HÜZÜN TURİZMİ VE MABETLEŞME SÜRECİ KAPSAMINDA SARIKAMIŞ

Transkript

1 HÜZÜN TURİZMİ VE MABETLEŞME SÜRECİ KAPSAMINDA SARIKAMIŞ Şevket YIRIK Öğr. Gör. Dr. Akdeniz Üniversitesi Turizm Fakültesi, Faruk SEYITOĞLU Arş. Gör. Akdeniz Üniversitesi Turizm Fakültesi, ÖZET Hüzün genellikle insanları etkileyen ve ilgisini çeken bir duygu olmuştur. Geçmişin acılarını tarih sayfalarında arayan insanlar, bir gün kendisi ve tarihi için mabet hükmünde olan bu mekânları ziyaret edip, geçmişe ait tarih sayfalarından öğrendiği o anların heyecanını yaşamayı hep istemişlerdir. İnsanlar geçmişin acılarını, hüzünlerini yaşayıp bunlardan ders çıkarıp aynı zamanda manevi bir borç bildikleri ziyaretler için seyahatler düzenlemişlerdir. Örneğin, Japonlar öğrencilerini ilk önce atom bombasının atıldığı Hiroşima bölgesine götürerek onlara geçmişin hüznü ve acılarından bahsettikten sonra öğrencilerine en son teknolojileri gösterip gelinen nokta ve sahip olunan değerleri geçmişin izleri ile anlatıp şu dersi vermektedir: eğer ülkenize sahip çıkmazsanız geleceğiniz geçmişiniz gibi olabilir. Ziyaret edilen mekânlar hüzün alanı olunca hüzün turizmi de ortaya çıkmış olmaktadır. Bu çalışmada adlandırma, sınırlama ve yükseltme, tapınaklaşma, mekanik çoğaltma ve sosyal çoğaltma olarak beş aşamadan oluşan hüzün turizminde savaş alanı mabetleşme süreci beyaz hüzün Sarıkamış örneği ele alınarak incelenmiştir ve sonuç olarak; Sarıkamış Destinasyonunun mabetleşme sürecini tamamlamış bir destinasyon olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: hüzün turizmi, turizm, mabet, mabetleşme süreci, Sarıkamış GİRİŞ Her toplumun geçmişinde hatırlamaktan zevk aldığı ve gurur duyduğu başarılar, günler veya olaylar olduğu gibi hatırlamak bile istemediği üzücü ve acı olaylar da vardır (Kozak ve Bahçe, 2009, s. 152). Bu üzücü olayları anmak, kaybedilenlere saygı gösterisinde bulunmak veya hac görevini yerine getirmek amacıyla yapılan turizm faaliyetlerine hüzün turizmi denir. Hüzün turizmi, çoğumuzun yıllardır yaptığı ancak bu turizm türünün hangi kategoriye girdiğini büyük olasılıkla bilmediğimiz bir turizm çeşitidir. Hüzün turizminin nihai örneklerinden biri 11 Eylül terörist saldırılarının ardından New York Ground Zero ya akın eden ziyaretçi dalgasıdır (Kendle, 2008). Bu örneğin dışında aşağıda sıralandığı gibi dünyada birçok hüzün turizmi örneği bulunmaktadır: Hiroşima ya atom bombası saldırısı (1945) ve Bosna Hersek te yılları arasında yaşanan savaşın bıraktığı izler Soykırım turizmi ve müzeler toplu mezarların bulunduğu mekanlar; Kamboçya da 1970 li yıllarda ortaya çıkan ölüm tarlaları ve Landmine Müzesi, Bosna daki toplu katliamların olduğu ve şu an anıtlarının bulunduğu yerler

2 2 Trajik suç ve olaylar; Prenses Diana nın öldüğü yerde yalnız araba kullanma, İkiz Kule lere yapılan saldırıların ardından anıtlaşan kalıntılardır (Kılıç ve Akyurt, 2011, s. 214). Felaket turizmi için hüzün turizminin bir alt kümesidir şeklinde tanımlama yapılsa da özellikle son yıllarda çok fazla dikkat çekmesi yönüyle kendi kategorisini hak etmektedir yılında meydana gelen Tsunaminin ardından Doğu Asya yı veya Katrina Kasırgası sonrası New Orleans ı görmek için akın eden ziyaretçi sayısı bu gerçeği gözler önüne sermektedir (Kendle, 2008). Hüzün turizmi motivasyonunun nasıl oluştuğu ve turistleri ölümün gerçekleştiği hüzün alanlarına neyin sürüklediği uzun yıllar araştırılmıştır (Bowman ve Pezzullo, 2010, s. 189). Hüzün turizminin kavram olarak ortaya çıkmasından önce de ölümler turizm açısından önemli unsur olarak kalmış, ancak diğer turizm arzlarına göre çok önce inanç ve hac amacıyla ilgi çekmiştir (Stone, 2006, s. 147). Bu sebeple hüzün turizmi kavramına çok boyutlu bir anlayışla yaklaşılmaktadır (Sharpley, 2005, s. 220). Hüzün alanları ziyareti motivasyonu tamamen olmasa da kısmen önemlidir (Lennon ve Foley, 2000, s. 46). Toplumlar, mezarlıkları saygınlık içeren yerler olarak görürken modernizm onları kitle turizmi alanına dönüştürmüştür (Rojek, 1993, s. 36). Fakat kitle iletişim teknolojilerinin gelişmesine paralel olarak hüzün turizmi alanlarının tanınırlığı artmıştır (Lennon ve Foley, 2000, s. 16; Kaya, 2006). Bu çalışmada hüzün turizmi kapsamında savaş alanı mabetleşme süreci Türkiye de Sarıkamış örneği ele alınarak incelenecektir. HÜZÜN TURİZMİ KAVRAMI Hüzün turizmi, ilk olarak Lennon ve Foley tarafından incelenmiş ve akademik olarak araştırmalarda yer almaya başlamıştır (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu, 2007, s. 217). Yerli yazında olduğu gibi uluslararası yazında da birçok şekilde ifade edilen hüzün turizmi, Lennon ve Foley (2000 s. 198) tarafından dark turizm olarak adlandırırken, Seaton (1996, s. 240) thanatourism olarak isimlendirmiş ve Blom (2000, s. 32) da morbid turizm adı altında bu kavramı geliştirmiştir. Slayton (2006) ise, dark kelimesini grief olarak uyarlayarak çalışmasında grief tourism ifadesini kullanmıştır. Almanya da da hüzün turizmi grusel tourismus (shudder tourism-ürperti turizmi) olarak ifade edilmektedir (Kılıç ve Akyurt, 2011, s. 210). Hüzün turizmi kavramı, geçmişte meydana gelmiş ölüm ve üzüntülerin turizm amacıyla tüketilmesi şeklinde açıklanabilir (Aliağaoğlu, 2004, s. 55). Bu kavram tüketicilere o üzüntü ve acıyı yaşatmak sonucunda gerçekleşen olaylardan edinilen tecrübe ile ziyaretçinin huzura ermesi için yapılmaktadır. Hüzün turizmi kavramının sahip olduğu anlam genişliği ve çeşitliliği sebebiyle kapsam alanının da benzer şekilde geniş olduğu söylenebilir (Seaton 1996, s. 240). Seaton (1996, s ) hüzün turizmini aşağıda verildiği gibi 5 kategoride incelemiştir: 1. Ölüm olaylarını izlemek amacıyla yapılan ziyaretler, 2. Bireysel veya toplu ölümlerin gerçekleştiği alanlara yapılan ziyaretler,

3 3 3. Anıt veya hapishanelere yapılan ziyaretler, 4. Ölümlerle ilgili olayların yaşatıldığı yerlere yapılan ziyaretler, 5. Ölümlerle ilgili kanıtların sergilendiği yerlere yapılan ziyaretler. Hüzün turizmi ziyaretçileri, seyahatlerini gerçekleştirirken genelde ön yargılı olmaktadırlar. Çoğu hüzün turizmi destinasyonu medya yoluyla duyurulmaktadır (Lennon ve Foley, 2000, s. 44). Bu durum destinasyona hem olumlu hem de olumsuz etki edebilmektedir. Ancak bu durumun toplum açısından olumlu etkileri bulunabilir. Şöyle ki; herhangi bir hüzün olayından sonra (savaş, ölüm veya doğal afetler) bölgeye gelen ziyaretçi sayısı artmakta (Seaton, 1999, s. 131) ve bunun sonucunda da seyahat süresince edinilen anılar ve duygulardan ziyaretçiler tarafından uzun süre aile ve arkadaşlar arasında bahsedilmektedir (Gnoth, 1997, s. 286). Böylelikle söz konusu bölgenin tanınırlılığı ve turizm gelirlerinin artabilmesi olanaklı hale gelebilmektedir. Hüzün Turizmi Savaş Alanları Savaş alanları, ünlü veya çok sayıda insanın ani veya şiddetli ölümlere maruz kaldığı yerlerin ticari amaçlarla geliştirildiği alanlardır (Aliağaoğlu, 2008, s. 90). Hüzün turizmi kapsamında savaş bağlantılı aktiviteler, site ve destinasyonlar, turizm pazarının büyük bir kısmını teşkil etmektedirler (Smith, 1998, s. 203). Bu kategori potansiyel turizm ürünü olarak savaş ve savaş alanlarının metalaştırılmasını içermektedir. Böyle destinasyonlar aslında eğitici ve hatıra odaklıdır. (Stone, 2006, s. 156). Birinci Dünya Savaşı, diğer savaş alanlarının hüzün turizmi kapsamındaki potansiyeli bakımından fark edilmesini sağlamıştır. Örneğin, Solomon Adaları ndaki Guadalcanal Savaşı, İkinci Dünya Savaşı dönemlerinde gerçekleşmiş ve tatil güzergâhı üzerinde kurulu olan bir sitedir (Stone, 2006, s. 156). TÜRKİYE DE HÜZÜN TURİZMİ POTANSİYELİ Türkiye millet olarak bu topraklarda yüzyıllardır var olma mücadelesi vermiştir. Geçtiğimiz yüzyılda 2 dünya savaşı görmüş ve 1 inci Dünya savaşında çok ağır bedeller ödeyerek vatan topraklarına sahip çıkmıştır. Ancak Çanakkale kardeşlik destanı, Başkomutanlık ve Sarıkamış destanları günümüzde hala milletin yüreğinde sevinç ve hüznün bir anda hatırlandığı destanlar olmuştur. Yakın tarihi itibari ile zor süreçlerden geçen Türkiye de geçmişin acılarını ve hüzünlerini yaşatma adına mabetleşmiş o kadar çok hatıra vardır ki; bu hatıralar yeni nesillere tarih ve geçmişin acılarını yaşayıp, bu acılardan ders çıkarıp geleceğe emin adımlar ile yürümesinde fayda sağlamaktadır. Türkiye de hüzün turizmi alanlarının sayısı oldukça fazladır. Bunlardan önemli görülenlerden bahsedilecektir. Anıtkabir Anıtkabir, Anıt Bloğu ve Barış Parkı nı içine alan m² lik bir alan üzerine kurulmuştur (Taylak, 1998, s. 58). Anıtkabir in inşaatı 9 Ekim 1944 günü saat da ihtişamlı bir temel atma töreni ile başlamış ve inşaat 1 Eylül 1953 te bitirilmiştir. Giriş

4 4 yolunun iki yanı aslan heykelleri ve meşalelerle süslüdür. Zafer alanı, yolu asıl anıta bağlayan bölümdür; çevresinde sekiz kule bulunmakta ve her bir kuleye Kurtuluş Savaşı ile ilgili bir isim verilmiştir. Yirmi metre yükseklikte ve otuz metre genişlikteki şeref salonunun gerisindeki pencerenin önünde lâhit yer almaktadır. Atatürk ün asıl mezarı, bu simgesel lâhdin tam altında bulunmaktadır. Anıtkabir için yapılan kabartma ve heykellerin konuları, Atatürk ün hayatından, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet tarihinden seçilmiştir (Taylak, 1998, s. 58). Tarihi Sinop Cezaevi Tarihî Sinop Kapalı Cezaevi, bir dönem "Anadolu'nun Alkatrazı" tabiri ile de tanınan ve 1999 yılında kapatılarak müzeye çevrilen cezaevidir. Tarih kaynaklarında Sinop Kalesi içinde bulunan ve 1214`te Selçuklu Sultanı I. İzzettin Keykavus tarafından tersane olarak yaptırılan İç Kale nin, 16. Yüzyıl dan itibaren zaman zaman zindan olarak kullanıldığına dair bilgiler bulunmaktadır. Sinop u 1640 yılında ziyaret eden Evliya Çelebi kale içindeki cezaevi ile ilgili izlenimlerini şu ifadelerle anlatmıştır: "Büyük ve korkunç bir kaledir. 300 demir kapısı, dev gibi gardiyanları, kolları demir parmaklıklara bağlı ve her birinin bıyığından 10 adam asılır nice azılı mahkûmları vardır. Burçlarında gardiyanlar ejderha gibi dolaşır. Tanrı korusun, oradan mahkûm kaçırtmak değil, kuş bile uçurtmazlar (Yılmaz, 2009, s. 6). 18.Yüzyıl a gelindiğinde Sinop ta sadece kale değil, Sinop şehrinin kendisi de mahkûm edilenlerin en önemli sürgün yerlerinden biri olmuştur. Bir diğer ifade ile şehrin bizzat kendisi cezaevi görevi üstlenmiştir. Sinop hapishanesinin kuruluş yerinden kaynaklanan bazı özelliklerinden dolayı kaçılması imkânsız bir yer olarak tanınmıştır. Burayı, ABD de San Fransisco yakınlarındaki bir ada üzerinde bulunan ve birçok filme konu olan ünlü Alcatraz hapishanesine benzeterek, Anadolu nun Alcatraz ı olarak tanımlayanlar da bulunmaktadır. Sinop Cezaevi ni girilir, ama çıkılmaz yapan bu şöhretin temelinde cezaevi ve onun bulunduğu yer gibi önemli rol oynamıştır (Yılmaz, 2009, s. 6). Çanakkale Savaşı Osmanlı başkenti İstanbul un anahtarı olan Çanakkale Boğazı, Rusya nın sıcak denizlere açılma yolu olması ve stratejik öneme sahip bulunması nedeniyle tarihte pek çok siyasi mücadeleye ve silahlı çatışmaya sebep olmuştur (Türkmen, 2007, s.19). Almanya, Avusturya- Macaristan, İtalya üçlü ittifakı, İngiltere, Fransa, Rusya üçlü itilafı gerçekleşmiştir (Apuhan, 2008, s.13-14). Osmanlı Devleti ise o dönemde güçsüz ve zayıf olduğu, para, sanayi, ürünleri, silah ve mühimmat yönünden dışarıya bağımlı bulunduğundan, varlığını sürdürmek ve kalkınmak uğrunda bir devlete istinat etmesi gerektiği, özellikle Rusya nın harp hedeflerinden korktuğu için Almanya ile ittifakı zorunlu görünmüştür. Gizli kaydı ile Türk- Alman İttifak Antlaşması, 2 Ağustos 1914 te imzalanmıştır (Kocabaş, 2009, s ).

5 5 Hüzün turizminin bir başka özelliği ders verici niteliğe sahip oluşudur. Türk Ulusu Çanakkale savaşları sayesinde düşmanını tanımış ve düşmana kendini tanıtmıştır (Aliağaoğlu, 2004). Atatürk ün Bütünüyle bir Türk Abidesi olan yarımada, günümüzün genç ve gelecek kuşaklarına barışın değerini savaşın vahşetini gösteren tarihi bir mekândır. sözü ile Çanakkale Savaşının tarihi önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Yine askeri açıdan bakılırsa, tarihçiler arasında savaşın ders verici etkileri konusunda görüş birliği bulunmaktadır. Gelibolu çıkarması 6 Haziran 1946 yılında gerçekleştirilen Normandiya çıkarması için de ders verici nitelikte olmuş, bu çıkarmanın yanlışları Normandiya da tekrarlanmamıştır. Aynı özellik Arjantin ile Birleşik Krallık arasında gerçekleşen Falkland adaları savaşı için de geçerli olmuştur (Kurat, 2001: 72-77). Türk savunmasının zayıfladığını düşünen itilaf devletleri 18 Mart 1915 sabahı, Çanakkale Boğazı nı sadece donanma kuvvetleriyle geçmeye çalışmış ama başarılı olamamışlardır (Mütercimler, 2005, s. 187). İtilaf Devletleri donanması ağır kayıplar verince Anzaklar, 25 Nisan 1915 Pazar günü sabahın erken saatlerinde başlayan çıkarma ile Gelibolu Yarımadası ndaki savaşa katılmıştır. O günden 9 Ocak 1916 ya kadar süren kanlı ve çetin çarpışmalar geçmiştir. (Duman, 2006, 201). Çanakkale cephesinde Türkler, kara ve deniz muharebelerinde toplam subay ve er şehit vermiştir. Zayiat sayısı; şehitler, yaralılar, kayıp ve esirler, hastaneye gönderilenler ve çeşitli hastalıklardan ölenler dâhil olmak üzere kişi civarında olmuş. Çanakkale cephesinin bir diğer ilginç yanı da, iki düşman ordunun savaşan askerleri arasındaki yakınlaşmanın getirdiği dostluğun, zamanla artmış olmasıdır. Anzak asker ve komutanları, Çanakkale de yiğitçe savaşan Türklerin hem asker, hem de insancıl yönlerini yakından izleyerek, onların kendilerine tanıtıldığı gibi barbar bir ulusun çocukları olmadığını görüp anlama fırsatını elde etmişlerdi. Bu durum, ülkeler arasındaki siyasi ilişkileri de olumlu yönde etkilemiş ve savaş sonrasında, Avustralya ve Yeni Zelanda ile olumlu ilişki ve dostlukların oluşmasının başlıca sebebi olmuştur (Fewster vd., 2005, s. 104). Beyaz Hüzün Sarıkamış Hareketi 1914 yılından beri Allahüekber dağlarında kar ile kucak kucağa yatan 90 bin vatan sevdalısının yattığı yerdir Sarıkamış. Bugün Türkiye nin varoluşunda 90 bin şahadete ermiş vatan sevdalılarının yadsınamaz yeri vardır (Gökçe, 2013). Sarıkamış, 24 Aralık 1914 yılında başlayan Osmanlı Rus savaşında Sarıkamış ta Allahüekber Dağları nda doksan bin askerin şehit olduğu hüzünlü bir destandır (Keleşyılmaz, 2000). Doksan bin kişilik ordunun tamamı, ağır kış şartlarındaki dondurucu soğukta donarak şehit olmuştur. Enver paşa Almanların Avrupa Cephesindeki yüklerini hafifletmek için Türk askerini Sarıkamış a Ruslara karşı sürerek doksan bin askerin şehit olmasının tek sorumlusu olarak görülmüştür. Savaş sonrası Rus generaller Maslofski ve Nilkolski görüşlerinde Türk Askerleri harekâtın ilk günlerinde galip gelebilecekken Enver Paşa ve diğer üst düzey komutanlarının inisiyatiflerini sorumsuzca kullanmaları sebebi ile böyle bir hezimetin

6 6 kaçınılmaz olduğunu belirtmiştir (Tutar vd, 2011). Sarıkamış, Eksi 40 dereceye düşen dondurucu soğuğa ve açlığa rağmen Türk askerinin mücadele verdiği yer olarak hafızalarda yerini almıştır. (Çolak, 2006; Aksun, 2005). HÜZÜN TURİZMİNDE MABETLEŞME SÜRECİ MacCannell (1976, s ) ünlü The Tourist kitabında turistik objenin mabetleşme sürecinden bahsetmiştir. Yazarın görüşüne göre turiste sunulan obje anlamlı ve zincirleme bir işaretleme aşamasından geçmelidir. Bir turistik objenin kalıcılığını sağlamak ve onu özel kılmak için bu objenin birbirleri ile bağlantılı bazı belirleyicilerinin olması gerekmektedir. MacCannell a (1976) göre turistik obje, turistlerin gözünde yarı dini bir nitelik kazanmış olur (Aktaran: Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu, 2007, s. 218). Mabetleşme süreci özellikle hüzün turizminin mabetleştirilmesi yönüyle bakıldığında zaten çoğu ziyaretçi tarafından kutsal sayılarak gelinen bu alanların mabetleştirme sürecine uygun olduğunu göstermektedir. Ancak MacCannell (1976), turistik obje olarak Mona Liza veya Napolyon un şapkasını seçmiştir. Oysa savaş alanları onlardan farklıdır (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu, 2007, s.218). Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu na (2007) göre, örneğin askeri bir alanın mabetleşmesi, vatandaşların milliyetçilik duygularından olumlu veya olumsuz olarak etkilenebilmektedir. Yine Seaton a (1999, s. 140) göre bu süreç savaş alanları için asla sona ermemektedir. Çünkü mabetleşme sürecinin aşamalarından olan sınırlama ve yükseltme aşamasında yükseltme safhası son bulmamakta ve zenginleştirme olarak devam etmektedir. Hüzün turizminde mabetleşme süreci adlandırma, sınırlama ve yükseltme, tapınaklaşma, mekanik çoğaltma ve sosyal çoğaltma olarak beş aşamadan oluşmaktadır (MacCannell, 1976; Seaton, 1999). Araştırmada bu süreç yöntem olarak kullanılmış ve süreçteki aşamalar beyaz hüzün Sarıkamış örneği ele alınarak incelenmiştir. Türkiye de ise bu konu ile ilgili daha önce yapılmış çalışmalardan Aliağaoğlu (2008), Gelibolu Yarımadası nın Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu (2007) ise Büyük Taarruz Başkomutan Tarihi Milli Parkı nın mabetleşme sürecini bu yöntemle ele alıp incelemiştir. Bu çalışmada da mabetleşme sürecinin ne seviyede olduğunun belirlenmesini sağlayan bu yöntem kullanılarak Sarıkamış ın Mabetleşme sürecini tamamladığı tespit edilmiştir. Sarıkamış Mabetleşme Süreci Şüphesiz ki milleti millet yapan en önemli unsur üzerinde yaşadığı topraklardır yılları bu vatan için bedenlerini siper etmiş on binlerce şehidin yattığı yerdir Sarıkamış. Sarıkamış son yıllara kadar hak ettiği değeri ve ilgiyi görmemiş fakat son çeyrek asırdır milletimizin yakın geçmişini bilme ve ona sahip çıkma iradesi ile kahramanlık ve kardeşlik destanlarının yazıldığı Çanakkale ve Sarıkamış artık milletimizin önemsediği ve sahip çıktığı yerler olmuştur. Böyle hüzün turizmi destinasyonlarına duyulan ilgi her geçen gün artarak devam etmektedir. Gerek STK lar gerekse devletin teşvik ve katkıları ile tarih ve kültür mirasımız olan bu alanlar gelecek nesiller için en büyük ibret alanlarıdır. Bu

7 7 kapsamda Sarıkamış alanı mabetleşme sürecinde; adlandırma, sınırlama ve yükseltme, tapınaklaşma, mekanik çoğaltma ve sosyal çoğaltma olarak tanımlanan beş aşamayı tamamlamış bir bölgedir. Adlandırma Herhangi bir alanın benzer özellikte diğer alanlardan ayırt edilmesi ile mekânın mabetleşmesi süreci başlamakta ve bu ilk aşamaya adlandırma adı verilmektedir. Adlandırma aşamasında yapılacak ilk iş kimlik doğrulama olmalıdır. Adlandırma safhasından önce mabetleşme sürecine girecek objenin özgünlüğü konusunda birçok araştırma yapılmalıdır (MacCannell, 1976, s. 44). Savaş alanları, genellikle galip gelenler tarafından adlandırılır. Bunlar genellikle insani ve taktiksel nedenlerle şehrin ve insanların yoğun olarak bulunduğu yerlerden uzak, harita üzerinde kesin bir adı bulunmayan kırsal bölgelerdir. Savaşın sınırları adlandırma için belirlenmiş ve verilen isimler sonuç olarak turistler de dahil olmak üzere insanların aklında meydana gelen olayla ilgili bağlantı kurulabilecek yönde yapılmıştır (Seaton, 1999). Allahüekber dağlarının yakınlarında gerçekleşen mücadele kavramsallaştırılmış ve tek bir savaş gibi Sarıkamış Harekâtı diye isimlendirilmiştir. 25 Aralık sabahı Sarıkamış a yürümek üzere Bardız dan hareket edilmişti daha sonra bitkin bir şekilde akşama Bardız geçidine ulaşılmıştı ancak Ruslar orada saldırmak için beklemekteydi. 4 gün boyunca sarp dağlarda ilerleyen 25 bin kişilik ordu çok kayıp vermiş ve sadece iki bin kişilik öncü kuvvet Bardız geçidine ulaşabilmiştir. Aynı günün gecesi 17 inci ve 29 uncu Tümen soğanlı dağlarında gecelediği sırada şiddetli tipi yüzünden yarıdan fazla kişi burada şehit olmuşlardır. Ateş yakmayı başarabilenler kurtulmuş ancak birçok asker bir ateş başı bulamadığı için donarak şehit olmuştur. O gece Sarıkamış zapt edilebilse idi askerlerimiz donarak şehit olmayabilirdi. O ana kadar inisiyatifi elinde bulunduran Türk askeri bu andan itibaren hezimete sürüklenmiştir. Sarıkamış a ulaşamadan Soğanlı mevkiinde ordunun yarısı şehit olunca Türk milletinin tarihinde acıları dinmeyecek bir kara gün yaşanmıştır. Ancak askerlerin korkusuzca ve vatan uğruna öleceğini bilerek bu taarruza katılmaları bir kahramanlık destanı olmuş ve bunun adı Sarıkamış Destanı olarak tarihe geçmiştir (Tutar vd., 2011). Sınırlama ve Yükseltme Bir turistik objenin veya mekânın mabetleştirilmesi sürecinde ikinci aşama, sınırlama (çerçeveleme) ve yükseltmedir. Sınırlama aşamasında turistik öğenin çevresine yasal bir sınır çekilmektedir. MacCannell a (1976) göre sınırlama safhasında obje yasal sınırlar içerisinde sergilenir. Örneğin Mona Lisa Tablosu nun bir camın arkasında yanında başka bir tablo olmaksızın sergilenmesi sınırlamaya örnektir. Kuşkusuz konu savaş alanları olunca bu alanları bir kutu içine koymanın veya sergilemenin güçlüğü kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle konuyu sınırlandırma açısından ele almak gerekmektedir (Aliağaoğlu, 2008, s. 96).

8 8 Savaş alanlarındaki mekansal değişiklikler olmuştur ancak değişimlerin bir kısmı beşerî faktörler sayesinde gerçekleşirken, bir kısmı da coğrafi şartların getirdiği olumsuzluklara bağlıdır (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu, 2007, s. 220). Savaş alanlarında sınırlama ve yükseltmeyi ancak olayın meydana geldiği yere bir anıt dikilmesi ile örnekleyebiliriz. Çünkü tüm savaş alanını sınırlandırmak imkânsızdır. Bu nedenle MacCannel in Mona Lisa Tablosu için verdiği sınırlama ve yükseltme örneği, Sarıkamış için Şehitlik anıtlarının dikilişi ile sınırlandırılmıştır. Sarıkamış savaş alanında anıtsal işaretlemeler,yukarı Sarıkamış Şehitliği konusunda ilk girişim Tümen Komutanı Canik İskiripli paşa tarafından 1957 yıllarında yapılmıştır. Bu şehitliğin yanı sıra 1968 yılında yapılan Batı Kışla Şehitliği Anıtı, Dikenliği Tabya Şehitliği Anıt Mezarı, Makineli Tüfek Şehitliği, Turangöl Şehitliği Anıtı, Ağababa Şehitliği Anıtı, Yayıklı Köyü (Divik) Kırklar Şehitliği Anıtı, Dik Yayla Şehitliği Anıtı, Millet bahçesi Meçhul Asker Anıtı, Çakırbaba Şehitliği Anıtı, Yağbasan Şehitliği Anıtı, Mescidli (Deliktaş) Şehitliği Anıtı, Tekçam Şehitliği anıtı, Soğanlı Dağı Şehitliği Anıtı, Hamamlı Şehitliği Anıtı, Ersinik Yaylası Şehitliği Anıtı, Bardız Geçidi Şehitliği Anıtı, Fırın Tepe Şehitliği Anıtı ve Allahuekber Dağı Meçhul Asker Şehitliği Anıtı da çeşitli dönemlerde Sarıkamış şehitlerinin anısına yaptırılmış ve görülmesi gereken önemli manevi mekânlar olarak sınırları yükseltme adına önemli yapıtlardır (Sarıkamış Dayanışma Grubu, 2014). Tapınaklaşma MacCannell a göre (1976), Çerçevelemede kullanılan maddenin kendisi mabetleşme sürecinin ilk aşamasına girerse, üçüncü aşamaya geçilmiş olunur. Bu aşama tapınaklaşma olarak adlandırılır. Yazar örnek olarak Almanya da Gutenburg müzesinde bulunan orijinal İncili vermektedir. İncil bir odada ve loş bir ortamda bir pedestelin içindedir. Odanın duvarlarında Beethoven a ait bir kitabe gibi değerli kitabeler de vardır. Dolayısıyla orijinal İncili koruyan odanın duvarları, tapınaklaşma aşamasına girmiş bulunmaktadır (Aliağaoğlu, 2008, s. 99). Sanat veya kutsal emanetler için ev sahipliği yapan binalar bu aşamaya örnek olarak verilebilir (MacCannell, 1976, s. 45). Tapınaklaşmanın ilk örneklerinden birisi savaşların anılarının yaşatıldığı mekânların oluşturulması ve kış dönemlerinde şehitlerin kar üzerinde simgeleştirildiği heykellerinin yapılmasıdır. Türk Şehitleri onuruna hatıra yazıtların ve Sarıkamış ta ulusal çapta organizasyonların yapılması kararlaştırılıp bir komite kurulmuştur yılında Erzurum'da Dünya Üniversitelerarası Kış Oyunları düzenlenmiş ve turizmin burada yaygınlaştırılması ve Sarıkamış ın da önemli bir destinasyon haline getirilmesi gerektiği belirtilmiştir (Günay, 2011). Her yıl binlerce ziyaretçi tarafından bölgedeki şehitlikler ve anıtlar ziyaret edilmektedir. Mekanik Çoğaltma Mekanik çoğaltmanın turistik bir obje veya mekânın mabetleşmesi sürecinde, turistik

9 9 hedefe yönelen turistlerin gerçeği bulma konusunda en önemli safha olduğu söylenebilir (MacCannell, 1976, s. 45). Bu aşamada obje; resim, heykel, kitap, gazete veya hediyelik eşya gibi türevleri ile çoğaltılmaktadır. Bu şekilde obje hakkında bilgi edinen turistin hayal kırıklığına uğramaksızın aradığını bulması amaçlanır. MacCannell ın (1976, s. 45) ifadesine göre mekanik çoğaltma, kültürel olayların, örnek olarak turistik çekicilikler ve turist varış yerlerinin önem kazanmasına neden olmaktadır (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu, 2007, s. 222). Kutsal objenin mekanik çoğaltılması, onun baskı, fotoğraf, model ve resimler şeklinde tekrar yaratılmasıdır. Böylece bu safhanın, turistik bir obje veya mekânın mabetleşmesi sürecinde, turistik hedefe yönelen turistlerin gerçeği bulma konusunda en önemli safhası olduğu söylenebilir. Şüphesiz modern zamanın en etkili mekanik çoğaltma aracı, filmlerdir. Ancak, mabetleştirme sürecinin özellikle savaş dönemine ilişkin en etkili aracı yazılı medyadır. (Seaton, 1999, s. 146). Sarıkamış, hakkında yazılan kitaplar ve şiirler Sarıkamış ı hiçbir zaman unutturmamıştır. Yapılan bir araştırmada Sarıkamış ile ilgili 49 tanesi kitap olmak üzere 1021 yayının bulunduğu tespit edilmiştir (Ağaoğlu, 2007). İsmail Bilgin in kitabı olan Beyaz Hüzün adlı eseri Sarıkamış Beyaz Hüzün olarak sinemaya uyarlanmış ve ünlü oyuncular Sarıkamış harekatını güzel bir dille dramatize etmiştir. Beyaz Hüzün filmi ünlü simaların rolleri ile Sarıkamış Destanının mekanik çoğaltma adına önemli bir rol üstlenmiştir (Yardımcıel, 2008). Aynı zamanda Kültür ve Turizm Bakanlığı nın desteklediği filmde 1. Dünya Savaşı'nın ilk aylarında sınır birliğine cephane götürmek için gönüllü olan yaşları arasında değişen 120 kahraman çocuğun hikayesi konu olarak işlenmiştir (Ağaoğlu, 2007). Sarıkamış, mekanik çoğaltma yolunda medyadan büyük ölçüde faydalanmış bir örnektir. Sarıkamış ın sürekli olarak yazılı baskı ve grafiksel imgeler yoluyla çoğalması halk bilincinde de olumlu etkiler bırakmıştır. Bu çoğalma birdenbire kitaplar, gazeteler ve resimlerle devam etmiştir (Ağaoğlu, 2007). Basın, kitap, film ve etkinliklerin Sarıkamış ın mabetleşme süreci üzerinde etkisi elbette büyüktür. Çünkü ziyaretçi hüzün alanına seyahat etme kararını yazılı medyadan edindiği bilgilere dayanarak almaktadır. Dolayısı ile bahsedilen hüzün destinasyonu hakkında ne kadar fazla baskı, resim, gazete vb.. yayın araçları yaygın olursa tanınması o derece kolaylaşmaktadır. Bu yazılı medya araçlarının yanı sıra gidilen destinasyonun ismi veya figürlerini içeren anahtarlık, şapka, biblo vb. görsel tanıtım araçları ziyaretçiler tarafından büyük ilgi görmektedir. Sosyal Çoğaltma MacCannel in mabetleşme sürecinin son aşaması olan sosyal çoğaltma, kültürel objenin bulunduğu yerden farklı olarak uzaklarda bir yerlerde anılması şeklinde açıklanabilir Bu aşama, Grupların, şehir veya bölgelerin ünlü bir çekicilikten sonra kendilerini

10 10 adlandırmaları olayıdır (MacCannell 1976, s. 45). Çanakkale 18 Mart Üniversitesi ismi bir sosyal çoğaltma örneğidir. Çok güçlü simgesel obje ve olaylar bulunduğu yerde kalmayıp sosyal çevre tarafından çoğaltılır ve insan yaşamının gündelik bir parçası haline gelir. Bu aşama şehir veya bölgenin belli bir çekicilikten sonra kendini adlandırma durumudur (MacCannell 1976). Sosyal çoğaltma savaş alanındaki objelerin alan dışında temsil edilmesi ve başka yerlerde anılması olarak da açıklanmaktadır (Seaton, 1999). Sosyal çoğaltma adına Sarıkamış dışında Mersin, Kocaeli, Yalova ve Merzifon da birer anıt bulunmaktadır. Bunların dışında Sarıkamış çevresinde birçok anıt ve şehitlik bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır: Sarıkamış ta merkezde Şehitler Mahallesinde şehitlik, Hamamlı Köyünde şehitlik, Sarıkamış yakın Divik Yayla şehitlikleri (3 tane), Dikenli Tabya şehitliği, Divik köyü yanında bir şehitlik, Laloğlunda bir şehitlik, Boyalı köyünde yan yana 4 şehitlik, Erzurum-Şenkaya-Gaziler bölgesinde iki büyük şehitlik. Allahuekber Zirvesinde (3150 metre) bir anıt ve şehitlik, Narman girişinde çok büyük bir şehitlik ve anıt, Oltu da, Kosor Boğazında, Toprak Otele yakın ve Ersinek Köyünde birer anıt. Sarıkamış hatırası olarak süs eşyalarında dönemi anlatan figürler işlenmekte ve turistlere sunulmaktadır. Birçok yerde Sarıkamış isminde okulların olması, Sarıkamış kayak merkezinin turizm merkezi olması ( Sarıkamış Şehitleri Derneği tarafından Bursa da şehitler anıtı açılması, birçok ilde Sarıkamış anısına sergi ve etkinliklerin düzenlenmesi Sosyal çoğaltma adına örneklerdir (Bursa da Sarıkamış Şehitleri Anıtı Açıldı, haber, 2013). SONUÇ Bu çalışmada savaş alanları turizmi, hüzün turizmi kapsamında incelenerek dağılım alanlarından bahsedilmiştir. Sarıkamış Savaş Alanı yıllık olarak yaklaşık kişi tarafından ziyaret edilmektedir. Sarıkamış ın ziyaretçi sayısını artırmak için sınırlama ve yükseltme aşamasının geliştirilmesi gerektiği söylenebilir. Ne hazindir ki; ağır kış şartları, yokluk, açlık, hastalık ve sefalet içinde ölerek kefensiz yatan bu kahraman şehitlerimiz, birkaç yıl öncesine kadar hiç anılmamaktaydı. Son yıllarda, adeta uykudan yeni uyanılmışçasına; onların her yıl anılması; oraların Milli Park olarak düzenlenip, mezar ve anıtların inşası; Türk Ulusu için sevindirici olmuştur. Her geçen gün ziyaretçi sayısı artmakta ve Sarıkamış hak ettiği değere kavuşma yolunda ilerlemektedir. Ayrıca mekanik ve sosyal çoğaltmanın geliştirilmesi ve çeşitlendirilmesi ile savaş alanı için olumlu sonuçlar elde edileceği düşünülmektedir. Her milleti ayakta tutan manevi değerleri vardır, milletleri millet yapan geçmişte yaşadıkları acılardır nesillere düşen vazife ise tarih ve kültürüne sahip çıkarak ve bu acılardan ders çıkarıp geleceğe emin adımlar ile yürümektir. Bu açıdan bakıldığında son yıllarda gerek devletin gerekse özel sektörün

11 11 katkıları ile Sarıkamış destanını canlandırma adına beyaz perdeye yansıyan filmlerin önümüzdeki yıllarda daha da artması ve bölgenin hüzün turizmi açısından değerinin daha fazla anlaşılarak gelecek nesiller için bu destanın yaşatılabilmesi oldukça önemli görülmektedir. Bu çalışmada ilgili literatürle bağlantılı olarak bir destinasyonun hüzün turizmi kapsamında mabetleşme süreci belirtilmiş olup, Sarıkamış destinasyonun hüzün turizmi kapsamında beş basamağının tanımlanması yapılarak mabetleşme sürecindeki şartları karşılayıp karşılamadığı ölçülmüştür. Sonuç olarak; Sarıkamış Destinasyonunun Mabetleşme sürecini tamamlamış bir destinasyon olduğu tespit edilmiştir. Gelecek nesillere bu tür destinasyonların aktarılabilmesi adına bu tür çalışmalar literatüre büyük katkı sağlayacaktır. Kültür ve tarih turizmi kapsamında hüzün turizmi alanlarının değerinin arttırılabilmesi ve turizm eğitimi alan öğrencilere okutulması önerilmektedir. Bu çalışmanın ileride yapılacak araştırmalara da katkı sağlayıp yol göstereceği ayrıca başka destinasyonların mabetleşme sürecinin araştırılması adına bir kaynak oluşturacağı düşünülmektedir. KAYNAKÇA Alaeddinoğlu, F., ve Aliağaoğlu, A. (2007). Savaş Alanları Turizmine Tipik Bir Örnek: Büyük Taarruz ve Başkomutan Tarihi Milli Parkı. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 18(2), Aliağaoğlu, A. (2004). Sosyo-Kültürel Miras Turizmi ve Türkiye den Örnekler. Coğrafi Bilimler Dergisi, 2(2), Apuhan, R, Ş. (2008). Çanakkale Geçilmez, Timaş Yayınları, İstanbul. Aliağaoğlu, A. (2008). Savaş Alanları Turizmi İçin Tipik Bir Yer: Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı, Milli Folklor,78, Ağaoğlu, B., (2007). Sarıkamış Harekatı Kaynakçası, İstanbul. Alındığı yer: Aksun, Z. N. (2005). Enver Paşa ve Sarıkamış Harekâtı, Ötüken Yayınları, İstanbul. Bowman, M.S., ve Pezzullo, P.C. (2010). What so Dark About Dark Tourism?: Death, Tours and Performance, Tourist Studies, 9 (3), Blom, T. (2000). Morbid tourism: a postmodern market niche with an example from Althorp. Norwegian Journal of Geography, 54, Çolak, İ. (2006). Sarıkamış Destanı -Tarihimizin En Beyaz Dramı, Akis Kitap, İstanbul. Duman, M. (2006). Çanakkale, Ares Kitap, İstanbul. Fewster, K., Başarın, V., & Başarın, H.H. (2005). Gelibolu 1915 Savaşla Başlayan Dostluk, (Çeviri: İbrahim Keskin), Sistem Yayıncılık, İstanbul.

12 12 Gökçe, A. (2013). Sarıkamış-Allahuekber Şehitleri. Serhat Tarih-Kültür ve Haber Dergisi, Gnoth, J. (1997). Tourism Motivation and Expectation Formation. Annals of Tourism Research, 24(2), Günay, E. (2011). Sarıkamış Beyaz Hüzün Diye Anılan Bir Topraktır. birtopraktir_ html (Erişim Tarihi ). Kaya, O. (2006). Ölüm Turizmi: Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı nı Ziyaret Eden Turistlerin Ziyaret Motivasyonlarını Anlamaya Yönelik Bir Araştırma ve Sonuçları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Çanakkale. Keleşyılmaz, V. (2000) Kafkas Harekatının Perde Arkası, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 11, Kendle, A. (2008). Dark Tourism: A Fine Line Between Curiosity and Exploitation. Avaliable from Vagabondish: Essentials and ephemera for the curious traveler: (Erişim Tarihi ). Kılıç, B., & Akyurt, H. (2011). Destinasyon İmajı Oluşturmada Hüzün Turizmi: Afyonkarahisar ve Başkomutan Tarihi Milli Parkı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), Kocabaş, S. (2009) Çanakkale Savaşları ve Türk-Dünya Tarihindeki Yeri. Vatan Yayınları, İstanbul. Kozak, M.A., & Bahçe, S. (2009). Özel İlgi Turizmi, Detay Yayıncılık, Ankara, Kurat, T., (2001). The Gallipoli Campaign İnternational Perspectives 85 Year on, Conference Papers, April 2000, Çanakkale. Lennon, J., & Foley, M. (2000). Dark Tourism The Attraction of Death and Disaster, Continuum, London. Maccannell, D. (1976). The Tourist, University of California Press, London. Mütercimler, E. (2005). Korkak Abdul den Coni Türk e Gelibolu 1915, Alfa Yayınları, İstanbul. Rojek, C. (1993). Ways of Escape: modern transformations in leisure and travel, Macmillan: London. Seaton, A.V. (1996). Guided By the Dark: From Thanatopsis to Thanatourism. International Journal of Heritage Studies, 2(2),

13 13 Seaton, A.V. (1999). War and Thanatourism: Waterloo Annals of Tourism Research, 26(1), Sharpley, R. (2005). Travels to the Edge o Darkness: Towards a Typology of Dark Tourism. Taking Tourism to the Limits: Issues, Concepts and Managerial Perspectives, Slayton, S.L. (2006). Ground zero Tragedy, Terror, and Grief Tourism. Houston WordPress. Available from: (Erişim Tarihi ). Smith, V.L. (1998). War and Tourism An American Ethnography, Annals of Tourism Research, 25(1), Stone, P,R. (2006). A Dark Tourism Spectrum: Towards a Typology of Death and Macabre Related Tourist Sites, Attractions and Exhibitions, Selected Works, 54(2), Taylak, M. (1998). Etnografya dan Anıtkabir e, Kültür Yayınları, Ankara. Tutar, H., Öğün, T., Kapu, H., Erdoğdu, H., & Küçük, E. (2011). Türk Halkının Sarıkamış Algısı, SERKA Serhat Kalkınma Ajansı. Türkmen, Z. (2007). Çanakkale 1915, Berikan Yayıncılık, Ankara, Yardımcıel, M. (2008). internette/gundem/gundemdetay/ / /default.htm (Erişim Tarihi ). Yılmaz, C. (2009). Tarihi Sinop Kalesi Cezaevi, Doğu Coğrafya Dergisi, 14(22), (Erişim Tarihi ). (Erişim Tarihi ). CHMTA3NDQ5MS8x (Erişim Tarihi ).