ernst a. egli mimar, eğitimci, kent plancısı

Transkript

1 ernst a. egli mimar, eğitimci, kent plancısı İnci ASLANOĞLU Musiki Muallim Mektebi (Devlet Konservatuarı), Ankara, Erkek Ticaret Usesi, Ankara, Osmanlı döneminden Cumhuriyete miras kalan ve 1920'li yıllarda hâlâ egemen olan, tarihe dönük 1. Milli Mimarlık Üslubunun çağdaş gelişmeler karşısında geçersizliğinin anlaşılması, Batılılaşma yola ilerlemeler içinde bulunan cumhuriyetin yapılarının da yeni anlayışa göre şekillendirilmelerinin istenmesi, ülkedeki mimar sayısının öngörülen yapı etkinliğinin üstesinden gelmeye ve yeni mimar yetiştirmeye yeterli olmaması gibi nedenler, 1927' lerden başlayarak, bazı Orta Avrupa ülkelerinden adını duyurmuş mimarların Türkiye'ye getirilmesini zorunlu kılmıştı. Bunlardan Ernst Arnold Egli, uygulayıcı mimar, eğitimci ve plancı olarak Türkiye'de uzun yıllar çalışmış, Batıdaki yeni gelişmelerin ülkemizdeki en başarılı temsilcisi olmuştur. Ernst A. Egli, 17 Ocak 1893'te Viyana'da doğdu, 20 Ekim 1974 yılında Zürih'te yaşamını yitirdi. Babası İsviç- reli, annesi Avusturyalıydı yıllan arasında Viyana Teknik Üniversitesi'nde (TH Wien) oküdu; 1924 yılında aynı okulda öğretim görevlisi oldu yılında Türkiye'ye gelinceye dek bu görevi sürdürürken, kendi mimarlık bürosunu da yürüttü yılında Avusturya vatandaşlığını bırakıp İsviçre uyruğuna geçtikten sonra yaşamı, Türkiye ( ve ), Zürih ( , , ) ve Lübnan'da ( ) geçti yılından 1963'e kadar ETHZ'de (Eidgenössischen Technischen Hochschule Zürich) şehircilik tarihi ve kuramı üzerine ders verdi; aynı yerde 1947'de profesör oldu. Egli, yılları arasında Türkiye'de Milli Eğitim Bakanlığı'nca modern okul yapılan için danışman mimar olarak görevlendirildi; 1930 yılından başlayarak altı yıl süreyle İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık

2 Şubesi'ni, eğitimi yenileştirici programı ile Orta Avrupa'daki "Technische Hochschule" anlayışında yeniden düzenledi yılında bu görevinden ayrıldıktan sonra Türk Hava Kurumu başmimarı olarak Ankara'da dört yıl çalıştı yılında Türkiye'ye tekrar geldiğinde Birleşmiş Milletler Teknik Yardım Örgütü'nde görev yaptı; Orta Doğu Amme İdaresi ve Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde Şehircilik ve Bölge Planlama konularında ders verdi.» Kız Lisesi, Ankara, 1930 ismet Paşa Kız Enstitüsü (ZUbeyde Hanım Kız Teknik Okulu), Ankara, 1930 Gazi Lisesi, Ankara, 1936 Türkiye'de yaptığı bina sayısı en fazla olan yabancı mimar Egli'dir. Yapıları 1920'lerde yaygınlaşan rasyonelfonksiyoncu tutumlu Uluslararası Mimarlığın ilk başarılı örnekleridir. Bu üslubun tüm belirgin özellikleri, Egli' nin tasarladığı Ankara'nın ilk modern görünüşlü yapılarında izlenebilmektedir. Bunlar arasında Musiki Muallim Mektebi, Kız Lisesi, İsmetpaşa Kız Enstitüsü, Türk Hava Kurumu İdare Binası, A.Ü. Ziraat Fakültesi Rektörlük Binası Mülkiye Mektebi, ya da İstanbul ve Ankara'daki1 villaları, yalınlıkları, kübik kütle düzenleri, ince bir bordürün sınırlandırdığı düz2 ya da gizli eğimli çatıları ve yalın pencereleriyle, Batıdaki çağdaş mimarlık biçimlerini yansıtmaktadırlar. Erkek Ticaret Lisesi, Etimesgut Yatı Okulu ve Lojmam ile İsviçre Büyükelçilik binası, aynı yalınlığı göstermekle birlikte, üst örtüleri, diğerlerinden farklı olarak, Orta Avrupa yapılarındakini anımsatır biçimde kiremitle kaplı, eğimi oldukça fazla çatılardır. "Çağdaş mimarinin ne olduğunu anlayan araştırıcı genç bir hoca" olarak tanımlanan Egli,3 diğer bazı yabancı mimarların yaptıkları gibi, geleneksel Türk mimarlığından öğeler kullanarak taküde düşmek yerine,4 binalarını çağdaş Uluslararası Mimarlık ilkeleriyle biçimlendirmeyi yeğlemiştir. Yapılarında böyle bir anlayışı kabullenen tutumuna rağmen, Türkiye için geliştirilecek bir mimarlıkta Anadolu' nun rolünün büyük olduğunu ve geleneksel değerlerin unutulmaması gerektiğini hatırlatmış, herhangi bir eşya gibi dışarıdan ithal edilmiş bir mimarlık yerine, çevresi ile yabancılaşmayacak, onunla bütünleşecek bir mimarlığın yaratılmasını savunmuştur. Batılı villaların Anadolu konut tipleri olamayacağını söyleyen Egli, yapıyı çevresi ile birlikte düşünmenin önemini ilk vurgulayan mimarlardandır.5 Akademi'yi daha sonraki yıllarda Milli Mimarlık çalışmalarının merkezi durumuna getirecek seminerlerin, Egli'nin mimarlık şu-

3 besinin şefi olduğu sırada gerçekleşmesi, onun mahalli mimarlığın yaşatılması gereğine olan inananın bir kanıtıdır. Mimarın dış ülkelerde ilk kez Sinan'ı tanıtan bir kitap yayınlaması da, geleneksel Türk mimarlığına duyduğu ilginin bir başka göstergesi olarak görülebilir. Kitabında Sinan'ın yaşamına kısaca değindikten sonra, yapıtlarının kırkının plan, kesit ve fotoğraflarıyla ayrıntılı tanıtımını yapmıştır. Çağdaş bir mimarlık okulu olabilme niteliğine Egli'nin hazırlayıp uyguladığı programla kavuşan İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi'nde, önceleri yenileştirme yönünde herhangi bir girişim olmamıştı. Dersler sanata ve dış görünüşe ağırlık verecek biçimde ele alınmaktaydı. Hâlâ akademizmin katı anlayışı ile yürütülen mimarlık eğitiminde, biçim-işlev arasındaki organik bütünleşme düşünülmemekte, belli kalıplar dışına çıkılamamaktaydı. Biçime fonksiyondan varılacağı, gereksinimlerin yapıyı şekillendireceği düşüncesi ve "Bina Bilgisi" dersi eğitime Egli ile girdi. Yeni düzen içinde Akademi'ye artık lise mezunları alınmaya başlandı, eğitim beş yıla çıkarıldı. İlk iki yıl içinde tamamlanan teorik derslerden sonra, akademik program daha kapsamlı ve ileri düzeydeki dersler ve seminerler şeklinde düzenlendi. Geleneksel Türk sivil mimarlığını belgelemek amacıyla başlatılan ve Sedat Hakkı Eldem'in yürüttüğü Milli Mimarlık Seminerleri de bunlardan biridir. Seminer çalışmalarının dışında, her hafta projeksiyonlu konferanslar vermesi, zeki ve çok çalışkan bir kişiliği olduğu kabul edilen Egli'nin,6 Akademi'de başlattığı olumlu girişimlerden bir başkasıydı. İyi bir plancı olduğu da söylenen7 ve bu alanda birçok uygulaması bulunan Egli, Akademi'deki görevinin başlangıcında ilk Şehircilik Enstitüsü'nü kurmuştu. Anadolu kentini iyi bilen Egli, onun organik yapısının geometrik bir düzene, bir aksa ve ızgara sistemine uygun olmadığını, yeni yapılaşmada bu özelliğin unutulmaması gerektiğini belirtmişti. 8 Çağdaşı Avusturyalı Mimar Robert Oerley, bir yazısında, Egli'nin kişiliği konusa, onun "Türk kentlerini tanıyan, gereksinim ve sorunlarını bilen, çalışkan, akıllı, iyi niyetli ve saygıdeğer bir meslek adamı olduğunu, Türkiye'de özel bir yerinin buluğunu, Türklerce Mimar Kemalettin'in selefi sayıldığı için kendisine profesörlük verildiğini ve onun artık bir Türk bürokratı sayılabileceğini" belirtmişti.9 Etimesgut Yatı Mektebi, Ankara A. ü. Zooteknik Enstitüsü, Ankara, 1933 A. ü. Ziraat Fakültesi, Kimya Enstitüsü, Ankara

4 Gerçekten de kendisini bir Türk olarak kabul eden ve Türkçeyi iyi konuşan Egli, yaşamının en verimli gençlik yıllarını Türk mimarlığına hizmet etmekle geçirmiş, değerli bir hoca, değerli bir mimardı. ERNST A. EGLİ "NİN TÜRKİYE'DE YAPTIĞI BİNALAR Okullar Musiki Muallim Mektebi (Devlet Konservatuvarı), Ankara, ( ) Erkek Ticaret Lisesi, Ankara (192830) Kız Lisesi, Ankara, (1930) îsmetpaşa Kız Enstitüsü (Zübeyde Hanım Kız Teknik Okulu), Ankara, (1930) Gazi Lisesi, Ankara, (1936) Yatılı ilkokul ve lojman (Bugün Erkek Yetiştirme Yurdu ve Müdür Lojmanı), Etimesgut-Ankara,(1930 '1ar) Oivan-ı Muhasebat (Sayıştay), Ankara, Yüksek Öğretim Kuruluşlarına Ait Yapılar A.Ü. Ziraat Fakültesi, Zooteknik, Anatomi-Patoloji, Şarap, Süt Enstitüleri, Rektörlük binası. (Bu yapılar 1933 sonbaharında tamamlanmıştır) Mülkiye Mektebi (Siyasal Bilgiler Fakültesi), Ankara, (1935) Î.Ü., Botanik-Zooloji Enstitüsü (1936), Anatomi-Patoloji Enstitüsü Klinik Binası Yıllan Arasında Türk Hava Kurumu İçin Tasarladıktan THK İdare Binası, Ankara Etimesgut ve İnönü Havaalanları, Etimesgut Uçuş Okulu, Atölye ve Hangar1*» Tflrk Hava Kurumu İdare Binası, Ankara Gerçekleşmeyen Tasarımlan Ankara, Gazi Orman Çiftliğinde Tasarladığı Yapılar Devlet Kitaplığı için öneri Müze ve Teknik Üniversite için öneriler Küçük okul tasanmları Marmara Köşkü (1933 öncesi) Türk Hamamı Bira Fabrikası ile memur ve işçi evleri11 Diğer Tasarımlan Divan-ı Muhasebat (Sayıştay), Ankara, ( ) Irak ( ) ve İsviçre ( ) Büyükelçilik binaları, Ankara Ragıp Devres Konutu, Bebek-İstanbul, ( ) Fuat Bulca Konutu, Ankara (1936), (Bugün yerinde Büyük Ankara Oteli yapılmıştır.) Şehircilik Projeleri Edirne, Balıkesir, Tavas, Kale, Çal, Çivril, Samsun (yanşma), Kızılcabölük, Yeşilyuva, Niğde imar planları (1936, 40) (Studienstadt) Belgrad ve Esseg'de yanşma (2. ödül) Beyrut ve çevresinin imar planı, Saida (Sydon), Sur (Tyrus), Baalbek, Zahle ve Lübnan'ın sayfiyelerinin (Bhamdoun, Beit-Meri, Dur-ElChueir, Beiteddin) imar planları Saida ve Beyrut'ta ilkokullar Yayınlan 12 Etrüsk Etüdleri, 1944, (Türk Dil Kurumu 'na vermiştir.) Egli'nin Türkiye Dışında Mimar ve Kent Plancısı Olarak Etkinlikleri Viyana'da villalar, küçük apartmanlar, toplu konutlar ( ) İsviçre'de Furttal'da Eğitim Kenti Die Neue in Landschaft Klima, Erlenbach, Verlag fiir Arkitektur, 1951 Sinan, der Baumeister Osmanischer Glanzzeit, Erlenbach Stuttgart, Verlag für Arkitektur, 1954

5 "Şehir Planlan", (Prof. Dr. E. Egli' nin bir konferansından), Arkitekt, 1936, N. 5-6, s NOTLAR 1-Ankara'da bugün yıkılmış olan Fuat Bulca konutuna ait plan, dış ve iç görünüşler için Bkz. "Das VVerk", 25th Year, 1938, s. 275, "La Turquie Kemalist" Dergisinin Haziran 1934 ve Ağustos 1935 sayılarında Musiki Muallim Mektebinin özgün durumunu gösteren fotoğraflarda, üstyapı örtüsünün düz çatı biçiminde olduğu, bugünkü kiremitli çatının bulunmadığı gözleniyor. Ziraat Fak. Rektörlük binasının da üst örtüsünün sonradan değiştirildiği şu kaynaktaki fotoğraftan anlaşılmaktadır: Fotoğraflarla Türkiye, Matbuat U m u m Md., Ankara, Gazi Orman Çiftliği, Türk Hamamı, Ankara 3-B. Unsal, "Mimarlığımız ", Mimarlık, 1973/2, s Geleneksel Türk mimarlığından bir etkilenme, Devlet Konservatuarının kütle biçimlenmesinde izlenebilir. Mekanların ortada su öğeli avlu çevresindeki konumu, medrese düzenini akla getiriyor. 5-E. Egli, Prof. Mimar, Dr., "Mimari Muhit", Türk Yurdu, Haziran 1930, Sayı 30224, C. 4-24, s E. Egli'nin Akademi'de gerçekleştirdiği reformlar ve kişiliği konusaki bilgi Sayın Prof. Asım Mutlu tarafından verilmiştir. 7-B. Unsal, a.e., a. y. 8-"Şehir Planları", (Prof. Dr. E. Egli'nin bir konferansından), Arkitekt, 1936, N. 5-6, s Ragıp Devres Konutu, Babek, IItanbul, Şehirciliğin ve Memleket Planlama- sının Esasları, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayını, Ankara, 1957 Geschichte desstaedtebaues, Neue im Furttal, Z ü r i c h, Ver- Beitrage zum Thema Um- welt, Erlenbach, Rentsch-Verlag, 1964 Studien über Anıvendung von Aus- niitzungsziffern, Zürich, Schvveiz, Vereinigung für Landesplanung, 1965 Siedlung rich Landschaft im Jahr 2025, Landschaft, Kultur- Seen der Schuıeiz in Landschaft Kultur, Luzern, Verlag Reich, lag Bauerı Wohnen, Mensch geographische Reden Aufsaetze, Zürich München, Verlag Artemis, 1975 (Erlen- bach Stuttgart, 1959, 1962, 1967)üç cilt. Eugen Rentsch-Verlag Raumplanung, 1968 Natur in Not, Bern Stuttgart, Verlag Hallvvag, 1970 Türkiye'de Yayınlanan Makaleleri "Mimari Muhit", Türk Yurdu, Haziran 1930, Sayı: , C. 4-24, s "Mimarlıkta Maksadın Düşüncesi", im Kt. Zü- Türk Yurdu, Z ü r i c h, A m t für s , Sayı. 5 / 3 2 (226) 9-G. Tankut, Prof. Dr., "Ankara Kent Planı Yarışmasına İlişkin Yeni Veriler: 23 Nisan Nisan 1929", A.Ü. SBF Yayın N o. 528'den ayrı baskı, s Etimesgut ve İnönü Havaalanları, Etimesgut Uçuş O k u l u, atölye ve hangarın tasarımlarının Prog. E. Egli'ye ait olduğu şu kaynakta verilmektedir: ETH-Zürich'te düzenlenen "Schvveizer bauen im Ausland, 20. Jahrhert" adlı Sergi Katalogu 11-Gazi Orman Çiftliği Bira Fabrikası ile memur ve işçi konutlarının da Egli'nin tasarımları olduğu N o t 10'daki kaynakta belirtilmektedir. Yapılan araştırmada notlar 10 ve l l ' d e sözü edilen tasarımların kesin tarihleri ve mimarları hakkında hiçbir bilgi edinilememiştir. 12-E.A.Egli'nin Türkiye'deki yayınları dışındakiler, Prof. Heinz Ronner'in (Vorsteher des Instituts für Geschichte Theorie der Arkitektur, ETH-Zürich) yolladığı kaynaktan alınmıştır.