Araştırma Raporu. Uluslararası İlişkiler Konseyi. Orta Asya Su Anlaşmazlıkları. Pozisyon: Başkan. Giriş. Anahtar Kelimelerin Tanımları

Transkript

1 Forum: Sorun: Yazar: Uluslararası İlişkiler Konseyi Orta Asya Su Anlaşmazlıkları Deniz Hallik Pozisyon: Başkan Araştırma Raporu Giriş Açlık ve yoksullukla mücadele için en ana ihtiyaç olan su, kuşkusuz detaylı araştırma ve uzun dönemli çözüm önerileri isteyen bir sorundur. Orta Asya da Sovyet Birliğin yıkımından beri sorun getiren sınır sorunu, su anlaşmazlıklarına da yol açmaktadır. Bu bölgedeki komşu ülkelerin siyasi ve sosyoekonomik etkileşimine öncü olan su dağılımı komitenin değerli sorunlarındandır. Orta Asya nın Dünya Haritasında Konumu Genel Hatlarıyla Orta Asya nın İçerdiği Ülkeler Anahtar Kelimelerin Tanımları Sosyoekonomik; aynı anda hem toplumsal alanı hem de ekonomik alanı veya aralarındaki ilişkileri ilgilendiren. 2 Hidroelektrik Santrali (HES); nehirlere kurulan ve su hızından dönen pervaneler sayesinde enerji oluşumu sağlayan bir sistem.

2 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği; Rusya İmparatorluğu nun Büyük Ekim Devrimi (1917) ile yıkılması ardından kurulan ve 1991 e kadar süren devlet. Federal sosyalist Cumhuriyet yönetim sistemine sahipti ve ilk lideri Josef Stalin idi. Orta Asya; Geçmişte SSCB nin içinde yer alan Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Tacikistan ı, ayrıca Afganistan, Pakistan ın kuzeyi, Çin in batısı, Moğolistan ve Rusya nın bir kısmı ve kuzeydoğu İran ı içinde bulunduran denizlere kapalı coğrafi bölge. Genel Bakış Aral Denizi Türkmenistan ın Maveraünnehir bölgesi, Aral Denizi ne dökülen Ceyhun (Amu Derya) ve Seyhun (Sıri Derya) nehirleri arasında kalan bölgedir ve anlaşmazlıkların temeli burada yatmaktadır. SSCB zamanında Aral Denizini besleyen bu iki nehrin akımı pamuk tarımını sulamak üzere başka bir güzergâha yönlendirilmiş, ve sonucunda Aral Denizinin günümüzde kuraklaşmasına sebep vermiştir lardan günümüze geçen 50 yıla yakın zamanda derinliğinde 100 metreden fazla azalma, yüzölçümünde 70 bin kilometre kareden 18 bin kilometre kareye düşme meydana gelen bu iç deniz yüzde 75 oranında küçülmüş ve çevresi çölleşmiştir. Böylece, bir zamanlar dünyanın dördüncü büyük gölü (iç denizi) olan Aral, ölü bir göl hâline gelmiştir. Aral kıyısında balıkçılıkla uğraşan köy ve kasabalar tamamen terk edilmiş, gölün üzerinde yükselen buhar tabakası da yok olunca iklim tamamen değişmiş, Türkistan ın o güzelim ekolojisi alt üst olmuştur. Su Kaynaklarının Kullanımı Orta Asya nın en önemli nehirleri Amu Derya ve Sıri Derya, sınırı aşan sular ismine uygun, birkaç ülkeden geçen ve farklı ülkelerin kollarından beslenen nehirlerdendirler. Sıri Derya Kırgızistan dan Özbekistan a kadar çeşitli yerlerden geçer. Amu Derya da Tacikistan dan Afganistan a, oradan Özbekistan a ve Türkmenistan a kadar uzanır. Kapsadığı bu geniş yerler ve bulundukları çeşitli ülkeler yüzünden, bu iki nehir de tüm Orta Asya ülkelerinin ihtiyaçlarını karşılayamaz fakat istek yoğunluğu yüzünden çok kullanılırlar. 3 Orta Asya nın toplam nehir su kaynaklarının yarısı yoğun nüfusa sahip olan Özbekistan ın kullanımındadır. Bu nedenle yüzde 85 i Tacikistan ile Kırgızistan dan gelmektedir. Doğal su kaynaklarının ülkeler arası düzenli dağılımı anlaşmazlıklara sebep olmaktadır. Devletlerarası ilişkilerin temeli olan bu su ithalat ve ihracatın en büyük kaynağı Sıri Derya ve Amu Derya nehirlerindedir. Ayrıca Avrasya bölgesini etkileyen kurumakta olan Aral Gölü de bu tür sorunların ekolojik felaketlere yol açtığı gözlemlenmektedir. 1 Prof. Dr. Orhan Kavuncu nun sözleri, dikkate alınması gereken önemli bilgiler bulundurmaktadır. Aral ı hayata döndürme çabaları devam ederken bölgedeki su kaynakları üzerinde yeni inşaatlar yapmak, üstelik bunları, suyu tabii yataklarından koparırcasına yapmak bu bölgede zaten var olan çevresel dengesizliği daha da artıracaktır.. 3

3 Hidroelektrik Santralleri ve Etkileri Kırgızistan, 2003 lerde Sıri Derya nehrini besleyen en önemli kollardan Narın nehri üzerindeki Toktagül barajından beslenen Kamberata Hidroelektrik Santralı na yeni bir ünite inşa etmeye çalışmıştır ve Rusya nın finansal desteği ile 2009 da yeniden yapıma başlamıştır. SSCB nin yılları arasındaki on yıllık HES gelişim planı içerisinde Kamberata Santrali nin de planı yer almaktadır. 6 Tacikistan Hükümeti de 1980 lerde başlattığı Rogun HES inin inşasına 25 yıl ardından yeniden başlamıştır. Eski bir proje olduğu için, çevresel etkileri mühendislik planlarında yer almamıştır. Yeni teknolojiler ve ekolojik etkenler ele alınıp baştan tasarlanması gereken projelerdendir. 7 3 Şubat 2010 tarihinde Özbekistan Başbakanı Şevket Mirziyayev, Tacikistan Başbakanı Akil Akilov a bir mektup göndererek, Rogun Hidroelektrik Santralı Projesi nin uluslararası bağımsız uzmanlarca incelenmesi konusunda çağrıda bulunmuştur. Bu çağrıda, 35 yıl önce inşa edilmiş olan Toktagül ve Nurek baraj ve hidroelektrik santralları gibi tesislerin son 20 yıldır hiç bakım görmedikleri için tehdit oluşturdukları, deprem kuşağında yer alan Rogun Projesi nin ise 40 yıl önceki inşaat ve teknolojiye göre yapılan eski proje üzerine tasarlandığı vurgulanmıştır. Bu tür büyük projelerin yapımında çevresel riskler, bölge tarımına yönelik su sıkıntıları, insanî riskler ve sismik riskler hatırlatılmış, Rogun un bulunduğu bölgenin zaman zaman 10 şiddetinde ölçümlerin görüldüğü yüksek deprem riskleri taşıyan bir bölge olduğu vurgulanarak bütün bu hususların ve muhtemel sonuçlarının önceden tespiti önerilmiştir. 10 İlgili Taraflar ve Görüşleri Özbekistan 1 Özbekistan, ekolojiye zararın minimum seviyede tutulduğu çözüm önerilerini destekliyor. Sınırları aşan nehirlerdeki suyun kullanımının ve hidroenerji merkezlerinin kurumlarının da hem doğayı hem de Amuderya ve Sirderya nehirlerinde yaşayanların hayatlarını kötü bir şekilde etkileyeceğine ve bu yüzden bu tür eylemlerden uzak durulması gerektiğine inanıyor. Yaz ve kış aylarında alınacak depolama önlemlerinin tarımsal alanlardaki kullanıma yararlı olacağı taraftarıdır. 1 Türkmenistan Türkmenistan Cumhurbaşkanı nın 2009 Şubatında yaptığı Özbekistan ziyaretinde de Orta Asya su kaynaklarının rasyonel kullanılması konusu iki ülkenin devlet başkanları arasında ele alınmış ve sorunun bölge ülkeleri arası diyalogla çözülmesi, bu çözümde bölgede müdahil olmak isteyen siper güçlerin taraf olması yerine, Birleşmiş Milletler nezaretinde tarafsız bir araştırma ve çalışmanın yardımcı olacağı hususları gündeme getirmiştir. 3 Kazakistan Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev in 17 Mart 2010 tarihinde Taşkent e yaptığı

4 ziyaret esnasında da, Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov ile baş başa görüşmesinde ve müteakiben Orta Asya bölgesindeki su ve enerji kaynaklarının müşterek kullanımı için tüm tarafların karşılıklı Kabul edebileceği bir mekanizma geliştirilmesinde mutabık kalınmıştır. 3 Kırgızistan Çevre konusundaki endişelere, Kırgızistan daki BDT Devletler Enstitüsü nün Bişkek Direktörü Alexander Knyazov un Pravda Vostoka gazetesinde yayınlanan makalesinde de dikkat çekilmektedir. Knyazov un yazısında, Kırgızistan ve Tacikistan da inşa edilecek dev hidroelektrik santralların, Özbekistan, Kazakistan ve Türkmenistan ın güvenliğini riske edeceği ifade edilmekte, bu çevresel etkilerin sadece komşularına değil, Kırgızistan daki Oş, Celalabad ve Batken bölgeleriyle, Tacikistan daki Sogd bölgesine de zarar vereceği belirtilmektedir. Yazıda ayrıca, Sovyet döneminde yapılmış olan mevcut santralların durumu çevre ve güvenlik açısından ele alınırken, yakınlarda Nurek santralında yaşanan bir kazanın da Kırgız ve Tacik hükümetlerine önemli bir alarm niteliğinde olduğu belirtilmektedir. 3 Olayların Zaman Çizelgesi Bir konunun tarihsel arka planı, konunun derinliğini anlamak için çok önemlidir. Bu nedenle, elinizdeki konuyla ilgili olayların bir kronolojik listesini verin. Zaman çizelgesi için aşağıdaki tablo formatını kullanın. Olay Tarihi Olayın Açıklaması 1991 SSCB nin sonu 17 Mart 1992 Trans Sınır Su Havzalarının ve Uluslararası Nehirlerin Korunması ve Kullanımı konveksiyonu 21 Mayıs 1997 BM nin Ana Toplantısındaki Uluslararası Nehirlerin Kullanım Hakları Hakkında konveksiyon yapılmış, Orta Asya daki su havzalarının ortak kullanım alanı olması gerektiği kararına varılmıştır. 1 Mart 2009 Dünya Su Konseyi Su Forumu İstanbul da toplanmıştır 17 Mart 2010 Kazakistan Cumhurbaşkanı nın Özbekistan Cumhurbaşkanı ile görüşmesi Antlaşmalar ve Olaylar Birleşmiş Milletlerin Sınır aşan su yollarının ve uluslararası göllerin kullanımı ve korunması konusunu ele alan iki adet, biri 1992 yayımlı, ötekisi ise 1997, karar bulunmaktadır. Bölgede uluslararası kuruluşların ilgi ve gayretleri sürmektedir. Mart 2009 da İstanbul da 5. Dünya Su Konseyi nin (WWC, World Water Council) liderliğinde her üç yıl toplanan Su Forumu nda, Orta Asya su sorunları taraf ülkeler ve uluslararası platformda tartışılmıştır. 9

5 Ayrıca ülke liderlerinin görüşmeleri ve konuşmaları da bulunmaktadır. Bunlar yukarıdaki ilgili taraflar ve aşağıdaki sorunu çözmek için atışmış girişimler sekmelerinde anlatılmışlardır. Sorunu Çözmek İçin Atılmış Önceki Girişimlerin Değerlendirilmesi Türkmenistan, Kazakistan ve Özbekistan Cumhurbaşkanlarının önceden de bahsedilmiş olan görüşmeleri, iyimser yönlerini ve BM nin önderliğinde gelişime hazır oluşlarını nitelendirmektedir. Ayrıca Dünya Su Konseyi nin de aktif hareketleri, sorunun çözüm yolunda ilerleyişini tetiklemektedir. Bölgede uluslararası kuruluşların ilgi ve gayretleri sürmektedir. Mart 2009 da İstanbul da 5. Dünya Su Konseyi nin (WWC, World Water Council) liderliğinde her üç yıl toplanan Su Forumu nda, Orta Asya su sorunları taraf ülkeler ve uluslararası platformda tartışılmıştır. 9 BM nin çıkardığı 1992 ve 1997 kararları da çözüm sürecini etkilemek ve gerçekleştirmek üzere bulunmaktadırlar. Çözüm Önerileri Ülkelerin tamamen kendi aralarında, üçüncü bir partinin dahilinden ırak bir biçimde bir anlaşmaya varmaları gerekmektedir. Bencil hareketlerden uzak anlaşmalar, pozitif dönüşümler getirir. Su kaynaklarının akıllı kullanımı çözüm sürecinin ilk adımı olabilir. Çözüm iki nehir tek havza prensibine uygun olmalıdır. İnşa edilen herhangi bir yapının, ekolojiye zarar vermeyeceğine ve şu anki nehir kullanımını etkilemeyeceğine dair emin olunmalıdır. Zarar verilmesi durumunda tazminata tabi tutulmalıdır. HES projelerinin nehrin akış hızını hiçbir şekilde etkilemeyeceğine ve başka ülkelere zarar vermeyeceğine emin olunmalıdır. Kaynakça 1. Merdanoğlu, Süleyman. Turansam: Orta Asya Su Sorunu Hakkında Özbekistan ın Görüşü. www. turansam.org/makale.php?id=21, 13 Kasım, Türk Dil Kurumu, Bıyıkoğlu, Nadir. Orta Asya da Su Sorunları, Haziran df 4. Prof. Dr. Orhan Kavuncu: Su Forumu ve Türkistan da Su Problemi, Türk Yurdu Dergisi, Sayı:260, Nisan Özbekistan Cumhurbaşkanı İslâm Kerimov un, tarihli UAKF Zirvesi ndeki Sunumu.

6 6. Şavkat Hamraev, Özbekistan Tarım ve Su İşleri Bakan Yard., Cumhuriyet Gazetesi, UZ Daily: id htm 8. UZ Daily: 3 Mart id htm 9. UZ Daily: id htm, 10. UZ Daily: id htm

7 Araştırma Soruları Giriş Lütfen cevaplarınızı sizin için ayrılan boşluklara yazınız. Bu soruları ve cevaplarını ülkeniz ve sosyal politikaları hakkında olabildiğince bilgi edinmek için bir kılavuz gibi kullanın. Soruları cevaplamak için önceden var olan bilgilerinizi kullanabilir, arkadaşlarınızdan, öğretmenlerinizden, ve forum yöneticilerinden yardım alabilirsiniz. Ayrıca, daha fazla bilgi için interneti, kitapları, gazeteleri ve magazinleri kullanabilirsiniz. Tüm yerleri doldurmak ve tüm soruları cevaplamak zorunda olmadığınızı unutmayın. O yüzden gerekli bilgileri bulamazsanız endişelenmeyin. Tartışmalara katılmak için her şeyi tamamıyla bilmeniz gerekmiyor. Ancak, ne kadar iyi araştırırsanız, argümanlarda fikirlerinizin ikna edilmesinde o kadar etkili olursunuz. 1. Sizin ülkenizin bu konudaki görüşleri nelerdir? 2. Bu soruna çözüm olarak ülkeniz ne tür önemler alıyor?

8 3. Su anlaşmazlıkları hangi nehir veya göller yüzündendir, neden? 4. Hangi ülkeler en çok suya ihtiyaç duymaktadır? 5. Ülkelerin uzun vadeli planları ne yönde olmalıdır?

9 6. Kuraklığa sebep olan sebepler nelerdir, hangi göl/nehirlerdedir? 7. Amu Derya ve Sıri Derya hangi ülkelerden geçmektedir? 8. HES projelerinin su anlaşmazlıklarına etkileri nelerdir?

10 9. BM nin olaydaki etkisi hangi ülkelerde ne denli hissedilmektedir? 10. Aral ı hayata döndürme çabaları nasıl daha etkili olur? 11. Etkili kurumlar kimlerdir, ne yapmaktadırlar?