLUM YAPISI Orta Asya dan bir görünüm TÜRKLERÝN YAÞADIÐI BÖLGE Ülkede þartlar çetin ve acýmasýzdý. Ancak tabiat yasalarýna uyanlar sað kalabilirdi. Çünkü bu bölge, yükseltisi metre arasýnda deðiþen bir yayladýr. Büyük çöküntüler ve yüksekliklerden oluþan bu arazide Altay Daðlarýnýn yüksekliði 4600 metreden fazladýr. Ötüken in bulunduðu Hangay Daðlarýnýn yüksekliði 4000, Tannu Ola Sýradaðlarýnýn ise 3000 metreye yakýndýr. Bölge çok az yaðýþ almaktadýr. Çungarya da, Gobi Çölü nde yaðýþlar yýlda 100 milimetreden azdýr ve yüksek yerler dýþýnda hiçbir yerde yýlda 200 milimetreyi geçmez. Kýþý soðuk ve þiddetlidir. Sýcaklýk -50 dereceye kadar düþer, o zaman da akarsular ve göller donar, ayrýca her þey ince bir kar tabakasý altýnda kaybolur. Yazýn hava birden çok sýcak olabilir ama kötü geçen bazý yýllarda güneþ topraðý yeterince ýsýtamaz ve fýrtýnalar görülür. Sýk ladin, çam, köknar ormanlarýyla kaplý yüksekliklerin eteklerinde çayýrlar vardýr. Çukur yerlerdeyse aðaçlýklý otlaklara rastlanýr ve zayýf çalýlýklar yavaþ yavaþ çöle dönüþür. Jean-Paul ROUX, Türklerin Tarihi, s. 118 (Özetlenmiþtir.). Yukarýdaki metin ve fotoðraftan yararlanarak Türklerin yaþadýðý yerler ve yaþamlarý hakkýnda neler söyleyebilirsiniz? Türkler içinde yaþadýklarý tabiat þartlarýna uygun atlý göçebe (konargöçer) hayat tarzýný benimsemiþlerdi. Yaþanýlan coðrafya toplumun karakterinin þekillenmesinde oldukça etkili olmuþ, sert, mücadeleci, baðýmsýz yaþama karakteristik özellik hâlini almýþtýr. Eski Türk topluluklarýnýn göçebelikleri, amaçsýz gezgincilik arzusundan deðil, sürülerine daima taze ot ve su bulmak içindi. Hayatlarý kýþlak ve yaylak arasýnda düzenli gidip gelme þeklindeydi. Türkler ilkbaharda yaylalarýn bulunduðu kuzeye ve yükseklere çýkýyorlardý. Her boyun veya oymaðýn belirli yaylasý ve otlaðý vardý. Boy beyinin emri ile baþlayan göç, çift hörgüçlü develer veya dört tekerlekli, üstü kapalý ve öküzlerle çekilen arabalarla (kaðný) yapýlmaktaydý. Yaylalara göçerken güzel elbiseler giyilir, neþeli þarkýlar söylenirdi. Günümüzde Karadeniz yaylalarýna yapýlan göçler benzer özellikler taþýmaktadýr. 1. Toplumsal Yapý ORUN VE ÜLÜÞ Oðuz boylarýnýn ananesine göre toplantýlarda her boyun oturacak yeri (orunmevki), damga sý, ongun u ve hatta ziyafet için kesilecek hayvanýn etinden alacak paylarý (ülüþ) da Gün Han tarafýndan tayin edilmiþti. Altýn çadýrda en þerefli yerde (törde) Gün Han oturmuþtur. Milletin en meþhur olanlarý, bütün kavmin ittifaký üzere koyunun baþýný, saðrýsýný Gün Han a takdim ettiler ve dediler ki: Kim han olursa bu onun ülüþ üdür. Kapý yanýnda Irkýl-Hoca oturmuþtu; ona koyunun döþünü takdim ettiler, kim vezir olursa bu onun hakkýdýr. Sað taraftaki birinci çadýra Gün Han ýn büyük oðlu Kayý yý oturttular. Ona sað ayaðýn uyluk kemiðini verdiler; Bayat et doðradý; Sorki atlara baktý. Ýkinci çadýra Alka-Evli yi oturttular. Ona ön sað ayak kemiðini verdiler. Kara-Evli doðradý, Lale atlara baktý. Üçüncü çadýra Ay Han ýn büyük oðlu Yazýr ý oturttular. Ona sað tarafýn kalça kemiðini verdiler. Yazýr doðradý, Komi atlara baktý. Dördüncü çadýra Dodurga oturdu. Döker et doðradý, Mürdeþöy atlara baktý. Beþinci çadýra Yýldýz 64

4 Han ýn oðlu Avþar oturdu. Ona but kemiðini verdiler. Kýzýk doðradý, Turumcu atlara baktý. Altýncý çadýra Bekder oturdu. Ona sað taraftaki kürek kemiðini verdiler. Karkýn doðradý, Karaþýk atlara baktý. (Sol taraf da sað tarafa benzer þekilde düzenlenmiþti). Prof. Dr. Abdülkadir ÝNAN, Orun ve Ülüþ Meselesi, Türkler Ansiklopedisi, C 3, s (Derlenmiþtir.). Toplantýlarda herkesin oturacaðý yerin ve kesilen hayvanlardan alacaðý payýn belirlenmesini toplum yapýsý açýsýndan deðerlendiriniz. Türk devletlerinde kaðanýn sarayýnda, kurultayda ve ziyafetlerde her boyun oturacaðý yer orun ve kesilen hayvanýn etinden alacaklarý pay ülüþ olarak belirlenmiþti. Sosyal bir kurum hâline gelen bu kurallar zamanla Türk devlet teþkilatýnýn deðiþmez prensipleri oldu. Bu kurallar günümüzde Orta Asya Türk cumhuriyetlerinde de uygulanmaktadýr. Türk toplumsal yaþayýþýný düzenleyen töre ( kurallar), toplumda hâkim ve geçerli olan tek deðerdi. Türk toplumu töre sayesinde daima dinamik ve güçlü olmuþ, devletler zaman zaman yýkýlýrken Türk toplumu daima varlýðýný koruyarak yeni devletler kurmuþtur. Türklerde birey, toplum ve devlet daima birbirleri ile sýký bir iliþki içindeydi. Türk toplumunda bireyin devletten en önemli isteði adaletti. Devlet bunu saðlarken birey de devlete baðlý olmak, vergi vermek askerlik görevini yapmakla yükümlüydü. Yöneticilerle yönetilenler arasýnda karþýlýklý görev ve sorumluluklarýn yer aldýðý tüz adý verilen yazýlý olmayan bir anlaþma mevcuttu. Ýlk Türk devletlerinde toplumsal yapý; oðuþ (aile), ailelerin birleþmesiyle urug (aileler birliði), uruglarýn birleþmesiyle boy, boylarýn birleþmesi ile de budun oluþuyordu. Aþaðýda Türk toplumsal yapýsýný oluþturan bölümler verilmiþtir. Görseli inceleyerek boþ býrakýlan yerleri doldurunuz. Aile 65

5 ATAERKÝL AÝLE Baþlangýçta anne egemenliðine dayalý olan Çin ailesi sonradan pederþahi (babaerkil) sisteme geçmiþtir. Geniþ aile tipine sahip Çinlilerde düzen, mutlak yetkilere sahip baba tarafýndan saðlanmaktaydý. Çin de doðan erkek çocuk pahalý kumaþlara, kýz ise bez parçalarýna sarýlýrdý. Erkek çocuðun oyuncaklarý, kýz çocuðun oyuncaklarýndan daha güzel olurdu. Kadýn ise kocasýnýn önünde fazla konuþamaz, kocasý ve çocuklarýyla yemeðe oturamazdý. MENDÝL Evliliðin ilk aþamasý olan söz kesme, kýz ve oðlan tarafýnýn at üzerine binmiþ olarak karþýlaþmasý ve antlaþmalarý ile gerçekleþmekteydi. Evlilik kararýnda kýzýn söz hakký ve razý olmasý gerekmekteydi. Söz kesiminde kýz evlenmeyi kabul ettiðini belirten bir rýzalýk sembolü olan mendil veriyordu. Dede Korkut Hikâyeleri nde erkek, niþanlandýðý kýzýn parmaðýna kendi yüzüðünü takmakta, kýz da niþanlýsýna düðünde giymesi için kendi diktiði kýrmýzý renkli kaftan göndermektedir. Dr. Latife Kabaklý ÇÝMEN, Türk Töresinde Kadýn ve Aile, s a. Aile (Oguþ) Türk sosyal hayatý, akrabalýk baðlarý üzerine kurulmuþtu. Toplumun çekirdeðini oluþturan ailede babanýn yanýnda annenin de söz hakký vardý. Baþta ev olmak üzere ailenin bütün maddi varlýðý, eþlerin ortak malý idi. Ýþ bölümü anlayýþýnýn hâkim olduðu ailenin bütün faaliyetlerine erkekle birlikte katýlan kadýn ata binmekte, silah kullanmakta ve avcýlýk yapmaktaydý. Ýlk Türklerde babaya kang anneye ise ög denilirdi. Eski Türk ailesi bugün olduðu gibi küçük aile yani çekirdek aile tipindeydi. Evlenen erkek çocuklara çadýr ve bir miktar mal verilirdi. Ancak küçük oðul, evlendikten sonra babasýnýn çadýrýnda kalmakta ve onlarýn ölümlerinden sonra da çadýrýn ve babasýnýn kalan malýnýn sahibi olmaktaydý. Kýz çocuklarý evlenirken babasýnýn yaptýðý çeyiz nedeniyle daha sonra baba malýndan hak talep etmezdi. Türklerde genellikle baþka kabileden evlilik (exogamie) tercih edilmekteydi. Bu tür evlilikle akraba sayýsý artýrýlarak karþýlýklý olarak birbirlerine destek ve himaye saðlanýrdý. Ayrýca akraba boylar arasýndaki çatýþmalar önlenerek iç barýþ saðlanýyordu. Türk toplumunda tek eþle evlilik (monogamie) yaygýndý. Türklerde evlilik, erkek ve kýzýn ortak iradesi ile ailelerinin karþýlýklý rýzasýna baðlýydý. Evlenme; söz kesme, niþan ve düðün töreniyle tamamlanýrdý. Kadýnýn mülkiyetinde olmak üzere kýz tarafý erkek evinden kalýng (kalýn) alýrdý. Eðne (yumuþ) adý verilen gelinin çeyizi, günümüzde olduðu gibi eskiden de herkesin görmesi için düðünden önce kýz evinde sonra da erkek evinde sergilenmekteydi. Kök Türkler düðünlerde törün (düðün yemeði) verirlerdi. Evlenen kýza gelin, erkeðe de güvey denilmekteydi. Evlilik, yapýlan nikâh ile hukuki bir nitelik kazanmaktaydý. Ailede eþler arasýnda sadakat esastý. Evli erkek ve kadýn gayri meþru iliþkide bulunduðunda cezasý ölümdü. Türk hukuk sisteminde eþlerin karþýlýklý olarak sebep göstermek ve ispat etmek þartýyla boþanma haklarý vardý. Aile ve toplum arasýnda bir köprü görevini gören kadýn sosyal sistemin ilerleyiþine katký saðlardý. Türk kadýný sadece çocuðun topluma hazýrlanmasýnda deðil ailede saðlýklý bir iletiþim ortamýnýn kurulmasýnda da etkiliydi. Ayrýca ekonomik hayatta da yapýcý ve üreticiydi. ORTA ASYA TÜRKLERÝNDE KADIN Hotan halký çiftçilik, ipekçilik ve kenevircilikle uðraþýr. Kadýnlar þalvar, kürk giyer ve saçlarýný örerler. Erkekler gibi ata binerler. Törenlerde hakan ve hatun beraber otururlar. Selamlaþmada kadýnlar da erkekler gibi dizlerini yere kadar bükerler. Diðer bir Orta Asya þehri olan Kaþgar halký için de yine Çin kaynaklarý þu bilgiyi verir: Müslüman olan Kaþgarlýlar çok yumuþak huyludurlar, müzik ve oyundan hoþlanýrlar. Toplum hayatýnda kadýn ve erkekler hep beraberdirler. Kuça þehrinde ise kadýn ve erkekler saçlarýný keserler. Prof. Dr. A. Afet ÝNAN, Tarih Boyunca Türk Kadýnýnýn Hak ve Görevleri, s Ýlk Türk devletlerinde toplum yapýsýnda kadýnýn yeri nedir? Türk aile sisteminin ilkeleri, bütün kuruluþlara ve fertlerin davranýþlarýna yansýmýþtýr. Eski Türk toplumunda devletin baba olarak kabul edilmesinde Türk ailesinin ana, baba ve evlat iliþkilerinin oldukça etkili olduðunu söyleyebiliriz. 66

6 Eski Türk ailesinin meskeni; kaðnýlar, develer ve katýrlar üzerinde bir yerden baþka bir yere taþýnabilen çadýrlardan ibaretti. Yurt veya keregü olarak adlandýrýlan bu çadýrlarýn yaný sýra daimi nitelikli evler de bulunmaktaydý. Türklerde Toplum Yapýsý YURT Sýcaða ve soðuða dayanýklý olan çadýr bir saat içerisinde kurulup sökülebiliyordu. Çadýrýn doðuya açýlan tek kapýsý vardý. Çadýrýn tam ortasýnda ocak yer almaktaydý. Ocaðýn hemen arkasý tör (baþköþe), ailenin yaþlýlarýna, reisine ve misafirlere ayrýlmaktaydý. Sedir veya kanepe þeklinde olan tör, çeþitli renk ve desenlerde yapýlmýþ keçeler, halýlar, kilimler ve hayvan postlarýyla döþenmekteydi. Törün üst kýsmýndaki çadýr kafeslerine, aile efradýna ait silahlar ile binit ve koþum takýmlarý asýlmaktaydý. Çadýrýn orta direðinde daima keçeye sarýlmýþ bir kýmýz tulumu asýlý durmaktaydý. Çadýrýn zeminine ise keçeler, halýlar, kilimler ve hayvan postlarý serilmekteydi. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat, Türkler Ansiklopedisi, C 3, s. 18 (Özetlenmiþtir.). Türklerin yaþadýklarý çadýrýn içten görünüþü b. Urug (Aileler Birliði) Türk toplumunda ailelerin birleþmesiyle urug oluþmaktaydý. Bu aileler genellikle birbirlerine yakýn akrabalýk baðlarý ile baðlýydý. Sosyal ve ekonomik bakýmdan dayanýþma, güvenlik ihtiyacý aileleri bir araya getirirdi. Urug ile ilgili kararlar aile reisleri tarafýndan alýnýr ve uygulanýrdý. c. Boy (Uruglar Birliði) Uruglarýn birleþmesiyle meydana gelen boyun baþýnda bey unvaný ile anýlan bir boy baþkaný bulunmaktaydý. Bey, cesareti, mali kudreti, hizmeti, adaleti ve doðruluðuyla tanýnmýþ aile reisleri ve urug reisleri arasýndan seçilmekteydi. Boy baþkanýnýn görevi, boydaki iç dayanýþmayý korumak, hak ve hukuku saðlamak, gerektiðinde boyunun çýkarlarýný savunmaktý. Buna göre boy siyasi bir nitelik kazanmaktaydý. Her boy topluluðunun belli bir topraðý ve askerî gücü bulunurdu. Devlet teþkilatýnda görülen meclislerin küçük bir örneði boyda da vardý. Meclis üyeleri, aile ve urug reislerinden oluþmaktaydý. Bir siyasi birliðe katýlan boya ok deniyordu. Her boyun kendine ait kýþlaðý ve yaylaðý vardý. Yaylak, bütün boyun ortak malý olduðu hâlde, kýþlak yani kýþlýk konaklar, ferdin özel mülkü sayýlýyordu. Her boyun kendisine özgü bir damgasý (tamga) vardý. Boya mensup aileler ise sürüler hâlinde besledikleri hayvanlarýný komþularýnýn hayvanlarýndan ayýrt edebilmek için onlarý iþaretlemekteydiler. ç. Budun ( Millet) Budun (millet) akraba boylarýn bir teþkilat etrafýnda toplanmasý ile meydana gelmekteydi. Baþýnda kaðan, han, il-teber, yabgu, þad, erkin gibi unvanlar taþýyan bir baþkan bulunmaktaydý. Budun, devleti meydana getiren temel unsur olduðundan siyasi bir topluluk niteliðindeydi. Devlet, sadece tek bir budun dan meydana gelmiyordu. Ayný zamanda budun baþkaný olan Türk hükümdarý, diðer bütün budunlarý ayný devlet çatýsý altýnda toplamaya çalýþmaktaydý. Budunlarýn ve boylarýn iþ birliði ile oluþan devlet; topraðý, halký, töresi ile yurdu koruyan; milleti huzur ve barýþ içinde yaþatan siyasi bir kuruluþtur. 67

7 2. Yaþayýþ BOZKURTLARIN ÖLÜMÜ NDEN Atlýlar geniþ çayýrlýða daðýlmýþlar, dinleniyorlardý. Atýndan inmemiþ olan Ýþbara Alp buyruklar veriyordu. Ortalýk iyice kararýnca o da atýndan inerek çerilerin yaktýklarý ateþe doðru yürüdü. Bu gece yüzbaþý sýkýntýlýydý. Çerilerden birisi ona bir çamçak kýmýz sundu. Kýmýzý isteksizce içen Ýþbara Alp diðer bir erin sunduðu et kýzartmasýný almadý. Biraz ilerideki aðacýn dibine giderek oturdu ve uzaklara baktý Onbaþý Pars, Ýþbara Alp in kýlýç oyununda Tunga Tigin e yenilmesi nedeniyle üzgün olabileceðini söyledi. Yamtar ise Tunga Tigin i kýlýç oyununda kimse yenemez, onun için Ýþbara üzülmez. dedi. Ayrýca Yüzbaþý at yarýþýnda ve ok atmada Tunga Tigin e üstün geldi. dedi. Ýþbara Alp börkünü baþýndan, sadaðýný sýrtýndan çýkardý sýkýntýsýný gidermek istedi. Biraz sonra askerin toplanmasýný emretti. Gece birdenbire karardý, ay görünmez oldu. Yüzbaþý Ardýmdan gelin. diye haykýrdý. Karþý daðýn eteklerindeki sýðýnaklara ulaþabilmek için yüz atlý harekete geçti. Ancak rüzgâr ve yaðmur onlarý engelledi. Akan sel karþýsýnda kayalýklara tutunarak kendilerini kurtarmaya çalýþtýlar. Her þey normale döndüðünde yapýlan sayýmda ön üç er ve bir onbaþýnýn öldüðü anlaþýldý. Ertesi gün gelen haberci Çin e akýn yapýlmayacaðýný Çuluk Kaðan ýn zehirlenip uçmaða vardýðýný bildirdi ve Baðatur Þad ýn ordusuna katýlma emrini getirdi. Sonsuz bozkýrda 86 atlý uçuyordu. Dakikalar geçtikçe atlarýn hýzý artýyor, kaþlar çatýlýyordu. Atlarýn yeleleri, çerilerin uzun kumral saçlarý havada dalgalanýyordu. Hüseyin Nihal ATSIZ, Bozkurtlarýn Ölümü, s (Özetlenmiþtir.). TÜRKLERDE AT Türklerin günlük hayatýnda en çok kullandýðý vasýta at idi. Atlarýna yapýþmýþ gibi binen Hun Türkleri at sýrtýnda alýþveriþ yapabilir, yiyip içebilir, hatta atýn ince boynuna sarýlarak uyuyabilirlerdi. Çadýrýn önünde daima koþumlu bir iki at bulunurdu. Türk çocuklarý küçük yaþlarda ata binmeyi öðrenirlerdi. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat, Türkler Ansiklopedisi, C 3, s (Özetlenmiþtir.). Yukarýdaki metinden Türklerin yaþantýsý ile ilgili hangi çýkarýmlarda bulunulabilir? At, Türklerin hayatýnda en önemli unsurlardan birisiydi. Atýn ve koyunun etinden, sütünden, derisinden faydalandýklarýndan en çok bunlarý beslerlerdi. Türkler, kýþýn korunaklý vadilerdeki kýþlaklarda, yazýn da otlaklarýn yer aldýðý yaylalarda yaþarlardý. Yaylaklarda çadýr, kýþlaklarda ise genellikle kerpiçten yapýlan evler bulunurdu. Ancak ahþaptan evleri de vardý. Türkler temizliðe önem verdiklerinden evlerinde hamam da bulunurdu. Türklerde töre ile sosyal düzen ayrýntýlarýyla planlanmýþtý. Herkesin yeri, görevleri, düþman saldýrýsýnda nerede yer alacaðý belliydi. Atýn sürati sayesinde hýzlý hareket etme, toplum hayatýnda davranýþ hâline gelmiþti. Türklerin yaþadýklarý bu hayat, mücadele kabiliyetlerini de arttýrmaktaydý. Atýþ talimini gösteren temsilî resim 68

8 VI. YÜZYIL ÇÝN KAYNAKLARINDA UYGURLAR Uygurlar sayý bakýmýndan çok deðillerdi. Fakat disiplinleri ve cezalarý çok þiddetli kendileri de çok cesur idiler. Yüksek tekerlekli arabalarý vardý. Göçlerde ve harplerde bu arabalarýna çok güveniyorlardý. Ata binmede ve ok atmadaki maharetleri fevkalade idi. Hayatlarýný çoðu zaman akýn yapmakla devam ettirirlerdi. Çünkü topraklarý çok verimsizdi. Selenga, Orhun ve Tola nehirlerinin kýyýlarýnda oturan bu oymaklarýn atlarý çok azdý. Fakat koyun ve sýðýrlarý pek çoktu. Köktürk Devleti kurulunca bu oymaklar devletin hâkimiyetini tanýdýlar ve kendilerine, Baykal Gölü nün güneyindeki bozkýrlar verildi. Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s (Özetlenmiþtir.). UYGURLARIN YAÞAYIÞI Þehirde yapýlar, kuleler, bahçeler çoktur. Uygurlar anlayýþlý, doðru sözlü ve namuslu insanlardýr. Altýn, gümüþ ve bakýr eþya yapmakta gayet beceriklidirler. Uygur topraklarýnda yalnýz buðday deðil hububat da yetiþir. Garip þey, en fakir insanlar bile etle beslenirler. Kibarlarý at eti yerlerse de halk; koyun, ördek ve kaz etiyle de yetinir. Uygur erkekleri ata binmeye ve okçuluða bayýlýrlar, kadýnlar ruganlý baþlýk giyerler. Uzunca bir geziye çýktýklarýnda yanlarýnda musiki aletleri götürürler. Þehirde tahminen elli kadar Budist tapýnaðý bulunmakta ve bunlarýn ne zaman yapýldýklarý üzerlerindeki yazýtlarda görülmektedir. Manastýrlarda yýðýnlarla Budist kitap muhafaza edilmektedir. L. LÝGETI, çev.: Sadrettin KARATAY, Bilinmeyen Ýç Asya, s Yukarýdaki metinlerde verilen Uygurlarýn yaþayýþ biçimlerini karþýlaþtýrarak toplumsal deðiþimi ve sürekliliði analiz ediniz. Türkler, yerleþik hayata Uygurlar zamanýnda geçmiþler ve þehirler kurmaya baþlamýþlardý. Evlerini genellikle kerpiçten inþa eden Uygurlar temel yaþam biçimlerini özünde devam ettirerek deðiþim ve süreklilik ilkesine uymuþlardý. Türklerin Hunlardan beri bayram ve festival türünden birçok tören ve etkinlikleri vardý. Hunlar ve Kök Türkler beþinci ayda topluca büyük bir bayram yapmaktaydýlar. Ayný bayram ve festivaller Uygur Türklerinde 9 Martta yapýlmaktaydý. Bu törenlerde Gök Tanrý ve kutsal sayýlan yer için atlarýn kurban edilmesinin ardýndan bayramýn yarýþma ve eðlence kýsmýna geçiliyordu. Bu kýsýmda Türklerin en çok sevdikleri spor olan at yarýþlarý yapýlýyordu. At yarýþlarý sekizinci ayda bir kere daha tekrarlanmaktaydý. Eski bir Uygur evi 69

9 Eski Türk topluluklarý, bayramlarýný ilkbaharýn geliþi olan mart ayýnda kutlamaktaydýlar. Bu ay ayný zamanda yeni yýlýn ilk ayýdýr. Bundan dolayý Türkler bu aya baþ ay adýný veriyorlardý. Bayram yapýlan gün, Türk topluluklarý arasýnda yeni gün (yengi kün) þeklinde adlandýrýlýyordu. Bu kelime Farsça nevruz kelimesinin tam karþýlýðýdýr. Prof. Dr. Salim KOCA, Eski Türklerde Bayram ve Festivaller, Türkler Ansiklopedisi, C 3, s. 54 (Derlenmiþtir.). Hunlara ait erkek giysisi Türkiye ve Türkiye dýþýndaki Türkler tarafýndan kutlanan Nevruz bayramý ile ilgili afiþ çalýþmasý yapýnýz. Eski Türk toplumunda yardýmlaþma ve yarýþma iç içeydi. Yardýmlaþma, toplumu daima birlik ve dayanýþma içinde tutuyor yarýþma ise rekabet ortamý oluþturarak toplumun bütünüyle ilerlemesini saðlýyordu. Her ikisi de birleþince ortaya daima canlý, hareketli, dinamik ve güçlü bir toplum çýkýyordu. At ve koyun etinden yapýlan çeþitli kebaplar Türklerin en sevilen yiyecekleri arasýndaydý. Ayrýca konserve et, süt, peynir ve yoðurt da çok tüketilmekteydi. Türkler, çeþitli hamur iþlerini de biliyor bunlarý da yapýyorlardý. Kýsrak sütünün mayalanmasý ile elde edilen kýmýz en önemli içecekti. Türklerin giydikleri elbiseler genellikle ipek, pamuk, deve tüyü ve yünden imal edilen kumaþlardan yapýlýrdý. Kýþlýk giysiler ve baþa giyilen börk hayvan kürklerinden yapýlmaktaydý. Türk erkekleri genellikle uzun saçlý ve býyýklýydý. Türklerin hayat tarzlarýna çok uygun olan pantolon ve ceketleri vardý. Kaftan, çizme ve kemer bu kýyafeti tamamlardý. Türklerin bu askerî kýyafeti Avrupa da ve Bizans ta askerlere giydirilmiþ, böylece bütün dünyaya yayýlmýþtý. Kemer, kemer tokasý ve düðmeyi ilk kullananlar arasýnda Türkler de vardý. Romalýlar, keten gömlek giymeyi Türklerden öðrenmiþlerdi. Çiçekli Uygur kumaþlarý çok meþhurdu. Türklerde kara renkli kumaþtan yapýlan elbiseler yas tutarken giyilirdi. Ak renkli kumaþ ise uður sayýlýrdý. 70

10 Toplumda yaz aylarýnda günlük iþlerin dýþýnda sosyal, kültürel etkinlikler de düzenlenmekteydi. Genellikle ok atma ve at yarýþlarýnýn düzenlendiði faaliyetlerde ayný zamanda güreþ tutulmakta, çeþitli oyunlar oynanmaktaydý. Bunlarýn dýþýnda cirit, çevgan, kýlýç ve tepik diðer sporlardandý. Günümüzde de Türk dünyasýnda cirit, güreþ, okçuluk ve binicilik sporlarý yapýlmaktadýr. GÜREÞ Güreþ sözcüðünün kökeni, Özbek ve Baþkurt Türklerinin kures sözcüðünden gelmektedir. Zorlu tabiat þartlarý ile mücadele eden Türklerde güreþ günlük hayatýn bir parçasý olmuþtur. Düðünlerde, bazý kiþilerin cenaze törenlerinde, ölüm yýldönümlerinde ve diðer özel günlerde at yarýþlarý ve koþularýn yanýnda güreþ, çok önemli bir yer tutmuþtur. Türklerde büyük bir tutku olan güreþ sporunun tarihi Asya Hunlarýna kadar gitmektedir. Anadolu da oynanan cirit oyunu 3. Dinî Hayat TÜRKLERDE CENAZE TÖRENLERÝ Ölüm, Türklerde uça barmak, yani uçarak gitme þeklinde ifade edilir. Ruhun uçarak Tanrý katýna ulaþtýðýna inanýlýrdý. Kök Türklere göre, insan ölümlü türemiþti. Bu anlayýþa göre insan ölümlü, Tanrý ölümsüzdür. Bu dönemde cenaze eþük denilen kefen ile topraða verilirdi. Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s ORHUN KÝTABELERÝ NDEN Kültigin vadesi gelince kerkek buldý öldü. Kiþioðlu ölmek için yaratýlmýþtýr. IX. Asýr Kök Türkçe Irýk Bitig den Kara-yol (Kanun-hak)Tanrý nýndýr. Kýrýlanlarý birleþtirir. Yýrtýlanlarý birbirine ular Ýnsan Tanrý ya yalvarýr, Tanrý isterse verir. Prof. Dr. Ýbrahim KAFESOÐLU, Türk Millî Kültürü, s Yukarýdaki metinleri inceleyerek Türk inanç sisteminin genel ilkelerini tespit ediniz. Eski Türk topluluklarýnýn dinî inanýþlarýna göre, Gök Tanrý tek yaratýcý olarak görülmekte ve din sisteminin merkezinde yer almaktaydý. Türk toplumlarýnda kendisine kurban sunulan varlýklarýn baþýnda ve hepsinin üstünde Gök Tanrý vardýr. Ayrýca yýldýz, ay ve güneþ bu dönemde önemli bir yere sahipti. Gök Tanrý inancýna göre; Tanrý tektir ve en yüce varlýktýr. Sonsuz bir hayata sahip ezeli ve ebedi olan Tanrý, kâinatýn yaratýcýsý ve hâkimidir. Ahiret inancý olan bu inanç sisteminde iyi insanlarýn uçmag a (cennete), kötülerin ise tamu ya (cehenneme) gideceklerine inanýlýrdý. Toplumsal yapýda özel bir statüsü olmayan din adamlarýna kam adý verilmekteydi. TÜRK ÝNANIÞLARI Türk hükümdarlarý ve kahramanlarý öldükleri zaman mezarlarýnýn baþýna hayatta iken savaþýp öldürdükleri tanýnmýþ kiþilerin sayýsý kadar insan biçiminde yontulmuþ taþ (balbal) dikilirdi. Kök Türkler beþinci ayýn ikinci yarýsýnda Gök Tanrý ya ve atalara kurtata maðarasýnýn önünde kurbanlar takdim ederlerdi. Hunlar, Kök Türkler, Uygurlar ve Oðuzlar ölünün hatýrasýna yuð törenleri düzenlerlerdi. Prof. Dr. Ýbrahim KAFESOÐLU, Eski Türk Dini, Türkler Ansiklopedisi, C 3, s. 294 (Derlenmiþtir.). 71

11 Eski Türkler tabiatta birtakým gizli kuvvetlerin varlýðýna DÝNÎ MÜSAMAHA Avarlar, düþmanlarýnýn kutsal günlerine da inanýyorlardý. Dað, tepe, kaya, ýrmak, su, aðaç, orman, saygý gösterirlerdi. Bizans kaynaklarýna demir, gök gürültüsü, þimþek gibi unsurlar kutsal varlýklar göre Avarlarýn kutsal günleri ve bayramlarý, olarak tasavvur edilmiþ ancak bu varlýklar put hâline zaman zaman büyük þenliklerle kutlanýyordu. Kendileri Hristiyan deðildi. Fakat keserlerdi. getirilmemiþti. Türkler gök, güneþ, ay, yer-su için kurban Bayan-Kaðan 600 senesinde, Dalmaçya da bir þehri kuþatýrken þehirdeki halk, aç sayýlýrdý. Atalarýn ruhlarýnýn kendilerini koruduðuna Toplumda ölen kiþilere ve atalara ait hatýralar kutsal ve susuz kalmýþ ve bunun için de dinî inanýlýr, onlar için kutsal maðaralar önünde kurban yortularýný kutlayamamýþlardý. Bayankesilirdi. Atalara ve onlarýn mezarlarýna yapýlan saldýrýlar Kaðan bunu duyunca þehre hemen arabalarla yiyecekler göndermiþ ve savaþ nedeni olabilirdi. yortunun sonuna kadar, Hristiyanlarýn Türkler arasýnda Gök Tanrý inancýndan baþka dinler de bayramlarýný kutlamalarýna müsaade kabul görmüþtü. Uygurlar, Budizm ve Maniheizm etmiþti. Bizans kaynaklarý Avarlarý bir inançlarýný benimsedi. Macarlar, Bulgarlar, Kumanlar ve barbar kavim olarak göstermelerine Peçenekler ise Hristiyanlýðý kabul ettiler. Hazarlarda ise raðmen, bu olayý anlatarak onlarýn insanlýk Musevilik, Hristiyanlýk ve Ýslamiyet kabul edilen taraflarýný da övmekten kendilerini alamamýþlardý. Türkler eski inançlarýný kaybetmemiþlerdi. Örneðin Mani dinlerdendi. Ancak bu dinlerin yayýldýðý dönemlerde bile Prof. Dr. Bahaeddin ÖGEL, Türk Kültürünün Geliþme Çaðlarý, s (Özetlenmiþtir.). dini et yemeyi yasak etmiþti. Fakat bu dinin en kuvvetli savunucusu durumunda olan Uygurlar, et yemeye devam etmiþlerdir. B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE SOSYAL YAPI TÜRKLER VE DÝN Karakterlerine uymayan farklý inançlarý benimseyen bazý Türk boylarý yalnýz eski düþünce ve anlayýþ tarzlarýný deðil millî kimliklerini de kaybederek Türklükten uzaklaþmýþlardýr. Tabgaçlarýn Budizm i kabul etmeleri Çin kültürünü benimsemeleri ile sonuçlanmýþtýr. Balkanlarda siyasi alanda etkili olan Uzlar, Kumanlar ve Peçenekler Hristiyan halk arasýnda kaybolup gittiler. Yöneticiler tarafýndan Museviliðin benimsendiði Hazarlar da benzer bir akibete uðramýþlardýr. Budist ve Maniheist Uygurlar kýsa zamanda daðýlmýþ Avrupa ya giden Avarlardan ve Hunlardan eser kalmamýþtýr. Hristiyanlýðý benimseyen Macarlar ve Bulgarlar ise Avrupa da Osmanlýlara karþý uzun süre rakip oldular. Türklerin kabul ettikleri dinler arasýnda sadece Ýslamiyet olumsuz etkiye neden olmamýþ, aksine milletimize çok daha büyük hamleler yapma imkânýný saðlamýþtýr. Ýslamiyet diðer dinlerin aksine Türklerin manevi cephesini yenilemiþ ve tamamlamýþtýr. Ýslamiyet in insani ve ahlaki deðerlerinin yanýnda herkesi çalýþmaya, faaliyete, icabýnda cihada yani bedeni fedakârlýða teþvik etmesi mücadeleci ve hareketli Türklerin ruhuna hitap etmiþtir. Türklerin içinde bulunduðu bu manevi ortamda Karahanlýlar, Selçuklular, Osmanlý Devleti vd. doðmuþ, geliþmiþ ve yaþamýþtýr. Prof. Dr. Ýbrahim KAFESOÐLU, Türkler ve Medeniyet, s (Özetlenmiþtir.). Kabul ettikleri dinler Türkleri nasýl etkilemiþtir? Talas Savaþý ndan sonra Türkler arasýnda yayýlmaya baþlayan Ýslam dini Türk kültürünü etkilemeye baþladý. Özünde kendini koruyan Türk bozkýr kültürüyle Ýslam kültürünün kaynaþma süreci, Karahanlý Devleti Döneminde baþladý. Karahanlýlar Türk-Ýslam toplumunun oluþturulmasýnda köprü görevi gördü. Gazneliler ve Büyük Selçuklu Devleti farklý etnik topluluklarýn bulunduðu bölgede kurulup geniþlediðinden bütün siyasi, iktisadi ve dinî faaliyetlerini bu toplumlarýn özelliklerini dikkate alarak yerine getirmiþti. Ayný zamanda Türk ve yerli Müslüman halkýn istek ve ihtiyaçlarýný göz önünde bulunduran Büyük Selçuklu Devleti toplumlar arasý kaynaþmayý gerçekleþtirerek Türk-Ýslam toplumunu meydana getirmeyi baþarmýþtý. 72

12 X. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Oðuz Türkleri Hazar Denizi nden baþlayarak Maveraünnehir i içine alan bölgede yaþýyorlardý. Yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itibaren hýzla Ýslamlaþmaya baþlayan bölgede eski Türk toplum yaþantýsýnýn özellikleri hâlâ devam ediyordu. Büyük Selçuklu Devleti nin merkezî ve güçlü bir devlet olarak kurulmasýyla toplum yapýsý büyük ölçüde deðiþti. Selçuklular zamanýnda toplum, yönetenler (hanedan ve idareciler) ve yönetilenler (halk) olmak üzere iki bölümden oluþmaktaydý. 1. Yönetenler Hanedan üyeleri, asker, vali ve din adamlarý yönetici sýnýfý oluþturmaktaydý. Toplum yapýsýnýn en üstünde yer alan sultanýn toplumsal konumu, idarecilere ve halka karþý sorumluluk ve görevlerini yerine getirmesine baðlýydý. Görevi ihmal, adaletten ayrýlma ve toplum refahýný saðlayamama iktidarý kaybetmek için önemli sebeplerdi. Ýlk Müslüman Türk devletlerinde idareciler genelde Türk tü. Halk ise farklý ýrk ve boylardan meydana gelmekteydi. Karahanlý Devleti nde toplum tamamen Türk tü. Gaznelilerde Gurlular, Hindular gibi farklý unsurlar da yer almaktaydý. Büyük Selçuklu Devleti nde devleti kuran Türklerin yaný sýra Ýranlý ve Arap unsurlar yer alýrken Tolunoðullarý, Ýhþidiler ve Memluklularda ise halkýn büyük çoðunluðunu Arap, Rum, Berberi, Mýsýrlý vb. Türk olmayan unsurlar oluþturmaktaydý. 2. Yönetilenler (Halk) Türk-Ýslam devletlerinde yönetilen halk; ilk Türk devletlerinde olduðu gibi aile, ailelerin birleþmesiyle boy ve boylarýn birleþmesiyle bodun þeklinde teþkilatlanmaktaydý. Bu dönemde devlet, toplumu Müslüman ve gayrimüslim þeklinde kabul ederek hukuki düzenlemeleri bu çerçevede yapmaktaydý. a. Aile Sultan Sencer i yaþlý bir kadýnýn þikâyetini dinlerken gösteren minyatür TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝ DÖNEMÝNDE EVLENME XI. yüzyýlda Türkler arasýndaki evlenmelerde genellikle arkuçý veya savcý adý verilen aracýlar vardý. Görücü usulü ile ya da gençlerin birbirlerini görüp beðenmeleri sonucunda, erkek tarafý kýzý isteme iþini gerçekleþtiriyordu. Dünürler arasýnda iki gencin evlenmesi kararý Türkçe Aldum. ve Virdüm. kelimeleri ile ifade ediliyordu. Aldum. kelimesini dünür söylüyor, bununla nikâhýn yapýlmasýný vaat etmiþ oluyordu. Virdüm. kelimesini ise kýzýn büyükleri söylüyor, bununla bu vaade baðlý kalacaklarýný bildiriyorlardý. Daha sonra damat adayýnýn ailesi (babasý ve annesi), kýz tarafýna bir at veriyordu. Buna baþlýk deniliyordu ki kýzý yetiþtiren babanýn hakký demekti. Yine kýzýn annesine süt hakký olarak südlük denilen bir elbise verilirdi. Erkek tarafý ayrýca kýzýn kardeþine aðýrlýk, kýz kardeþlerine ve kendisine ise yandýþ adý verilen elbiseler verirdi. Evlenme sýrasýnda düðün yapmak zorunluluðu vardý. Düðünde küden adý verilen düðün yemeði ikram ediliyordu. Hükümdarlar ise düðünlerde ve bayramlarda otuz arþýn uzunluðunda kençliyü adý verilen bir sofra hazýrlatýyorlardý. Bu sofra, Türk âdeti gereðince yemekten sonra davetliler tarafýndan yaðma ediliyordu. Prof. Dr. M. Altay KÖYMEN, Alp Arslan ve Zamaný, C 2, s. 308 (Özetlenmiþtir.). Yukarýdaki metinde anlatýlan Selçuklular Dönemine ait evlenme töreni ile günümüz evlilik törenleri arasýndaki benzerlik ve farklýlýklar nelerdir? 73

13 Türk-Ýslam toplumunda genellikle tek eþlilik hâkimdi. Evlenmenin Türk aile ve toplum hayatýnda büyük bir yeri vardý. Samimilik ve açýklýk Türk evlenme sisteminin baþlýca özelliðini teþkil etmekteydi. Bu özellik hem oðula hem kýza eþ seçerken de geçerliydi. Selçuklular devrinde aile bugün olduðu gibi ana, baba ve çocuklardan oluþurdu. Baba sað bulunduðu müddetçe ailede ayrýlma söz konusu deðildi. Hatta baba, torun sahibi olduðunda da aile bütünlüðü muhafaza edilmekteydi. DEDE KORKUT HÝKAYELERÝ NDEN Beri gelsene, baþým bahtý, evim tahtý! Evden çýkýp yürüyende selvi boylum, Topuðuna sarmaþanda kara saçlým, Kurulu yaya benzer çatma kaþlým, Güz elmasýna benzer al yanaklým, Kadýným, direðim, marifetlim. RADLOFF ANLATIYOR Altaylýlarda kadýn ve erkek arasýndaki konuþma ve görüþme tamamýyla serbesttir. Kadýnlar erkeklerle konuþurken hiçbir zaman yüzlerini örtmeyi düþünmezler. Bu sýrada terbiyesizlik sayýlabilecek hiçbir þaka veya takýntýya rastlamadým. Dr. Latife Kabaklý ÇÝMEN, Türk Töresinde Kadýn ve Aile, s Toplumda aile pederþahi (babaerkil) olmasýna raðmen Türk aile yapýsýnda annenin de nüfuz ve aðýrlýðý bulunmaktaydý. Sosyal hayatta etkin rol alan kadýn ailede alýnan kararlara da katýlýrdý. Aile içi iletiþimde saygý ve sevgi esastý. Bu sayede toplumun temel yapý taþý olan aile, saðlam olarak ayakta kalmaktaydý. Hülagu Han ve eþi Dokuz Hatun ÝBNÝ BATUTA SEYAHATNAMESÝ NDEN Kýrým dan ayrýlýrken Bey in zevcesini görme fýrsatýný elde ettim. Baþtan aþaðý mavi aðýr kumaþlarla kaplý, pencere ve kapýlarý açýk bulunan arabasýna binmiþti. Hatun konaðýn koridorlarýnda azametle ilerledi ve en sonunda Bey in huzuruna geldi. Bey de ayaða kalkýp onu karþýladý ve yanýna oturttu. Ardýndan yemek hazýrlandý ve beraberce yediler. Bey, zevcesine bir kat elbise takdim ettikten sonra, hatunu yanýndan ayrýldý. Esnaf ve satýcýlarýn zevcelerine gelince bir tanesi atlarýn çektiði bir arabaya binmiþti. Baþýnda, ön tarafýnda tavus tüyünden bir sorgucu bulunan, mücevherlerle donatýlmýþ bir hotoz (baðtak) vardý. Hatunun arabasýnýn pencereleri açýktý, ayrýca yüzü de örtülmemiþti. Ayný þekilde hareket eden bir baþka kadýn daha gördüm. Hizmetkârlarýyla birlikte pazara süt ve yoðurt getirip satar, karþýlýðýnda da güzel kokular satýn alýrdý. Burada kadýnlar genellikle kocalarýyla birlikte gezerler. Erkeðin hürmetini gören, onu âdeta kadýnýn hizmetkârlarýndan biri zanneder. Ýbni Batuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, s Yukarýdaki metinde Türk kadýnýn toplumdaki yeri anlatýlmýþtýr. Siz de bu dönemde Avrupa kadýnlarýnýn toplumdaki yeriyle ilgili bir araþtýrma yapýnýz.

14 Avam Ýle Ýliþkiler Avam halkýn tabiatý tamamen ayrýdýr; onun bilgisi, aklý ve tavrý da tabiatý gibidir. Onlara karþý iyi muamelede bulun. Âlimler Ýle Ýliþkiler Diðer bir zümre de âlimlerdir, onlarýn ilmi halkýn yolunu aydýnlatýr. Onlarý pek çok sev ve onlardan hürmetle bahset; çok veya az onlarýn bilgilerini öðren. Çiftçiler Ýle Ýliþkiler Baþka bir zümre de çiftçilerdir; bunlar da lüzumlu insanlardýr. Sen bunlar ile de temas et, iliþki kur ve böylece boðazýn hususunda endiþesiz yaþa. Satýcýlar Ýle Ýliþkiler Bundan sonra gelenler satýcýlardýr; bunlar ticaret yaparak hayatlarýný devam ettirirler. Hayatlarýný kazanmak için dünyayý dolaþýrlar. Hayvan Yetiþtirenler Ýle Ýliþkiler Bundan sonra hayvan yetiþtirenler gelir; hayvan sürülerinin baþýnda bunlar bulunurlar. Bunlar doðru ve dürüst insanlardýr, hiç bir gizli-kapaklý taraflarý yoktur ve kimseye de yük olmazlar. Zanaatkârlar Ýle Ýliþkiler Baþka bir zümre de bu zanaat erbabýdýr; kendi hayatlarýný kazanmak için, zanaat ile meþgul olurlar. Bunlar da sana lüzumlu insanlardýr; ey yiðit, onlarý kendine yakýn tut, faydalarý dokunur. Yusuf Has Hacib, çev.: Reþit Rahmeti ARAT, Kutadgu Bilig, s (Derlenmiþtir.). Yukarýdaki metinde yönetenlere verilen öðütlerin Türk-Ýslam toplum yapýsýnýn oluþumuna katkýsý nedir? Türk-Ýslam toplumlarýnda halk yaþayýþ þekillerine göre; göçebeler, köylüler ve þehirliler olmak üzere üç grupta toplanmaktaydý. Tacirler, zanaatkârlar, devlet memurlarý, askerler þehir ve kasabalarda yaþarlardý. Türk þehirlerinin etrafýný çeviren surlarýn içerisinde saray, hükûmet konaðý, kýþla, cuma camisi, meydan, pazar yeri, ribat veya çarþý, medrese, hamam ve hastane bulunmaktaydý. Ayrýca sultanlarýn yaptýrdýðý mimari eserler ve su kemerleri de þehirleri köylerden farklýlaþtýrýyordu. Zaviye, imaret ve hanlar o dönemdeki þehirlerin en belirgin özelliðiydi. XI. yüzyýlda Türk þehirlerinde ve köylerinde nüfus çok farklý dinî ve etnik unsurlardan oluþuyordu. Büyük Selçuklularýn hâkim olduðu coðrafyada nüfusun belli baþlý etnik unsurlarýný Türk, Fars, Yahudi ve Araplar oluþturuyordu. Bu etnik yapý Mýsýr hariç diðer Müslüman Türk devletlerinde aynýdýr. Hazar toplum yapýsýný Müslüman, Hristiyan, Yahudi ve Gök Tanrý inancýna sahip çeþitli topluluklar oluþturmaktaydý. Türkiye Selçuklu Devleti nde ise Türklerin yaný sýra Rum ve Ermeniler, toplumu oluþturan diðer unsurlardý. b. Hoþgörü Toplumu Ahmet Yesevi nin türbesi AHMET YESEVÝ DEN Garip, fakir, yetimleri kýl sen Parçalayýp aziz canýn eyle kurban Yiyecek bulsan canýn ile kýl sen ihsan Sünnet imiþ, kâfir de olsa, incitme sen; Hüda, bizardýr katý yürekli gönül incitenden Allah þahit, öyle kula hazýrdýr siccin. Ýbrahim HAKKULOV, Ahmet Yesevi (Hikmetler), s YUNUS EMRE DEN Ben gelmedim dava için, Benim iþim sevi için. Dostun evi gönüllerdir, Gönüller yapmaya geldim. Yýlmaz ELMAS, Yunus Emre, s. 30. MEVLANA DAN Yine de gel... Yine de gel! Ne olursan ol, yine de gel! Hristiyan, Mecûsî, putperest olsan yine de gel... Bu bizim dergâhýmýz umutsuzluk dergâhý deðildir, Yüz kere tövbeni bozmuþ bile olsan yine gel... Ahmet KABAKLI, Türk Edebiyatý, C II, s Yukarýdaki metinlerde Ahmet Yesevi, Yunus Emre ve Mevlana Türk toplumuna hangi insani deðerleri kazandýrmaya çalýþmýþlardýr? 75

15 MESUDÝ NÝN YAZDIKLARINDAN Hazarlarýn eskiden baþkentleri Semender þehri idi. Daha sonra merkez olan Ýtil þehri halkýný Müslümanlar, Hristiyanlar, Museviler ve putperestler oluþturmaktaydý. Hakan, saray halký ve Hazar asýllý olanlar Musevi idiler. Hazar ülkesinde yedi büyük hâkim bulunuyor. Bunlardan ikisi Müslüman, ikisi Musevi, ikisi Hristiyan ve biri de Türklerdendi. Önemli bir hadise meydana geldiðinde ve kendi hâkimleri karar veremedikleri takdirde Müslüman kadýlarýna baþvuruyorlar ve onun verdiði hükmü kabul ediyorlardý. Prof. Dr. Hakký Dursun YILDIZ, Hazarlarda Ýnsani Deðerler ve Hukuk, Türklerde Ýnsani Deðerler ve Ýnsan Haklarý, s (Derlenmiþtir.). Amasya Darüþþifasý Türk þehirlerinde askerler ve din adamlarý çoðunluktaydý. Devlet adamlarý din ve bilim adamlarýna hürmet göstermekte ve destek olmaktaydý. Þehirlerde Türkler tarafýndan çok sayýda medresenin kurulmasý birçok din âlimi ve sufinin yetiþmesini saðlamýþtý. Türkler arasýnda yayýlma eðilimi gösteren sufilik ayný zamanda, bir meslek kuruluþu gibiydi. Sufilerin çok az bir kýsmý tecrit hayatý yaþarken önemli bir kýsmý esnaflýk yapýyor ve teþkilatlý bir þekilde ticaret ile meþgul oluyordu. Bunlarýn içinde ilk Türk mutasavvýfý olan Ahmet Yesevi ye göre Kemale erebilmek için inanmayanlar dâhil hiçbir insaný incitmemek gerekir. Yesevi de kendini aþmak ve hoþgörü temel esastý. Mevlana ise insanlara hoþgörü, neþe ve umut telkin ediyordu. Onun fikir ve düþünceleri etrafýnda bilginler devlet adamlarý, halk ve gayrimüslimler toplanýyorlardý. Yunus Emre; bütün insanlar, hatta bütün canlý ve cansýzlar, Tanrý nýn yaratýðý ve mazharý olduklarý için Yaratýlaný yaratandan ötürü hoþ görme. felsefesi ile soy, din, millet, renk, mevki ve refah farký gözetmeksizin insanlarý sevmek gerektiðini söylemekteydi. Her üç mutasavvýfýn ortak felsefesi; insanlar arasýnda hiçbir farkýn gözetilmemesi, hoþgörü ve sevgidir. Bu mutasavvýflar, toplumun daha hýzlý bir þekilde Ýslamlaþmasýný saðlamýþlardý. Çeþitli ýrk ve dinlerin bulunduðu Türk-Ýslam devletlerinde toplumsal iliþkilerin þekillenmesinde Ýslam hukuku belirleyiciydi. Dolayýsýyla fertlerin toplum içerisindeki tutum ve davranýþlarý ile giyim ve kuþamlarý da bu çerçevede ele alýnmaktaydý. Müslümanlarýn giyimleri ve dýþ görünüþleri Hristiyan ve Musevilerden farklýydý. Türklerin, Araplarýn, Hindularýn ve diðer etnik gruplarýn giyim kuþamlarý da birbirlerinden kolaylýkla ayrýlabilmekteydi. Ancak temelde Müslüman ve gayrimüslim kýyafetlerindeki farklýlýk en belirgin olandý. Türk toplumu eski inancýnýn etkisiyle farklý din ve mezheplere karþý olan hoþgörüsünü devam ettirmiþti. Türk-Ýslam þehirlerinde gayrimüslimler kültürel ve dinî yönden her türlü özgürlüðe sahipti. Türkler hâkimiyetleri altýnda yaþayan çeþitli mezhep ve fýrkalara ayrýlan Müslümanlara da herhangi bir müdahalede bulunmamýþlardý. Türklerin Ýslamlaþma sürecinin baþlangýç dönemlerinde âdet, anane ve dinî inançlarda eski Türk toplumunun izleri tamamen silinmemiþti. Sonraki dönemlerde tarikatlarýn kurulmasýyla hýzla Ýslamlaþma görüldü. Türklerin hâkim olduðu coðrafyada doðup geliþen Kadirilik, Kübrevilik, Ekberilik ve Yesevilik en çok müridi olan tarikatlardý. Bu tarikatlar sayesinde Türkler adeta kendi sosyal yapýlarýna ve anlayýþlarýna uygun bir din düþüncesi geliþtirmiþlerdi. c. Sosyal Yardýmlaþma SOSYAL VE ÝKTÝSADÝ REFAH Türk-Ýslam toplumlarýnda servet ve mülkiyetin yaygýnlaþtýrýlma politikasý izleniyordu. Halkýn temel ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý bir görev sayýldýðý için özellikle vakýflar vasýtasýyla sosyal refahý arttýrmaya yönelik birçok yatýrým yapýlmaktaydý. Saðlýk ve sosyal yardým kurumlarý, hastaneler (bimaristan, darüþþifa) ve hamamlar çok ileri ve yaygýndý. Koruyucu hekimliðe çok önem veriliyordu. Anadolu da bugün hâlâ kullanýlabilen bu hastanelerin en eskisi Gevher Nesibe Darüþþifa sýdýr. Anadolu da özellikle tedavi amacýyla kullanýlan 300 kadar kaplýca da vardý. Bunlardan baþka yetim mektepleri, aciz yurtlarý, kütüphaneler, zaviyeler, misafirhaneler, imaretler, medreseler ve kervansaraylar da bulunmaktaydý. Prof. Dr. Ahmet TABAKOÐLU, Türk Ýktisat Tarihi, s (Özetlenmiþtir.). 76 Türklerde sosyal yardýmlaþma amacýyla hangi kurumlar oluþturulmuþtur?

16 Türk-Ýslam devletlerinde vakýflar aracýlýðý ile birçok sosyal yardýmlaþma kurumu yapýlmýþtý. Yolcularýn özellikle tüccar kafilelerinin yolculuklarý emniyet içinde gerçekleþtirebilmeleri için kervansaraylar kurulmuþtu. Selçuklular saðlýk hizmetlerine büyük önem vermiþler hemen her þehirde darüþþifa, darülâfiye ve bimaristan gibi adlarla hastaneler inþa etmiþlerdi. Vakýflarla idare edilen bu kuruluþlar Selçuklu yardým kuruluþlarý arasýnda önemli bir yere sahipti. Bu kurumlarda hastalar ücretsiz olarak uzman hekimler tarafýndan tedavi edilip eczanelerde hazýrlanan ilaçlar da ücretsiz olarak daðýtýlmaktaydý. Kervansaraylarda konakladýklarý sýrada hastalananlar da tedavi edilmekteydi. Selçuklular zamanýnda oluþturulan Ahi teþkilatlarý sosyal yardýmlaþmada önemli bir yer tutmaktaydý. Selçuklu hâkimiyetinde Türkler arasýnda yardýmlaþma sosyal hayatýn ayrýlmaz bir unsuruydu. Köylerde gündelik hayat, genelde tarým faaliyetleri ile þekillenmiþti. Ýmece sosyal hayatta hemen her alanda uygulanmaktaydý. Nüfusun önemli bir bölümünü oluþturan konargöçerlerin keçe dikme, çadýr kurma ve sökme gibi pek çok faaliyette yardýmlaþtýklarý görülmekteydi. 3. Toplumsal Yaþantý SEYYAH GÖZÜYLE ANADOLU Lazkiye de bir Cenevizlinin gemisi ile Anadolu ya doðru yola çýktýk ve on günlük bir yolculuktan sonra Alanya ya ulaþtýk. Burada Müslümanlarýn yaný sýra Hristiyanlar da yaþamaktaydý. Þunu özellikle belirtmeliyim ki Anadolu, dünyanýn en güzel memleketidir. Ahalisi güzel yüzlü ve temiz giyiniþlidir. Yemekleri ise çok nefistir. Anadolu da bir zaviye ya da bir eve indiðimizde komþularýmýz kadýn olsun erkek olsun yardýmcý olurlardý. Burada kadýnlar erkeklerden kaçmazlar. Ayrýlacaðýmýz sýrada sanki akrabaymýþýz gibi bizimle vedalaþýrlar ve bu ayrýlýktan duyduklarý üzüntüyü gözyaþlarý ile ifade ederlerdi. Bu memleketin âdetine göre ekmek haftada bir defa piþirilir ve bu piþirilen ekmek de bir hafta yeterdi. Ekmek piþirildiði gün, bulunduðumuz beldenin erkekleri bize sýcak ekmeklerle birlikte nefis yiyecekler getirirlerdi. Alanya deniz kýyýsýnda büyük bir þehirdir ve ahalisi Türkmen dir. Mýsýr, Ýskenderiye ve Þam tüccarlarý alýþveriþ yapmak üzere buraya gelirler. Burada bol miktarda kereste imâl edilmekte olup Ýskenderiye, Dimyat ve diðer Mýsýr þehirlerine ihraç olunurdu. Ýbn-i Batuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, s (Özetlenmiþtir.). Türklerde Toplum Yapýsý Yukarýdaki metne göre Türkiye Selçuklularý Döneminde toplumsal yapý ve yaþayýþla ilgili neler söylenebilir? Türkler Müslüman olduktan sonra da kendilerine has Türkmen kýyafetlerini kullanmaya devam etmiþlerdi. Giysilerde kýrmýzý ve yeþil renkler tercih edilirken kumaþ olarak da pamuk, yün, ipek ve kürk kullanýlmaktaydý. Kadýnlar geniþ elbiseler giyerken taký olarak inci, gümüþ ve altýn küpeler ile gerdanlýk, bilezik ve yüzük kullanýyordu. Erkekler ise vücuda yapýþýk dar kýyafetler giyiyorlar baþlarýna da çene altýndan baðlanan kýrmýzý bir börk takýyorlardý. Bir diðer Türk kýyafeti olan kaftan muhtelif uzunlukta ve dört parçalýydý. Yaðmurluk da hýrka, gömlek, ceket gibi diðer kýyafetler arasýndaydý. Bu dönemde Türkler kemer, tokalý kemer, deri veya keçeden imal edilen çizme kullanýyorlardý. Oðuz erkekleri uzun saç, kâkül ve býyýk býrakmaktaydý. Türkler niþan ve düðün yemekleri vererek toplum hayatýný canlý tutarlardý. Dinî bayramlar ve festivaller bir diðer eðlence sebebiydi. Mýsýr da Türk-Ýslam devletleri zamanýnda çeþitli din mensuplarý tarafýndan farklý zamanlarda kutlanan bayramlar sosyal bir faaliyete dönüþtürülürdü. Mýsýr da askerî geçit töreni ile baþlayan bayram, sultan tarafýndan verilen bir ziyafetle sona ererdi. Temsilî Türkmen resmi 77

17 Türk toplumunun eðlence hayatýnda müziðin de ayrý bir yeri vardý. Türkler önceki dönemlerdeki müzik aleti çalma ve türkü söyleme geleneðini devam ettirmiþlerdi. Kopuz en sevilen çalgýlardan birisi olarak artýk daha geniþ bir coðrafyada tanýnýyordu. Halay, grup olarak oynanan, sevilen bir oyundu. Askerî orkestra (mýzýka) da Türklerin önce Horasan ve daha sonra Orta Doðu ya getirdikleri bir âdetti. Hun Türkleri, Kök Türkler ve Uygurlarda birçok çeþidi bulunan askerî mýzýka, yeni kurulan Türk devletlerinde de varlýðýný devam ettirdi. Türk-Ýslam devletlerinde günde beþ defa saray kapýsýnýn önünde nevbet vurulurdu. 78 Çevgan oyununu gösteren minyatür TUTMAÇ Bir yumurta, su, un ve tuz karýþtýrýlarak hamur yoðrulur. Açýlan hamurlar kare þeklinde kesilerek suda haþlanýr. Süzme yoðurt ile karýþtýrýlýr ve üzerine nane atýlýr. Yað, kýyma ve salça yakýlarak servis edilen çorba daha çok Ramazan ayýnýn ilk akþamý yapýlmaktadýr. M. Sabri KOZ, Yemek Kitabý, s Zafer sonrasý toy merasimi ile ilgili minyatür Yukarýdaki görsellerden yararlanarak Türklerin sosyal yaþantýsý hakkýnda neler söyleyebilirsiniz? Avcýlýk, çöðen eðme, kuþ uçurma, top kapma en çok tercih edilen sportif etkinlikler arasýndaydý. Yürüme, daða çýkma ve koþma da Türk toplumunda yaygýn olarak yapýlan sporlardý. Bunlarýn dýþýnda Türkler arasýnda ok atma, yay çekme gibi talim yerine geçen yarýþmalar da yapýlýyordu. Cirit ve güreþ ise bütün Türk dünyasýnýn ortak oyunu olarak o zaman da biliniyordu. Deðiþik bir çevreye göç etmelerine raðmen Türkler Orta Asya yemek kültürünü yaþatmýþlardýr. Selçuklular Dönemi Türk toplumunda et, bal, yumurta, süt, yoðurt, peynir, kaymak ve tereyaðý gibi yiyecek maddeleri Türklerin beslenme anlayýþýnda önemli bir yer tutuyordu. Bunlarýn yanýnda buðday, arpa, darý, pirinç ve muhtelif sebzeler de tüketilmekteydi. Ýtil Bulgarlarý gibi bazý Türk boylarýnda balýk da önemli gýdalar arasýnda yer alýyordu. XI. yüzyýl Türk toplumunun millî yemeði olarak tabir edebileceðimiz tutmaç bugün Anadolu da Ramazan aylarýnda özel olarak yapýlan yemekler arasýnda önemli bir yer tutmaktadýr. Meyve suyu ve Ýtil Bulgarlarýnýn baldan imal ettikleri bir içecek olan sücüv gibi içecekler de Türkler tarafýndan tüketilmekteydi.

18 C. KLASÝK DÖNEM OSMANLI TOPLUM YAPISI OSMANLI DEVLETÝ NDE TOPLUM YAPISI Ben tebaamý camide, kilisede, havrada görmek isterim. Ýstanbul AKDENÝZ KARA DENÝZ Antakya ATLAS OKYANUSU Kudüs Ben ki Sultan Mehmet Han ým! Dünyaya ilan ediyorum ki bu ferman ile Galata halký himayem altýndadýr. Hiç kimse adý geçen bu halký ve kiliselerini rahatsýz etmesin ve zarar vermesin. Ülkemde huzur içinde yaþasýnlar. Hiç kimse bu insanlarýn hayatlarýna, mallarýna ve kiliselerine saldýrmasýn, hor görmesin veya tehlikeye atmasýn. Medine Mekke KIZIL DENÝZ II. Mahmut Fatih Sultan Mehmet Dinler arasý hoþgörü Osmanlý Devleti topraklarý Harita ve görsellerden yararlanarak Osmanlý toplum yapýsý ile ilgili hangi bilgilere ulaþýlabilir? 79

19 ORTA ÇAÐ AVRUPASI NDA SOSYAL SINIFLAR Asiller: En imtiyazlý sýnýftýr. Devlet yönetimi ve askerlik bu sýnýfýn elindeydi. Rahipler: Asillerden sonra en imtiyazlý olan bu sýnýf papaya baðlý olarak çalýþýrlardý. Burjuvalar: Kasaba ve þehirlerde oturup ticaret ve sanayi ile uðraþýrlar, para karþýlýðýnda senyörlerin himayesinde yaþarlardý. Köylüler: Serf ve serbest köylü olarak iki bölüme ayrýlmýþlardýr. Serflerin hiçbir hakký olmayýp toprakla beraber alýnýp satýlýrdý. Serbest köylüler ise kazançlarýnýn bir kýsmýný senyöre vergi olarak verirlerdi. Anadolu XI ve XIV. yüzyýllar arasýnda yapýlan yoðun göçler sonucunda Türk yurdu niteliðini kazanmýþtý. XIV. yüzyýl baþýnda kurulan Osmanlý Devleti nin nüfusunu Büyük Selçuklu ve Türkiye Selçuklu Devleti ile beyliklerden devraldýðý unsurlar ve gayrimüslimler oluþturmaktaydý. Balkan fetihleriyle buradaki gayrimüslimler de Osmanlý toplumunun bir parçasý olmaya baþladý. Fethedilen bu topraklarda istimalet adý verilen iskân siyaseti uygulanarak Türkmenler bu bölgeye yönlendirildi. Bu politika ile boþ bulunan yerler yerleþime açýlýrken yerli Hristiyan halk, her türlü dinî ve kültürel etkinliklerinde serbest býrakýlmýþtý. Böylece Balkanlarda deðiþik inançlara sahip farklý milletler barýþ içinde bir arada yaþamaya baþladý. Osmanlý Devleti nin sýnýrlarý XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda; Basra dan Viyana ya, Kafkasya dan Fas a ve Kýrým dan Yemen e kadar geniþledi. Bu bölge halklarýnýn da katýlýmýyla Osmanlý toplumu deðiþik dinlere mensup çok milletli bir hâle geldi. Farklý kültürlere mensup bu toplumlar Osmanlý Devleti nin yönetiminde yüzyýllar boyunca barýþ içinde yaþamýþlardý. 1. Osmanlý Toplum Yapýsý OSMANLI TOPLUM YAPISININ TEMEL DAYANAKLARI Toplum hayatýnýn oluþmasý ve saðlýklý iþleyebilmesi için Allah insanlarý farklý kabiliyetlerde yaratmýþtýr. Her toplum üyesinin, kendi kabiliyeti ve bilgi birikimine göre iþ yapmasý ve emeðine uygun bir gelire sahip olmasý gerekir. Toplum hayatýnýn uyumlu bir biçimde iþleyebilmesi ancak bu yolla saðlanabilir. Diðer bir ifadeyle toplumda yapýlan iþe göre sýnýflandýrma gereklidir. Ýnsanlar, farklý mizaç ve tutumlara sahiptirler. Toplum hayatý için bunlar arasýnda meydana gelebilecek haksýzlýklarýn önüne geçmek, emniyeti saðlamak ve adalete dayalý bir toplum düzeni kurmak ve bunu sürdürebilmek için bir yönetici güce -devlet gücüne- dolayýsýyla bir hükümdara her zaman ihtiyaç duyulmuþtur. Osmanlý toplum düzeninin temelini oluþturan ve hakkaniyet çemberi olarak adlandýrýlan anlayýþa göre: Dünya barýþý adaletle saðlanabilir; dünya duvarý devlet olan bir bahçedir; devletin düzenleyicisi kanundur. Kanunun koruyucusu mülk (hükümranlýk)tür; mülke, yani ülke ve halký bütünleþtirecek devlet kuracak iktidara sahip olmak için saðlam bir ordu gerekir; ordunun bakýmý için servete ihtiyaç vardýr; bu serveti saðlayabilmek için bolluk ve huzur içinde yaþayan bir halka (raiyyet) sahip olunmalýdýr; halkýn bolluk ve huzur içinde yaþamasý adaletle yönetilmesine baðlýdýr. Prof. Dr. Bahaeddin YEDÝYILDIZ, Klasik Dönem Osmanlý Toplum Yapýsýna Genel Bir Bakýþ, Türkler Ansiklopedisi, C 10, s (Özetlenmiþtir.). Yukarýdaki metne göre Osmanlý toplum yapýsýnýn oluþumunda etken unsurlarý belirleyerek hakkaniyet çemberini tamamlayýnýz. Devlet ADALET Hakkaniyet çemberi Kanun 80 Toplum düzeni ve barýþýnýn temeli olarak kabul edilen bu sistemin (hakkaniyet çemberi) sorunsuz iþletilmesi düþüncesiyle Osmanlý toplumu askerî (yönetici) ve reaya (yönetilenler) olmak üzere iki büyük sýnýfa ayrýlmýþtý.

20 a. Yönetenler Askerî sýnýf, padiþahýn dinî ve idari yetki tanýdýðý her türlü vergi yükümlülüðünden muaf olan devlet görevlilerinden oluþuyordu. Bu sýnýfýn baþýnda padiþah ve saray görevlileri bulunmaktaydý. Müslüman olmasý þartý aranan yönetici sýnýfýn üyeleri saray halký, seyfiye, ilmiye ve kalemiye mensuplarýndandý. Saray Halký Osmanlý padiþahlarý üç buçuk asýr süresince Fatih in yaptýrdýðý Topkapý Sarayý nda oturdular. Padiþahýn meskeni olan bu sarayda halkla iliþkiler, yabancý devlet temsilcileriyle görüþmeler ve devlet törenleri yapýlýrdý. Seyfiye Arapça seyf kelimesinin anlamý kýlýçtýr. Bu kelime isim olarak kullanýldýðýnda yönetim görevinde bulunan askerî zümreyi ifade eder. Bu sýnýfýn tabanýný eyaletlerde týmarlý sipahiler, merkezde kapý kulu askerleri teþkil ediyordu. Sadrazam, vezirler, beylerbeyi ve sancak beyleri, kapý kulu zabitleri ve neferleri ile týmarlý sipahiler ve deniz askerleri bu gurubun üyeleriydi. Ayrýca vergi muafiyeti ile kendilerine çeþitli hizmetler yaptýrýlan muaf ve müsellemler de seyfiyenin diðer üyeleriydi. Kapý kulu askerleri, enderun hizmetlileri, kale muhafýzlarý, subaþýlarýn maaþlarý (ulûfe) hazineden nakit olarak verilirdi. Týmarlý sipahiler, sancak beyleri, beylerbeyi ve vezirler ise hizmet karþýlýðý olarak dirlik alýrlardý. Ýlmiye Din, adalet ve eðitim-öðretim faaliyetlerinde bulunanlar ve bilginler ilmiye sýnýfýný oluþturmaktaydý. Þeyhülislam, kadýasker, kadýlar, müftüler, müderrisler, imamlar, müezzinler ve medrese öðrencileri bu sýnýfýnýn üyeleriydi. Ýlmiye sýnýfý mensuplarý eðitimin ücretsiz olduðu medreselerde yetiþiyordu. Kalemiye Devlet dairelerinde çalýþan her seviyedeki idari memurlarýn oluþturduðu üst seviye bürokrat zümre, kalemiye sýnýfýný oluþturmaktaydý. Defterdar, niþancý, reisülküttap ve divan kâtipleri bu sýnýfýn üyeleriydi. Müslüman ailelerden seçilen kalemiye üyeleri, çalýþtýklarý bürolarda, usta-çýrak iliþkisi içinde yetiþtirilirlerdi. Çýraklar sabahlarý görevli bulunduklarý kalemlerde mesleki eðitimlerini görür, öðleden sonra Ýslami bilgilerini ve genel kültürlerini arttýrmak için medreselerde veya büyük camilerde derslere devam ederlerdi. Bunlar yetenek ve baþarý durumlarýna göre kalfalýða ve ustalýða yükselirlerdi. Padiþah Sadrazam Subaþý Defterdar Niþancý 81