İŞKENCENİN ÖNLENMESİ AVRUPA KOMİTE si VE TÜRKİYE'YE YÖNELİK AÇIK BİLDİRİMLERİ. Mesut GÜLMEZ

Transkript

1 İŞKENCENİN ÖNLENMESİ AVRUPA KOMİTE si VE TÜRKİYE'YE YÖNELİK AÇIK BİLDİRİMLERİ Mesut GÜLMEZ işkencenin ve insanlıkdışı yada Küçültücü Ceza yalıut işlemin Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi'nin (İÖAS) sekiz yıllık uygulaması, Türkiye'nin aynı zamanda bir "ilk"ler ve "tek"ler ülkesi görünümünde olduğunu ortaya koyuyor. Gerçekten Türkiye, sözleşmeyi onaylayan ilk ülkedir Ne aşağıda değinileceği gibi, onay sırasında tüm parti sözcüleri bunun ülkemiz için "şeref' duyulacak bir gelişme olduğunu vurgulamışlardır. Ancak Türkiye aynı zamanda, sözleşme denetim sisteminin işlemeye başlamasının ardından 1990 ve 1991 yıııarında, ortam ve koşulların dayatması üzerine yapılan ilk iki ad hoc ziyaretin gerçekleştirildiği ilk ülkedir. Yine Türkiye, koşulların gerektirdiği bu denetimlerin ardından, sekiz yıldır işleyen denetim sistemi çerçevesinde uygulanabilecek en ağır yaptırıma iki kez olmak üzere konu olan ilk ve tek ülkedir. Onaylamadaki "ilk" devlet olma özelliği dışındaki bu olumsuz gelişmeler, işkencenin ülkemizin insan hakları ihlaııeri alanındaki en önde gelen sorunlarından birini oluşturduğunu göstermiyor mu? Temel amacı, işkencenin Önlenmesi Avrupa Komitesi'nin ikinci açık bildirimini gecikerek de olsa- kamuya duyunnak olan bu makalede; kimi genel bilgiler anımsatıldıktan sonra, sözleşmenin onay sürecinde dile getirilen görüşlere değinilmiş, denetimin işleyişi Prof Dr., TODAİE Öğretim Üyesi. Amme idaresi Dergisi, Ci/t 31, Sayı 1, Mart 1998.

2 14 Amme İdaresi Dergisi üzerinde durularak, karşılaştırma yapılmasına olanak vermek üzere i 992 ve i 996 açık bildirimlerine yer verilmiştir. GİRİş: KİMİ GENEL BİLGİLER Bakanlar Komitesi'nce 26 Haziran 1987'de kabul edilen, 26 Kasım i 987'de imzaya a çılan ve 1 Şubat i 989'da da yürürlüğe giren sözleşmenin kökeninde, iki hükümetdışı kuruluşun (işkenceye Karşı İsviçre Komitesi ve Uluslararası Hukukçular Komisyonu) A v rupa Parlamentosu Hukuk İşleri Komisyonu 'nun desteğiyle hazırlayıp Avrupa Konseyi'ne (AK) sundukları bir sözleşme tasarısı vardır. Hazırlık çalışmaları 1981 yılında başlayan sözleşmenin ana düşüncesi, Uluslararası Kızıl Haç Komitesi'nin uygulamasından esinlenen, tutuklama/gözaltı yerlerinde işkence ve kötü işlemleri önlemek için yerinde ziyaretlere dayanan bir denetim sistemi kurmaktır. İşkencenin Önlenmesi İçin Dernek (APT) kurucusunun (Jean-Jaques Gautier) bu düşüncesi, sözleşmenin düşünsel kökenini oluşturuyordu. i Bilindiği gibi, işkence yasağı ile zalimce, insanlıkdışı yada aşağılayıcı (küçültücü) işlem yada ceza yasakları, İkinci Dünya Savaşı sonrasında tarihsel yönden birkaç aylık bir zaman aralığıyla, önce bölgesel düzeydeki İnsan Hakları ve Ödevleri Amerikan Bildirgesi ve sonra da evrensel düzeydeki İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ile uluslararası belgelere girdp Bununla birlikte, 1215 tarihli Magna Carta Libertatum'dan başlayarak, bilinen başlıca ulusal, bölgesel ve evrensel nitelikli hak belgelerinde de işkence ve öteki işlem (muamele) yada cezalar yasaklanıp yaptırımlara bağlandı. Uluslararası insan hakları belgelerinde yer alan bu yasak, devletler için lıer koşul ve bağlamda geçerli ve u yulması zorunlu bir yükümlülüktür. Savaş yada savaş tehlikesi, iç siyasal istikrarsızlık yada başka her tür olağanüstü durumda da askıya alınması söz konusu olmayan işkence yasağı, istisna kabul etmeyen, mutlak ve sürekli bir yasaktır. 3 Bu konudaki tüm sözleşmelerde "salt dokunulmazlık alanı olarak tanın(an)"4 işkence yasağı, "hiçbir anlaşmaya taraf olmayan bir devleti de bağlayan genel ve mutlak nitelik taşır" ve "sert haklar"dan sayılır. s İşkenceyi, insanlıkdışı yada küçültücü ceza yada işlemleri yasaklayan uluslararası belgelerin çoğunda, ya yükümlülüklere saygı gösterilmesini dayatacak bir mekanizma öngörülmemişti yada öngörülen denetim mekanizmaları, rapor yada yakınmalara dayalı olarak "sonradan" işletilebiliyordu.(i İşkencenin Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi, işkencenin kökenlerine yönelik savaşıma olanak tanıyan önleyici yöntemlere önem veren bir i Carol Mottet (Editor), "Rapport explicatif', La mise en oeuvre de la Convention europeenne pour la prevention de la torture et des peines ou traitements inhumaines ou degradants (CEP'f), Bilan et perspectives apres cinq ans d'activites du Comites europeenne pour la prevention de la torture et des peines ou traitements inhumaines ou degradants (Cm, Actes du seminaire du 5 au 7 decembre 1994 a Strasbourg, APT, Geneve 1995, S.9. 2 Semih Gemalmaz, Yaşam Hakkı ve İşkence Yasagı, Kavram Yayını, İstanbul, 1993, s a.k., s :rekin AklllıoğJu, "İşkencenin, İnsanlık Dışı, Aşagılayıcı Zalimce Davranışların ve Cezaların Önlenmesi", Insan Hakları Yılhgı, Cilt 10-11, , s Tekin Akıllıogıu, İnsan Hakları I, Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, AÜ SBF İnsan Hakları Merkezi Yayını, Ankara, 1995, s lı Mesut Gülmez, İnsan Haklarının Uluslararası Korunması (BM Sistemleri), IHDE 4, TODAİE İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi Yayını, Ankara, 1996.

3 işkencenin Önlenmesi 15 yaklaşım sonucu kabul edildi. İşkence konusunda yeni içerik kuralları içermeyen sözleşme, Başlangıç bölumunde, dayanağını oluşturan İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi' nin (İHAS) 3. maddesindeki "mutlak yasak" içeren' şu kuralı anımsatmakla yetinir: "Hiç kimse, işkenceye, insanlıkdışı yada küçültücü ceza yahut işlemlere bağlı tutulamal,. " Çekince konulmasına olanak tanımayan (m. 2 i) ve devletlere imza yada onay sırasında uygulanacağı toprak yada toprakları belirleme yetkisi veren sözleşme (m. 20), aynı konuda kurallar içeren başka belgelerle ilişkilerini duzenlemiştir. Buna göre sözleşme, özgurluğunden yoksun kişilere kendisinden daha ileri koruma sağlayan ulusal yada başka uluslararası anlaşmaların kurallarını zedelemez (m. 17Il). Yine sözleşme, denetim sistemini tamamladığı İHAS ile ilişkileri konusunda da aynı yaklaşımı benimseyerek, hiçbir kuralının, İHAS denetim organlarının yetkilerini ve Taraf devletlerin İHAS gereğince Ustlendiği yukumluiukleri sınırlandırdığı yada bunlardan bir sapmaya olanak verdiği biçiminde yorumlanamayacağını öngörmuştur (m. ı 7/2). Dolayısıyla sözleşme, daha İ leri duzeyde guvenceler öngören ulusal yada uluslararası öteki sözleşmelere karşı "ikincil" yada "yedek" niteliktedir. Sözleşmenin öngörduğu denetim, yalnızca barış zamanında değil savaş durumunda da uygulanır. Ancak, silahlı çatışma durumunda -uluslararası yada değil- öncelikle 1949 tarihli Cenevre sözleşmeleri ve ı 977 tarihli Ek Protokolleri uygulanır (m. 17/3). Dolayısıyla, ziyaretler Uluslararası Kızılhaç Komitesi delege yada temsilcilerince yapılır. Ancak Komite, Uluslararası Kızılhaç Komitesi'nin duzenli olarak ve etkin biçimde ziyaret etmediği kimi yerleri -özellikle uluslararası nitelik taşımayan silahlı çatışmalar durumunda- ziyaret edebilir. TUrkiye, i i Ocak i 988'de imzaladığı sözleşmenin, 34 i ı sayılı ve 25 Şubat ı 988 tarihli yasayla onaylanmasını uygun buldu. 1I Bakanlar Kurulu da, 26 Şubat ı 988 tarihli ve 88/12649 sayılı ortak kararıyla onaylayıp yayımladı.' Onay belgesi, bir gün sonra Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği'ne verilmekle birlikte, onayın yurürlüğe girmesi ve hukuksal etkilerini doğurması, sözleşmenin m kuralı uyarınca yururluğe girdiği ı Şubat 1989'dan başlayarak gerçekleşti. Türkiye'den sonra sözleşmeyi onaylayan altı devlet; sırasıyla Malta, İrlanda, İsveç, B. Krallık, LUksemburg, İsviçre ve Hollanda idi. Sözleşmeyi ı EylUl 1997 itibarıyla onaylayan devlet sayısı 35 idi. Hırvatistan, Letonya, Litvanya, Moldova ve Rusya, sözleşmeyi bu tarihte onaylamayan AK üyesi beş devleti oluşturuyordu. 1o Hırvatistan ve Moldova'nın söz konusu tarihten sonraki onaylarıyla, bu sayı 37'ye çıktı. Konsey üyesi son devlet olarak Letonya da sözleşmeyi imzaladı (Bkz. Çizelge 1). Böylece tüm devletlerce imzalanan sözleşmeyi onaylamayan üç devlet kaldı: Letonya, Litvanya ve Rusya. 7 Feyyaz GÖlcoklo-A. ŞerefGözübüyük, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Uygulaması, Turhan Kitabevi Yayını, Ankara, 1994, s K Resmi Gazete, 26 Şubat 1988, Sayı: (Mükerrer). 9 Resmi Gazete, 27 Şubat 1988, Sayı: to Conseil de I'Europe (CE), Centre d'information des droits de l'homme, Etat des sigoatures et des ratifications d'une sthection d'instruments dans le domaine des droits de l'homme au ıer septemhre 1997, H (97) 3/rev. 3, Strasbourg.

4 16 Amme İdaresi Dergisi Sözleşmeye Ek iki değişiklik protokolü, 4 Kasım 1993'te imzaya açıldı. raf tüm devletlerin onaylamasmdan sonra yürürlüğe girmesi öngörülen protokolleri, 1 Eylül 1997 tarihi itibarıyla 28 devlet onayladı ve bu tarihten sonra gerçekleşen dört 0 nayla bu sayı 32'ye yükseldi (Bkz. Çizelge 2). tt Sözleşmeye Ta 1 sayılı protokol, Bakanlar Komitesi'ne AK üyesi olmayan devletleri de sözleşmeye Ta raf olmaya çağırma yetkisi tanıyor. Oysa sözleşmeye, yalnızca AK üyesi devletler Taraf olabiliyor. 2 sayılı protokol ise, teknik nitelikli değişiklikler içeriyor. Komite üyelerinin yarısmm iki yılda bir değiştirilmesini sağlamak için, seçim gereksinmeleriyle, üyelerin iki küme ye bölünmesine olanak veriyor. Ayrıca, Komite üyelerinin bir yerine iki kez seçilebil melerini de öngörüyor. İHA Komisyonu'nda izlenen sistemden esinlenen bu protokolün yürürlüğe girmesiyle Komite üyelerinin görev sürelerindeki farklılıklar önlenecek, ö zellikle ziyaretlerin düzenlenmesi ve delegasyonlarm oluşturulması yönünden Komi te'ye kolaylıklar sağlayacaktır. IZ Türkiye, her iki protokole Taraf oldu. 4 Nisan 1997 tarih ve 4237 sayılı yasayla onay lanması uygun bulunan protokoller,13 Bakanlar Kurulu'nun 7 Mayıs 1997 tarih ve 97/9455 sayılı ortak kararıyla onaylandı. 23 Haziran 1997'de yayımlanarak da yürürlüğe girdi. 14 SÖZLEŞME'NİN ONAY GEREKÇESİ VE TBMM'DE GÖRÜŞÜLMESİ Başbakan Turgut Özal'm tarihli yazısıyla TBMM Başkanlığı'na gönderilen uygun bulma yasa tasarısmm gerekçesinde, sözleşmenin Bakanlar Kurulu 'nun 7 Ocak 1988 tarih ve 88/12487 sayılı kararı doğrultusunda imzalandığı belirtiliyor ve içeriği konusunda açıklamalar yapıldıktan sonra onaym resmi gerekçeleri açıklanıyor. Hükümet Gerekçesi ve Dışişleri Komisyonu Raporu Sözleşmenin onaylanması, Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne tam üye olma başvurusunu izleyen dönemde, insan hakları alanıoda atılan olumlu adımlardan birini oluşturmakta dır. Bireysel başvuru hakkmm tanınmasmdan bir yıl sonra imzalanıp onaylanan bu söz leşmenin ardmdan, 10 Ağustos 1988'de aynı konudaki BM sözleşmesi ve 16 Hazİran ı 989'da da Avrupa Sosyal Şartı onaylandı. Resmi belgelerde, işkencenin yasalarla yasaklandığı ve suçluların da cezalandırıldığı, dolayısıyla hukuk ve uygulama yönlerinden engeııeyici bir durum bulunmadığı belirtile rek sözleşmenin onaylandığı belirtiliyor. Hükümet gerekçesine göre: " Malumları olduğu üzere, işkence ve kötü muamele gerek Anayasa-mızda, gerek Türk Ceza Kanununda yasaklanmıştır ve bu fiiller suç teşkil etmektedir. Bu konuda ilgili makamlatımıı i i CE, Comite europeen pour la prevention de la torture et des peines ou traitements inhumaines ou degradants (CPT), s ıı CE, Comite europeen pour la prevention de la torture et des peines ou traitements inhumaines ou degradants (CPT), S" rapport general d'aetivtes du CPT eouvrant la periode du rı' janvier au 31 decembre 1994, CPTlInf (95) ı O, Strasbourg, 3 juillet ı 995, s. ı o. 13 Resmi Gazete, LO Nisan 1997, Sayı: 22960, s. ı. 14 Resmi Gazete, 23 Haziran 1997, Sayı: 23028, s. 1-5.

5 işkencenin Önlenmesi 17 her türlü titizlik ve hassasiyeti göstermektedirler. * Nitekim, işkence suçu işledikleri mahkeme tarafından tespit edilen kişiler gerekli cezalara çarptırılmaktadırlar. Dolayısıyla, Avrupa Konseyi üyesi ülkelerde işkence ile mücadele amacı ile hazırlanmış bulunan bu Sözleşmenin onaylanmasının uygun olaçağı duşünülmektedir. TUrkiye her zaman insan haklarının ve temel özgürlüklerin etkin bir biçimde korunması ve daha da geliştirilmesini hedef almıştır. Bu konudaki kararlı tutumumuzun bir örneğini 28 O cak 1987 tarihinde Avrupa İnsan Hakları Komisyonuna kişisel başvuru hakkının tanınması teşkil etmiştir. İnsan haklarının korunması çerçevesinde işkence suçu ile mücadeleyi amaçlayan bu Sözleşmenin onaylanması insan hakları konusuna Türkiye'nin verdiği önemin bir diğer göstergesi olacaktır."15 TBMM Dışişleri Komisyonu Raporu'nda da, sözleşmenin onayının bireysel başvuru hakkının tanınmasından sonra olumlu bir girişim olacağının altı çiziliyor: "Tasarının tümü üzerinde yapılan görüşmelerde. her zaman insan haklarının ve temel özgurlüklerin korunması ve geliştirilmesi ilkesini benimsemiş olan Türkiye'nin, Avrupa İnsan Hakları Komisyonuna kişisel başvuru hakkım tamması ile gösterdiği kararlı tutumunun, bu sözleşmen;', onaylanması ile perçinleneceği düşüııülerek. söz konusu Anlaşmanın 0 naylanmasını öngören Kanun Tasarısının gerekçesi Komisyonumuzca da uygun mütalaa e dilerek maddelerinin müzakeresine geçilmesi kararlaştırılmıştır.ltlr, Parti Grupları Adına Yapılan Konuşmalar Sözleşmenin onaylanmasının uygun bulunmasına ilişkin yasa tasarısının TBMM'de görüşülmesi sırasında konuşan parti gruplan sözcülerinin görüşlerinin ortak yanı, onayın ilkliğinin ülkemize kazandıracağı "şeref' ve "saygınlık"ı vurgulamak olmuştur. ANAP sözcüsü, daha ileri giderek, bu ilk onayın Türkiye'yi "önder" konumuna getirdiğini de söylemiştir. SHP Grubu adına İsmail Cem, bir yandan "memleketimize ve Meclisimize şeref kazandıracak bir tasarı üzerinde konuşmanın kıvancını ve keyfini yaşamaktayım" diyerek başladığı konuşmasında, öte yandan da "onaylayacağımız anlaşmayı iyi tanımakta büyük bir fayda var" diyerek, denetim sisteminin niteliği, işleyişi ve sonuçları konusunda son derece önemli uyarılarda bulunuyor. Açık bildirim yaptırımıyla karşılaşan bir ülkenin dünya kamuoyu önünde saygınlığının ciddi biçimde zedeleneceğini vurguluyor ve "kaş yapayım derken göz çıkarmıı" tehlikesine dikkat çekiyor. SHP sözcüsüne göre: "(... ) biz bu anlaşmayı imzaladıktan sonra komitenin iki üyesi, üç üyesi kendililiklerinden veyahut Türkiye'den bir talep gelmesi veya bir durumun olması nedeniyle. memleketimize gelebilecekler; Hükümetimize Iıaber vermemek suretiyle. sözünü ettiğim cezaevlerinc. sözünü ettiğim karakollara, polis merkezlerine gidip, istedikleri ilıcelemeyi yapacaklar. Bu çok ileri bir adınıdır, bu atlımı bilerek ataımı. (... ) Ancak, ilgili tarafın hükümeti eğer önerilere dikkat etmezse, göz ardı ederse, o zaman şu anlaşmanın müeyyidesi harekete geçiyor ve söz konusu komite. ilgili devlet üzerinde yaptığı çalışmayı: hükümete olan başvurusunu. kendi önerilerini ve bu öneri/ere uyulmadığmı aleııi Bu ve izleyen tüm vurguları ben yapıyorum (M.G.). 15 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 18, Yasama Yılı: I. Cilt 3, S. Sayısı: 16, işkencenin ve Gayriinsani Ya da KüçültOcü Muamele veya Cezanın Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi'nin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ve Adalet ve Dışişleri Komisyonları Raporları (1/376), s. 3. 1/\ a. k., s. 5.

6 18 Amme İdaresi Dergisi şekilde dünya kamuoyuna açıklıyor ve tabii bu şekilde bir açıklama. ilgili devlet her kim o lursa olsun. {Iünya kamuoyu önünde ciddi bir prestij kaybımı sebeb~vet veriyor. Demek istediğim şudur: Attığımız adım fevkatade önemlidir, fevkalade cesaretlidir; ama, e ğer bu adımm gereğiııi yeterince yapamaz isek, gerekli düzenlemeleri getiremez isek. o zaman, -açık söyleyelim- çok güzel, çok iyi niyetle başladığımız bir hareketten ters sonuçlar a lırız; kaş yapayım {Ierkeıı göz çıkarmış oluruz,,,17 Cem, sözleşmenin başarıyla uygulanabilmesi ve üstlenilen yükümlülüklerin yerine getirilebilmesi için hükümete iki öneride bulunuyor: "İlki, işkence olayının ve kötü muamelenin gökten zembille inmediğini, işkence yapılanın da. işkence yapanm da bizim kendi insanırnız olduğunu ve bütün bu olayların beııi şartların neticesinde ortaya çıktığını bilmemiz ve şu anlaşmanın başarısı için. sadece cezaevlerinde çözüm aramak değil. toplıımun bütüııünde. toplumuıı lter kesiminde. toplumuıı her alaııııula dü zeltici, geliştirici önlem getirmemiz gerektiğiııi Itep birlikte bilmemiz lazım" (s. 145). İkinci öneri olarak Cem, SHP'nin "işkenceyi büyük ölçüde sınırlamak için" bir yasa ö nerisi verdiğini, tek cümle ile bu öneride "zanlı, sorgulamasının her safhasında, avukatını yanında bulundurmak hakkına sahiptir" denildiğini açıklayarak, konuşmasını bu öneriyle bitiriyor: "Sayın Hükümete önermekteyiz: Şu basit şu insani hukuk önlemini derhal gerçekleştirelim ve işkence olaylarını da artık Türkiye'mize yakışmayan işkence iddialarını da büyük bölümüyle layık oldukları yere. tarihin çöplüğüne fırlatıp atalım arkadaşlar. (SHP sıralarından alkışlar)." (s. 146). DYP Grubu adına konuşan Yaşar Topçu, yasalardaki yaptırımlara karşın işkence savlarının sürdüğünü, aynı zamanda uygulamanın içinden biri olarak şöyle belirtiyor: "Ceza kanunlarımız da bu tür muamelelere tevessül eden devlet görevlilerini cezalandırmaktadır; ama, gelin görün ki, memleketimizde öteden beri, uzunca bir süredir, işkence iddiaları -ve bu yüzden mahkum olan kişiler- devam etmektedir, sürüp gitmektedir. Bir tatbikat verilen malıkilmi Çı arkadaşmız olarak söylüyorum; /temen hemeli her davada ve her olayda, sallıklar, işkeııce gördüklerini iddia etmektedirler. Resmi beyanlar da, bu koııııda yet, kararlart da bufiil/eri işleyen görevlilerin bulunduğuııu teyit etmektedir" (s. 147). İşkence savlarının sürmesi karşısında kolluk güçlerinin görev yapmasının olanaksız duruma geleceğini belirten Topçu, DYP'nin de bu konuda bir önerisi bulunduğunu ekliyor: "Onun için. bu sözleşmenin ve Anayasadaki bu hükmü n, Türk Ceza Kanunundaki hükümler de dikkate alınarak işler hale getirilmesi: işler hale getirilirken de. devlet güçlerinin görev yapmaktan alıkonmaması, yani ikisinin bir arada olmasını sağlamak için, seçim beyannamenıizde de taahhüt ettiğimiz gibi biz de, yakalanmadan sonraki bu sorgulamaların, mutlaka bir şahit huzurunda. yani -herkesin- avukatı huzurunda yapılması taraftarıyız. Eğer avukatı yoksa, ya da küçük bir kazada ise, devletin avukatı vardır. devlet kendi avukatını bu işe tahsis eder ve bu tür tartışmalar, bu tür iddialar da ortadan kalkar: ya da burada övünerek, gurur duyarak onayladığımızı söylediğimiz sözleşmelerin yürürlüğü sağl.u1mış olur" (s. 148). 17 TBMM Tutanak Dergisi. Cilt 13. Birleşiın: Oturum: I. s. 144.

7 işkencenin Önlenmesi 19 ANAP Grubu adına söz alan Mehmet Topaç, "Anavatan Partisi olarak, iktidara gelindiğinden bu yana, ülkemizde insan haklarının ve temel özgürlüklerin korunması ve çağın gereklerine uygun bir biçimde daha da geliştirilmesi konusunda, her zaman kararlı ve ısrarlı davranıldığı(nın) herkesin malumu" olduğunu ileri sürdükten sonra (s. 148), o tarihte Dışişleri Bakanı olan Mesut Yılmaz'ın sözleşmenin ülkemizce imzalanmasının ardından 13 Ocak 1988 günü TBMM'de yaptığı konuşmadan aşağıdaki sözlerini aktarmıştır: "Avrupa Konseyi Sözleşmelerini imzalayan 20 nci ülke biziz; ama, bu 20 ülkenin hiçbirisinin parlamentosu daha bu sözleşmeyi onaylarnamıştır. Gelin, bunun şerefini de biz alalım ve biz Bakanlar kurulu olarak bunu en kısa sürede Yüce Meclisin huzuruna getireceğiz ve sizlerin de onayı ile Avrupa Konseyinde bu sözleşmeyi onaylayan ilk parlamento olman m şerefi bizim Parlamentomuza ait olsun" (s. 149). Topaç da, sözleşmeyi onaylamada ilk ülke olma, "şeref'inin altını şöyle çizmiştir: "(... ) Avrupa Konseyi ülkeleri içerisinde Avrupa sözleşmesinin onaylanmasını ilk defa parlamentosunda tasdike sunan ve onaylayan ilk parlamento olma şerefi, Türk Parlamentosuna ait olacakttr. Bu suretle de, bugün görüştüğümüz bu Kanun tasarısı kabul edildiğinde, bu derece mühim bir konuyu Parlamentosunda onaylatan ilk ülke olmak şerefi de, Türkiye Cumhuriyetine ait olacaktır. Bu yönüyle de, meseleye Hükümetimizin ve Parlamentonun gösterdiği hassasiyet tamamen ortaya çıkmaktadır" (s ). Sözcü, işkence yasağı konusundaki uluslararası ve ulusal düzenlemelerdeki kurallara değindikten sonra, işkencenin önlenmesi konusunda hükümet ve yönetimin kararlı bir tutum içinde olduğunu ve yargının da birçok mahkumiyet kararı verdiğini anlatmıştır: "Şüphesiz, bu tür ihtimallerle mücadelede, yasal hükümlerin yanı sıra, yönetimin de bu konudaki kararlılığı çok önemli bir roloynamaktadır. Hükümetin, işkence ve kötü muamelenin önlenmesi ve işkence!)'uçlularmm cezalandırtlması için her türfi; idari ve hukuki önlemi almakta ve uygulamaya koymakta gösterdiği hassasiyet, bugün için memnuniyet vericidir. Bu tip iddialara karşı, savcıltklar da bunları ihbar kabul ederek soruşturmaya geçmekte, gerekli görülen durumlarda, görevliler hakkında idari soruşturma ve ceza davası açılmakta, durumuna göre inzibati ve idari cezalar verilmekte ve mahkemece suçlu bulunanlar hüküm giymektedir. Kanunlarımızın yasakladığı fiiilerdeki tatbikata bir örnek vermek gerekirse; i 987 yılı başından i i inci ayına kadarki süre zarfinda, Türk Ceza Kanununun işkence ve kötü muamele fiillerini kapsayan 243 ve 245 inci maddelerine aykırı davranmaktan, toplam II J kişi Iıakkmda Türk adl(velerince malıkumiyet kararlart verilmiştir" (s ). ANAP sözcüsü, işkence ve kötü işlemlere karşı alınan önlemler arasında eğitim ve öğretime ilişkin olanlar bulunduğunu da belirtmiştir: "(... ) Hükümetimizin, ayrıca, kötü muamelelerin tamamen önlenmesi amacıyla, emniyet görevli/erinin eğitim ve öğretimine özel bir önem atfettiğini, polis teşkilatına en az lise öğrenimi görmüş adayların kabul edildiğini, polis akademi ve kolejlerinde insanlıııklart konulart ve uygulamalariilm mü/redat programmm önemli bir bölümünü teşkil ettiğini memnuniyetle müşahede etmekteyiz" (s. 150).

8 20 Amme İdaresi Dergisi Topaç'a göre Türkiye, "her türlü insan haklarıyla ilgili sözleşme ve anlaşmalara imza koyması ve bu sözleşmelerin onaylanması ve Meclisten geçirilmesindeki Hükümetin tutumuyla, artık, ülkeler içerisinde de önder sayılabilecek bir noktaya gelmektedir." TBMM'nin "bu sözleşmeyi ilk onaylayan Parlamento olması, önemli bir aşama olmasının yanı sıra, diğer LUkelere de emsal teşkil edecek ve bize büyük bir onur kazandıracaktır" (s. 153). Ulaştırma Bakanı, Ekrem Pakdemirli de, onayı uygun bulma yasanın kabul edilmesinden sonra yaptığı teşekkür konuşmasında; hükümetin "insan hakları alanında sağladığı gelişmeler(in), ülkemizin çok partili demokratik sisteme geçişinden bu yana iktidarda bulunan diğer hükümetlerin performansıyla kıyaslanmayacak ölçüde ileride" olduğunu ileri sürmüş (s. 163) ve ilk onaylayan ülke olmanın, "ülkemizin saygınlığını artırıcı bir gelişme olaca(ğı)" ve ilk onaylayan parlamentonun TBMM olmasının da "hepimiz için bir sevinç kaynağı ol(duğu)" görüşünü yinelemiştir ('s. 164). DENETİMİ N İŞLEYİşi Başlangıç bölümünde açıklandığı gibi sözleşmenin amacı, özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerin işkenceye, insanlıkdışı yada küçültücü ceza yahut işlemlere karşı korunmasını güçlendirmektir. Bu koruma, "önleyici" niteliktedir. Bu uluslararası denetimin özgüllüğü, suçlama yada onarma/tazminat değil ihlalleri önlemektir. İÖAK, ilkece ihlalden önce yada ihlal savının ileri sürülmesinden önce devreye girer. Belgeler üzerinde yapılan incelemeye dayalı bir denetim değildir. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'nin sağladığı "sonradan" işletilebilen ve "hukuksal" nitelik taşıyan korumaya ek yada koşut olarak, "adli" olmayan bir yoldan gerçekleştirilir. İnsan Hakları Avrupa Komisyonu ve İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi yoluyla güvenceye alınan hakların çiğnenmesinden sonra gerçekleştirilen yargısal denetim sisteminin ayrılmaz bir parçasını oluşturur. Denetim, İHAS'ta olduğu gibi geçmişe yada geriye değil geleceğe yada ileriye yöneliktir. Korumanın temel yöntemi, özgürlüğünden yoksun bırakılan kişi lerin bulunduğu her türden yerlere yapılacak "ziyaretlerlidir. Komite'nin Yetkisi ve Eylem İlkeleri Sözleşme, işkeııcenin ve ilisanlıkdışı yada Küçültücü Ceza yahut İşlemin Önlenmesi Avrupa Komitesi (İÖAK) kurulmasını öngörmüştür. Komite, ziyaretler yoluyla, ancak "bir kamu otoritesilince özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilere gösterilen işlemi inceler. Amacı, gerektiğinde bu kişilerin işkenceye, insanlıkdışı yada küçültücü ceza yahut işlemlere karşı korunmasını güçlendirmektir (m. 1). "Kamu otoritesi"nin kararı olmaksızın, örneğin bir hastanın kendi isteğiyle kapatılması durumunda, Komite'nin ziyaret yeıkisi yoktur. Üyelerinin hukukçu olması zorunluluğu bulunmayan Komite'nin, örneğin öteki ilgili sözleşmelerin olası ihlali konusunda görüş açıklama, yorumlanmasıyla ilgili soyut görüş dile getirme gibi hukuksal işlevleri yoktur. IM Komite. İHAS Komisyonu ve Mahkemesi içtihatlarından yararlanmakla birlikte, hukuksal yorum yapmaz. ix Carol Mottel (Edilm), a.g.c.. s. 357.

9 işkencenin Önlenmesi 21 Bu önleyici korumanın gerçekleşmesi için sözleşme, her Taraf devletin yargı yetkisi i çindeki özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerin bulunduğu "her yer"in ziyaret edilmesine olanak verir (m. 2). Komite'nin ziyaret edebileceği -kamusal yada özel- yerler, cezaevleri ve polis karakolları ile sınırlı değildir. Bu yetki, askeri kışlalardaki tutuklama bölgelerini, ruh ve sinir hastalıkları kurumlarını, sığınmacıların yada başka yabancıların bulunduğu merkezleri, yargısal yada yönetsel kararlarla özgürlüğünden yoksun bırakılan küçüklerin yada yaşlı kişilerin bulunduğu yerleri kapsayacak denli geniştir. IIJ Komite'nin i 995 yılına ilişkin 6. genel raporunda, ziyaret edilen yerlerin incelenmesinde, giderek yabancıların tutulduğu merkezlere ve küçüklere ilişkin kurumlara daha çok ilgi gösterildiği anlaşılıyor. 2U Sözleşme, uygulanması ereğiyle, Komite ve Taraf devlet ulusal yetkililerinin işbirliği yapmasını öngörmüştür (m. 3). Denetimin tüm evrelerinde uyulması ve uygulanması öngörülen "işbirliği", sözleşmenin dayandığı temel ilkelerden biridir. Çünkü sözleşmenin amacı, devletleri suçlayıp mahkum etmek değil, özgürlüğünden yoksun kişilere yönelik kötü işlemlerin önlenmesi için onlara yardım etmektir. 21 İşbirliği ilkesini, ziyaret Ierde "Taraf Devletin zorluklar çıkartmamasından ibaret" görmemek, "ama bunu tamamlayan bir süreç olarak Komitenin uyarı ve önerilerinin geciktirilmeksizin pratiğe geçirilmesi"ız biçiminde algılamak gerekir. 6. genel raporunda Komite, geçmiş yıııarda da yararlandığını belirttiği bakanlık ve yerel düzeylerde gösterilen işbirliğinden çok hoşnut olduğunu, bu değerlendirmesinin 1995'te ziyaret edilen Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri için de geçerli olduğunu, bununla birlikte zaman zaman, özellikle ziyaretlerin akşam gerçekleştirilmesi durumunda, kimi güçlüklerıe karşılaştığını, ziyaretin "çalışma saatleri"yle sınırlı olduğu yolunda itirazlar ileri sürüldüğünü, ancak bu gibi sorunların irtibat görevlileriyle yapılan görüşmelerle aşıldığını belirtiyor. Sözleşmenin "her zaman" kendisine ziyaret yetkisi tanıdığını vurgulayan Komite, bu yerlere giriş hakkının kuııanılmasında söz konusu kişilerin dinlenmesine her zaman saygı gösterileceğini eklemektedir.: n Komite, kimi zaman güvenlik güçlerinin, ziyaret konusunda yetkili yargıç yada savcının önceden bilgilendirilmesi gerektiği konusunda emir aldıklarını, bu yöntemin ziyaretin gecikmesi sonucunu doğurmaması koşuluyla uygun karşılanabileceğini, ancak bu emirlerin ziyaret kurulunun özgürlüğünden yoksun kişilerle görüşmesi için yargıç yada savcının izninin zorunlu olduğu biçiminde yorumlandığını, oysa bu anlayışın sözleşmenin - çiğnenmesi anlamına geldiğini belirtmektedir. Komite'nin bu kişilerle görüşme hakkı, ancak "olağanüstü durum ve koşullarda" tartışma konusu edilebilir (m. 9/1). 19 Conseil de l'europe, Comite europeen pour la prevention de la torture et des peines ou traiternents inhurnaines ou degradants (CPT), 6 r rapport general d'activite du CPf couvrant la periode du ıer janvicr au 31 decernbre 1995, Strasbourg, 5 aoüt 1996, s. 3; Semih Gemalmaz, Yaşam Hakkı ve işkence Yasağı, Kavram Yayınları, İstanbul. 1993, s. 356 vo. 20 CE, 6 e rapport general..., s. 4 ve CE, Se rapport general..., s Semih Gemalmaz. a.g.y., s 'l CE, 6" rapport gcm~ral..., s. 4-5.

10 22 Amme İdaresi Dergisi 6. genel raporda, Komite'nin birden çok ziyaretinde, özgürlüğünden yoksun kişilerin bulunduğu yerlerin tam ve güncel listesi olmaksızın ziyarete başlandığı ve bunun etkili ziyaret düzenlenmesini kolaylaştırmadığı belirtilmektedir.~~ Sözleşme, işbirliği ilkesinin gereği olarak, denetimin "gizliliği" kuralına yer vermiştir. Gizlilik kuralı, aşağıda değinileceği gibi, ancak belirli durumlarda kaldırılabilir. "Önleme" temel amacına dayanan denetim sisteminin işlemesi, Komite ile Taraf devletler arasındaki iiişkilerde uygulanan bu iki temel eylem ilkesine dayanır. iöak, bir devlete bir görüş dayatmaya yada onu suçlamaya çalışmaz~ tehlike içeren bir durumu düzeltmek için o devletle işbirliği yapmaya çaba gösterir. İşbirliği ilkesinin ayrılmaz bir parçası ise, yöntemlerin gizliliğidir. Gizlilik, her iki taraf için iyiniyet güvencesidir. Ancak, bu gizliliğin, ilgili devlet ile Komite arasında doyurucu bir işbirliği derecesi sağlandığı ölçüde Komite'yi bağladığını unutmamak gerekir. Yoksa Komite, kaygı ve tavsiyelerini açıklamaya, kamuya yönelik açık bildirimde bulunmaya karar verebilir. Öte yandan, birçok devlet de, m. 11/2'de öngörüldüğü gibi, gizlillği kaldırarak Komite'nin ziyaret raporlarını ve kimi durumlarda da kendi yanıtlarını yayımlayıp kamuya açıkladılar. Bu yararlı ve övgüye değer bir saydamfık belirtisidir. 2:\ Komite'nin Yapısı, Üyelerin Seçilmesi ve Ayrıcahkları Komite'nİn yapısı ve üyelerinin seçimi ile ilgili konular, İHAS'tan esinlenen sözleşmenin ikinci bölümünde düzenlenmiştir. Komite'nin üye sayısı, Taraf devletlerin sayısına eşittir (m. 4/1). 3 ı Ekim ı 997 tarihi itibarıyla, Avrupa Konseyi'ne üye 40 devletten 37'si sözleşmeyi onaylamış olmakla birlikte, Komite'nin üye sayısı 27'dir~(, ve üyeliklerden 10'u boştur. Komite üyelerinden 8'i kadındır yılına değin Komite'nin üye sayısının, sözleşmeye Taraf devlet sayısı ile birlikte 40-4S'e yükselmesi beklenmektedir. Komite üyeleri, insan hakları alanında yetkinliği tanınan yada sözleşmenin içerdiği konularda mesleksel deneyimi olan, yüksek ahlaklı kişiler arasından seçilir. Aynı devletten ı 'den çok kişi (yurttaş) Komite'ye seçilemez. Öteki uluslararası komisyon yada komite üyeleri gibi, üyeler "kişisel" olarak Komite'de yer alır. Görevlerinin yerine getirilmesinde bağımsız ve yansızdırlar, işlevlerini etkili biçimde yerine getirebilmek için hazır o lurlar (m. 4/2, 3,4). İnsan Hakları Avrupa Komisyonu üyelerinin seçilmesinde izlenen yönteme benzer biçimde, Komite üyelerini Bakanlar Komitesi seçer. Üyeler, AK Danışma Meclisi 24 a.k., s Carol Mottet. "Documcnt pn!paratoirc: La mise en ocuvrc de la CEPT: Bilun et perspectivcs apres cinq ans d'activites du CPT", a.g.m., s. LO. 2(, Komite üyeleri şunlardır: Ivan Zakine (Başkan, Fransa), Bayan Ingrid Lycke Ellingsen (Biıinci Asbaşkan, Norveç), Olden (ikinci Asbaşkan, irlanda), Günther Kaiser (Almanya), Bayan Pirkko Lahti (Finlandiya), Costantin Economides (Yunanistan), Jon Bjarman (izlanda), Arnold Oehry (Lihtcyştayn), Leopoldo Torres Boursault (İspanya), Safa Reisoğlu (Türkiye), Bayan Gisele Perren-Klingler (İsviçre), Florin Stanescu (Romanya), Mario Benedeuini (San Maıino), Vilaliano Esposito (italya), Bayan Jagoda Poloncova (Slovenya), Bayan Chıisıina Doctare (İsveç), Demetrios Stylianides (Kıbrıs), Adam Laptas (Polonya), Lambert Kelchtermans (Belçika), Bayan Maıia Sciberras (Malta), Miklos Makyar (Macaıistan), Zdenek Hayek (Çek Cumhuriyeti), Bayan Emilia Drumcva (Bulgaristan), Pieter Reinhard Stoffelen (Hollanda), Ole Vede! Rasmussen (Danimarka), Bayan Renale Kiekcr (Avusturya). Pierre Schmif (Lüksemburg) (Conscil de l'europe. Bulletin d'infornıation sur tes droits de l'hommc, No 41. juillet-ocıobrc 1997, s. 42).

11 işkencenin Önlenmesi 23 Bürosu'nun hazırladığı bir ad listesinden salt çoğunlukla seçilirler. Her Taraf devletin Danışma Meclisi'ndeki ulusal delegasyonu (heyeti) 3 aday gösterir. Bunlardan en az 2'sinin kendi yurttaşı olması gerekir (m. 5/1). Adaylar hükümetlerce gösterilmez. Komite üyelerinin seçiminden sorumlu olanların, üstlenecekleri görevi en iyi biçimde yerine getirmeye yetenekli olanları seçebilmek açısından, adaylarda aranan nitelikler konusunda çok iyi biçimde bilgilenmiş olmaları önem taşır. Bağımsızlık, yansızlık, sağlam mesleksel nitelikler, adaylarda öncelikle aranan özelliklerdir. Komite, farklı özgürlükten yoksun kalma biçimleri konusunda yetkili olduğu için, üyelerin hukuk, insan hakları, önleyici hekimlik, psikiyatri, cezaevi yönetimi gibi değişik disiplinlere ilişkin bilgi ve deneyimi olan uzmanlardan oluşan bir yapısının bulunması önem taşır. Buna olanak tanımak için, sözleşme Komite üyelerinin mesleklerini belirtmemiştir. Yılda ortalama 3-4 ziyaret gerçekleştiren üyelerin, göreve hazır olması ve sağlam bir sağlık yapısı taşıması gerekir. 1 sayıh protokol, Avrupa Konseyi'ne üye olmayan bir devletin Komite üyesinin nasıl belirleneceğini düzenlemiştir. Sözleşmenin 5. maddesinin I. fıkrasına eklenen alt fıkraya göre, AK Danışma Meclisi Bürosu, söz konusu devletin parlamentosunu üç aday göstermeye çağırır. Bunlardan en az ikisi kendi yurttaşı olacaktır. Bakanlar Komitesi'nce yapılacak seçim, ilgili devlete danışıldıktan sonra gerçekleştirilir (m. 1). Dört yıl için seçilen üyeler, en çok bir kez yeniden seçilebil.irler. Ancak,.ilk seçimde seçilen üyelerden 3'ünün süresinin iki yıl sonra bitmesi öngörülmüştlir. Bu üyeler, ilk seçimden hemen sonra kura ile belirlendi (m. 5/3). 1 Eylül ı 997 tarihi itibarıyla yürürlüğe girmeyen 2 sayılı protokol ile, üyelerin yeniden seçilebilme süresi ikiye çıkarıldı. Ayrıca, sözleşmenin 5. maddesine eklenen 4 ve 5. fıkralar ile de, Bakanlar Komitesi'ne bir yada birden çok üyenin görev süresi yada sürelerini, dört yıl dışında bir süre olarak belirleme olanağı verildi. Ancak bu süreler, altı yıldan çok ve iki yıldan az olamaz. Bakanlar Komitesi'ne tanınan bu yetkinin amacı, Komite üyelerinin yarısının iki yılda bir yenilenmesini olabildiğince sağlamaktır. Birden çok üyenin görev süresinin söz konusu olması ve Bakanlar Komitesi'nin bu yetkisini kuııanması durumunda, üyelerin görev süresi, Genel Sekreter'in seçimden hemen sonra yapacağı kura çekimi ile belirlenir (m. ı). Komite toplantıları gizlidir. Toplantı yeter sayısını, Komite üyelerinin çoğunluğu oluşturur. Kararlarını, toplantıda bulunan üyelerin çoğunluğu ile alır. Ancak, m. 10/2 kuralı saklıdır. Komite sekreterliğini, AK Genel Sekreteri yapar. Sözleşme, İHAS ile Avrupa Konseyi'nin ilgili protokollerinden esinlenerek, uzmanları da kapsayacak biçimde Komite üyelerine, kimi ayrıcalık ve bağışıklıklardan yararlanma olanağı tanımıştır (Ek, m. ı 6). Üyelerin kişisel çıkarları için değil görevlerini bağımsız biçimde yerine getirmelerini güvence altına almak amacıyla tanınan bağışıklıkları, ancak Komite kaldırabilir. - Üyelerin, görevlerini yerine getirirken ve gezileri sırasında yararlanabilecekleri ayrıcahk ve bağışıklıklar şunlardır: "7 Carol Mottet, a.g.m., s. i J.

12 24 Amme İdaresi Dergisi Tutuklanma yada gözaltına alınmadan ve kişisel bagajlarına el konmasından bağışıklık ve söz ve yazılarını da kapsamak üzere resmi sıfatlarıyla yerine getirdikleri eylemleri konusunda her tür kovuşturmadan bağışıklık; Seyahat özgürlüğüne ilişkin tüm kısıtlayıcı önlemler konusunda bağışıklık: Oturdukları ülkelerden çıkış ve bu ülkelere dönüş, görev yaptıkları ülkelere giriş ve bu ülkelerden çıkış sırasında ve görevlerini yaparken ziyaret ettikleri yada geçtikleri ülkelerde yabancıların bağlı oldukları tescil işlemlerinden bağışıklık. - Komite üyeleri, görevlerinin yerine getirilmesiyle ilgili seyahatleri sırasında, gümrük ve döviz denetim işlemleri bakımından da aşağıdaki kolaylıklardan yararlanırlar: Kendi hükümetlerince, geçici resmi görev ile yurt dışına giden üst düzey görevlilere tanınan kolaylıklar; Öteki Tarafların hükümetlerince, yabancı hükümetlerin geçici resmi görevlisi olan temsilcilerine tanınan kolaylıklar. - Komite'nin belge ve kağıtları, Komite'nin çalışması ile ilgili olduğu sürece dokunulamazdır. Komite'nin resmi yazışmaları ve öteki resmi iletişimi engellenemez yada sansür edilemez. - Komite üyeleri için tam bir söz özgürlüğü ve görevlerinin yerine getirilmesinde tam bir bağımsızlık sağlamak amacıyla, söz konusu kişilerin görevleri sona ermiş olsa bile, görevlerinin yerine getirilmesi sırasındaki söz yada yazıları yada her tür eylemleri bakımından adli kovuşturmadan bağışık tutulurlar. Denetim Yöntemİ: Ziyaretler ve Türleri Komİte her yılortalama 6-8 ülkeyi ziyaret eder. Ziyaretlerin süresi 15 güne değin çıka bilir. Üyeler, uzmanlar, çevirmenler ve sekreterlik görevlilerinden oluşan ziyaret kurul larında (delegasyonda), toplam ıo-12 kişi yer alabiliyor. Ziyaretlerin nasıl gerçekleştirileceğini üçüncü bölümünde düzenleyen sözleşmeye göre, Komitenin, temelde iki tür ziyaret yetkisi vardır. Ancak bunlara bir üçüncüsü de eklemek gerekir. ilk olarak Komite, Taraf devletin yargı yetkisi içindeki özgürlüğünden yoksun kişilerin bulunduğu yerlere ziyaretler düzenler. Bunlar, "düzenli yada dönemsel ziyaretler"dir. İ kinci olarak, ortam ve koşulların gerektirdiğini görürse, Komite "başka ziyaretler" de düzenleyebilir (m. 7/1). Bunlara "ad hoc ziyaretler" denilir. Bu ziyaretlerin zamanını belirleme konusunda, Komite'nin takdir yetkisi vardır. Ayrıca Komite, düzenli yada ad hoc ziyaret sırasında kaydedilen somut bir durumun evrimini incelemek amacıyla "izleme ziyaretleri" de yapabilir ve yapmaktadır. İlk yıııarda düzenli ziyaretler yapan Komite, giderek ad hoc ziyaretlere öncelik vermeye başladı. İzleme ziyareti, ilgili Taraf devletle kurulan işbirliği çerçevesinde özel bir önem taşır. 2K Genel kuralolarak, ziyaretler Komite'nin en az iki üyesi ile gerçekleştirilir. Bununla birlikte, istisnai olarak, örneğin çok ivedi bir ad hoc ziyaretin gerekmesi durumunda, ü ık Carol Mouet, a.g.m., s. 14.

13 İşkencenin Önlenmesi 25 yelerden yalnızca biri hazır bulunabiliyorsa, Komite'nin üyelerinden yalnızca biriyle temsil edilmesi olanaklıdır. Komite gerekli görürse, kendisine uzman ve çevirmenler yardım eder (m. 7/2). Komite, üyelerinin niteliklerinin çeşitliliğine ve hizmete hazır olma durumlarına karşın, görevinin büyüklüğü nedeniyle uzmanlardan yararlanabilmektedir. Yetkileri sınırlı olan (karar erki bulunmayan) uzmanlarda da aynı nitelikler aranır. Uzmanların, sözleşmenin kapsadığı alanlara özgü bir deneyim ve yetkinliğinin bulunması gerekir. Komite üyeleri gibi, bağımsızlık, yansızlık ve hizmete hazır olma yükümlülükleri vardır (m. 14/2). Sözleşme, istisna olarak, Taraf devlete, Komite'ye yardım eden bir uzman yada başka bir kişinin, yargı yetkisi içindeki bir yerin ziyaretine katılmasının kabul edilmeyebileceğini a çıklama olanağı tanımıştır (m. 14/3). Sözleşme, ziyaretlerin nasıl gerçekleştirileceğini, 8. maddesinde düzenlemiştir. Buna göre, Komite ilgili Taraf devletin hükümetine ziyaret yapma niyetini yazılı olarak bildirir. Yazıda, ziyaret niyeti yanısıra, Komite üyelerinin adı ve ziyaret kurulunda yer alacak öteki kişilere ilişkin bilgiler de bulunur. Komite, ziyaret etmek istediği yerleri de belirtir. Ancak bu, ziyareti gerçekleştirirken başka yerleri ziyaret etmesine engel değildir. 2 ') Sözleşmede, bu bildirim (tebliğ yada ihbar) ile ziyaretin gerçekleştirileceği tarih a rasında geçecek zamana ilişkin hiçbir açıklama yoktur. İstisnai olarak, bir ziyaretin bildirimden hemen,sonra yapılması olanaklıdır. Bildirimin yapılmasından sonra, Komite her zaman, her yeri ziyaret edebilir. Sözleşme, Taraf devletin, yapılacak bildirimleri a lacak yetkili makamın ad.ve adresinin Komite'ye bildirilmesini öngörmüştür. Komite, bu adrese yapacağı ziyaret niyetini açıklayan yazılı bildirimden sonra, her zaman 2. maddede belirtilen tüm yerleri ziyaret edebilir. Sözleşmeye göre, Taraf devlet, görevini yerine getirmesi için gerekli olan tüm bilgileri Komite'ye sağlamakla görevlidir (m. 8/2). Komite bu konuda, hangi bilginin gerekli olduğuna karar verme yetkisinin kendisine düştüğünü belirtmiştir. Komite bu bilgiyi araştırırken, ulusal düzeyde uygulanabilen hukuk ve deontoloji kurallarını gözönünde bulundurur. Sözleşme ise, yalnızca bu gerekli bilgiye ulaşmak için Komite'nin saygı göstereceği yöntem (usul) kurallarını belirliyordu. Bu kurallar, istenen bilgilere erişmeyj geri çevirmeyi haklı göstermek için ileri sürülemez. JO Düzenli bir ziyarette, yazışma ilkece üç evre içeriyor. Bu evreler, ilgili devletin iöak'nin ziyaretini kolaylaştırıcı önlemler alması zorunluluğu ile bazı durumların gizlenmesi tehlikesini bağdaştırmaya yöneliktir. Komite'nin ziyaret programı, bir önceki yıl içinde açıklanır ve bir basın bildirisiyle kamuya duyurulur. Kamu (halk), ziyaretler konusunda yalnızca bu bilgiye sahiptir. Sonraki evrelerse gizlidir ve yetkililere yöneliktir. Komite uygu lamada, yazışma ile ziyaretin gerçekleştirilmesi arasında kısa bir süre vermekle yetinebilir. ioak, ziyaretten 15 gün önce, ziyaretin tarih ve süresini, delegasyonunun oluşumunu yetkililere bildiriyor. Girişi kolaylaştırmak amacıyla da, ziyaret edilecek yerleri gösteren bir listeyi ziyaretten birkaç gün önce bildirir. Ziyaret sırasında bunlara yenilerini ekleyebilir. Ad hoc ziyaretlerde yazışma süresi daha kısadır. J1 29 "Rapport explicatif', La mise en oeuvre de la Convention..., s JO CE, Se rapport general ""S Carol Mottet, a.g.m.,

14 26 Amme İdaresi Dergisi Yetkili makam, iöak'nin yazısından sonra, ilgili tüm görevlileri ziyaret ve Komite'nin yetkileri konusunda bilgilendirir. Sözleşme, görevini yerine getinnesi için Taraf devletin Komite'ye sağlamakla yükümlü olduğu kolayhkları belirtmiştir (m. 8/2): Ülkeye girme ve kısıtlama olmaksızın ülkede seyahat etme hakkı; ÖzgürlüğLinden yoksun bırakılan kişilerin bulunduğu yerlere ilişkin tüm bilgileri sağlama; Özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerin bulunduğu her yere istediği gibi girme o lanağı ve bu yerlerin içinde engelleme olmaksızın dolaşma hakkı; Taraf devletin elinde bulunan ve Komite'nin görevini yapması için gerekli olan başka her bilginin sağlanması. Komite, bu gibi bilgileri araştırırken, ulusal düzeyde uygulanan hukuk kurallarını ve meslek ahlakı kurallarını gözönünde bulundurur. Ülkede kısıtlamasız seyahat hakkı, Komite'ye yada uzmanlarına ulusal savunma ncdenleriyle girilmesi sınırlandırılan bölgelerde genel bir dolaşma hakkı vermez. Öte yandan, ziyareti kolaylaştırmak için, bir kamu görevlisi Komite'ye eşlik edebilir. Özellikle devlet, gizli olan yerlerin ziyareti sırasında üst düzey bir görevlinin bulunmasını isteyebilir. Ancak bu görevliler, tanıksız göriişmeler sırasında bulunamaz. Komite'nin, özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerle tililiksız (üzel Olltrıık, yıılmz) görüşme yetkisi vardır (m. 8/3). Görüşmelerde herhangi bir zaman kısıtlaması yoktur ve Komite çevirmenlerini seçebilir. Kendisine yararlı bilgiler sağlayabileceğini düşündüğii her kişiyle (örneğin bu kişilerin ailesi, avukatı ve doktorlar ile) özgürce ilişki kurabilir (m. 8/4). Ancak bu yetki, örneğin hukuksal anlamda duruşmalar düzenlemeyi ve yemin ederek tanıklık etmeyi içermez. Ziyaret sırasında, özgürlüğünden yoksun kişilerin dosyalarını inceleyebilir. Gerekirse, özellikle ağır yada ivedi nitelik taşıyan durumlara ilişkin gözlemlerini, ilgili Tarafın yetkililerine yerinde (derhal, hemen) bildirebilir (m. 8/5). Kimi irtibat görevlilerinin belirttiğine göre bu tür gözlemler, gerekli iyileştirmelerin hızlı biçimde sağlanmasına olanak vermektedir.,ı Komite, 5. genel raporunda da belirttiği gibi, özellikle ivedi olan sorunlar konusundaki göriişünü ziyaret raporundan önce açıklayabilir. i 995'te yaptığı kimi ziyaretlerde, ziyaretle görevli delegeler, m. 8/5 gereğince "yerinde gözlemlerliini derhal açıklamış ve ilgili hükümetler de bunlara yapıcı yanıtlar vermiştir.l~ Sözleşme, Komite'ye tanıdığı ziyaret yetkisinin yer ve zaman yönünden sınırlandırılmasına kimi koşullarla olanak vermiştir (m. 9). ilgili Tarafın yetkili makamları kimi olağanüstü durumlarda, Komitenin ziyaret niyetine itirazlarda bulunabilir. Bu itirazların, ancak şu gerekçelerle yapılması olanaklıdır: Ulusal savunma,.12 "Rapport cxplicatif', s CE, 5~ rapport general,. s. 8. 1~ CE, 6~ rapport general,. s. :').

15 işkencenin Önlenmesi 27 Kamu güvenliği, Özgürlüğünden yoksun bırakılan kişilerin bulunduğu yerlerde ağır (ciddi) karışıklıklar bulunması, Bir kişinin sağlık durumu, Ağır bir suçla ilişkili olarak, sürdürülen bir soruşturmada, ivedi bir sorgulamanın yürütülmesi. Bu gerekçelere dayanan itirazlar, Komite 'nin yetkisinin kesin olarak sınırlandırılmasına olanak vermez. Komite ve Taraf devlet, bu itirazlardan sonra durumu açıklığa kavuşturmak ve Komite'ye görevlerini olabildiğince hızlı biçimde yapmasına olanak veren düzenlemeler konusunda bir anlaşma sağlamak için hemen birbirine danışırlar. Bu düzenlemeler, Komite'nin ziyaret etmek istediği kişilerin başka bir yere gönderilmesini ve dolayısıyla orada Komite 'ce ziyaret edilmesini kapsayabilir. Taraf devlet, ziyaretin yapılması beklenirken, Komite'ye ilgili tüm kişiler hakkında bilgi sağlar (m. 9/2). Ziyaret Raporu ve Genel Rapor Her ziyaretin sonunda bir rapor hazırlamakla yükümlü olan Komite, ziyaret sırasında gözlemlediği olaylar konusunda gözlemlerini, bilgi isteklerini ve önerilerini içeren bir rapor düzenler. Raporun, ziyaret sırasında derlenen tüm bilgilere yer vermesi gerekmez. İlkeee gizli olan bu raporunu ilgili Tarafa iletir. Rapor. Komite'nin gerekli gördüğü tav siyelerini içerir. Komite, özgürlüğünden yoksun kişilerin korunmasında iyileştirmeler önermek ereğiyle. gerekirse, ilgili Taraf ile danışmalara girişebilir (m. 10/1). Komite'nin raporu temeline dayalı olarak ilgili devlet ile sürekli bir diyalog kurulur. Yetkililer, Ko mite raporuna yanıt vermek (ara rapor ve izleme raporunda, Komite'nin isteklerini yeri ne getirmek amacıyla) aldıkları önlemleri açıklamak zorundadır. 6. genel raporda belirtildiğine göre, sürekli diyalog süreci konusunda, ziyaret edilen devletlerin çoğunluğu yaklaşık olarak Komite'nin belirlediği süre içinde ara ve izleme raporlarını sunmaktadırlar. Aneak kimi zaman, yanıt için tanınan süreler çok aşılmaktadır. Komite, özellikle ziyaret raporuna verilen ilk yanıta ilişkin ara raporları için böyle bir durumun kaygı verici olduğunu belirtiyor. Ara raporun sunulmasındaki böylesi aşırı gecikmeler karşısında, Komite m. 10/2 gereğince kamuya açıklama yapabileceğini ekliyor.~) Komite, her yıl etkinlikleri konusunda Bakanlar Komitesi'nde bir genel rapor sunmakla görevlidir. Genel rapor bir yandan Komite'nin iç yaşamına ve örgütlenmesine, öte yandan etkinliklerine, özellikle gerçekleştirdiği ziyaretlere ilişkin bilgiler içerme k zorundadır. Komite genel raporunu hazırlarken de, sözleşmenin gizlilikle ilgili kurallarına (m. 11) uyar. Genel rapor, Parlamenter Meclis'e de gönderilir ve kamuya açıklanır (m. 12). açıklanır (m. 12). 1 sayılı protokol, sözleşmenin 12. maddesinde. bu raporun sözleşmcye Taraf olup Avrupa Konseyi üyesi olmayan dcvletlere de gönderilmesini ve kamuya açıklanmasını öngören bir değişiklik getirdi (m. 2).,~ CE. 6" rapporl general,. s. 6.

16 28 Amme İdaresi Dergisi Denetimin Gizliliği ve Kaldırılması Komite denetiminin gizliliği temeldir. Komite'nin ziyaret sırasında topladığı bilgiler, hazırladığı rapor ve ilgiii Taraf ile görüşmeleri gizlidir (m. 1]11). Komite, raporunu ve eğer ilgili Taraf isterse onun yorumlarını yayımlar. Ancak, ilgili kişinin açık oluru bulunmadıkça, kişisel nitelikli hiçbir veri kamuya açıklanmaz (m. 11/2 ve 3). Komite'nin Yöntem (Usul) Kuralları 'na göre, Taraf devlet Komite raporundan bir bölüm yayımlarsa yada raporu özetleyen yahut içeriğini yorumlayan bir açıklama yaparsa, Komite raporun tümünü yayımlamaya karar verebilir (m. 42/2, 3; ı 'de değiştirilen biçimi).36 Gizlilik ilkesi iki durumda kaldırılabilir. İlgili Taraf, Komite ile işbirliği yapmazsa yada Komite'nin tavsiyeleri ışığında durumu iyileştirmeyi reddederse, Komite bu konuda kamuya bir açıklama yapma, "açık bildirimde bulunma" kararı alabilir. Karar, üyelerin üçte iki çoğunluğu ile alınır. Karardan önce de, ilgili Tarafa görüşlerini açıklamasına o lanak tanınır (m. 10/2). Komite, sözleşmenin bu kuralının tanıdığı olağanüstü yetkisini kuruluşundan beri ilk kez ve yalnızca Türkiye'ye karşı kullanarak, 15 Aralık 1992'de birinci açıklamasını, 6 Aralık i 996'da da ikincisini yapmıştır. J7 İkinci olarak, raporun gizli1iği ilgili devletin isteğiyle kaldırılabilir. Komite'nin 5. genel raporunda yılına değin- ziyaretler sonucu hazırlanan 37 rapordan 21'inin, 6. genel raporunda da - ı 995 yılına değin- 44 rapordan 30'unun yayımlandığı ve başka birçok ziyaret raporunun da ileride yayımlanacağı; böylece de Komite'nin ziyaret raporlarının yayımlanmasının "kural"a, yayımlanmamasının ise "istisna"ya dönüştüğü belirtilmiştir. 3K Örneğin, şu ülkelere ilişkin Komite raporları ve devletlerin yanıtları yayımlanmıştır: Almanya, Avusturya, Belçika, B. Kraııık, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Lüksemburg, K. İrlanda, Malta, Norveç, San Marino, Portekiz ve Yunanistan. w ı 996'da, Fransa, Macaristan, Hollanda AntiIleri, Slovenya, İspanya (3 ziyaret) ve B. Krallık, İzlanda, İrlanda, Yunanistan, Malta ile ilgili 8 ek ziyaret raporu ve çok sayıda ara ve izleme raporları yayımlanmıştır. ı 997'de de; Bulgaristan, Slovakya, Danimarka, Kıbrıs, İsviçre, Norveç, İtalya ve Portekiz'e ilişkin raporlar ve yanıtları yayımlanmıştır. Buna karşılık, Türkiye'ye ilişkin raporların ve hükümetin verdiği yanıtların hiçbiri, ülkemiz gizliliğin kaldırılmasına olanak tanımadığı için yayımlanmam ıştır. 4(ı Komİte üyeleri, uzman ve öteki kişiler, yalnızca görevleri sırasında de'ğil, sona erdikten sonra da görevlerinin yerine getirilmesi sırasında edindikleri bilgilerin ve olayların gizliliğini korumakla yükümlüdür (m. 13). Bu yükümlülük, yalnızca ziyaret sırasında değil başka bir zaman edinilen bilgileri de kapsar. 36 Claude Nicolay, Seminerde yapılan konuşma. insan Hakları ve İnsancıl Hukuk Bağlamında işkence Yasağı ve Yaşam Hakkı, izmir Barosu insan Hakları Hukuku ve Hukuk Araştırmaları Merkezi Yayını, No: ıo, Seminer (16.ı ı.ı996), ızmir, 1997, s Conseil de I'Europe (CE), Comite europeen pour la prevention de la torture et des peines ou traitements inhumaines ou degradants, Declaration publique relative ala Turquie (faites le 6 decembre 1996), 707 (96). )X CE, Se rapport general..., s. 6 ve CE, 6 e rapport general..., s. 6.. W Conseil de l'europe, Les droits de.'hornme, defi constant pour le Conseil de l'europe, Strasbourg, 1995, s ve Claude Nicolay, a.g.k., s. 36.

17 işkencenin Önlenmesi 29 Komitenin Ziyaretlerine Toplu Bakış Komite, arasındaki sekiz yıllık çalışma döneminde, büyük bir çoğunluğu "düzenli" nitelik taşıyan toplam 65 ziyaret gerçekleştirdi (Bkz. Çizelge 3). Düzenli ziyaretlerin sayısı, Taraf devlet sayısına koşut olarak giderek arttı. "Düzenli ziyaretler" şu ülkelere yapıldı: 1990'da Avusturya, B. Krallık, Danimarka ve Malta; 1991'de Almanya, Fransa, İsveç, İsviçre ve İspanya; 1992'de Hollanda, Finlandiya, Kıb rıs, İtalya, Portekiz, San Marino ve Türkiye; 1993'te Belçika, İzlanda, Lihteştayn, Lüksemburg, Norveç ve Yunanistan; 1994'te Avusturya, B. Krallık, Macaristan, İspanya (16-28 Ekim 1994 tarihleri arasında Türkiye'ye "izleme ziyareti" yapıldı. Amaç, 15 A ralık i 992 tarihli açık bildirimden sonraki gelişmelerin incelenmesiydi. Komite, bu zi yarete ilişkin raporu i 995'te kabul etti); 1995'te Slovenya, Bulgaristan, Portekiz, Slovakya, Malta, halya ve Romanya; 1996'da İsviçre, Almanya, Kıbrıs, Polonya, Da nimarka, Fransa ve Portekiz; 1997'de de Çek Cumhuriyeti, Lüksemburg, İspanya, Yu nanistan, Estonya, Belçika ve Türkiye. Komite'nin gerçekleştirdiği toplam 14 ad hoc ziyaret ise, ilk iki yıl yalnızca Türkiye'ye yapıldı. i 994'te sayısı düzenli ziyaretleri geçen ad hoc ziyaretler şu ülkelerde gerçekleş tirildi: 1990'da Türkiye, 1991'de Türkiye, 1993'te B. Krallık (Kuzey İrlanda), 1994'te İspanya, Hollanda (Antiııer ve Aruba), Fransa (Martinik ve Paris) ve İsveç; 1996'da Türkiye, 1997'de İspanya, Norveç, B. Krallık (Man Adası). Komite, 1994'ten başlayarak, daha önce gerçekleştirdiği düzenli yada ad hoc ziyaretler ardından "izleme ziyaretleri" yapmıştır. 1994'te ilk kez Türkiye'ye, 1996'da Yunanİstan ve halya'ya izleme ziyaretleri yapılmıştır. Ayrıca, 1994'te İspanya, B. Krallık ve Avus turya'ya yapılan düzenli ve Fransa ile İsveç'e yapılan ad hoc ziyaretler, daha önce ziya ret edilen yerlere "izleme ziyareti" niteliği taşıyordu. 1995'te de Portekiz ve İtalya'da, 1992 yılında düzenli ziyarete konu olan kimi yerlere izleme ziyareti yapıldı. KOMİTE'NiN AÇIK BİLDİRİMLERi işkencenin Önlenmesi Avrupa Komitesi, yaptığı ad hoc ve dönemsel ziyaretler sonunda, Türkiye'ye yönelik kamuoyuna açıkladığı iki bildirimde bulundu. 15 Arahk 1992 Açık Bildirimi İÖAK, oluşturulduktan sonra Türkiye'ye yönelik üç ziyaret gerçekleştirdi. 9-2 ı Eylül 1990 ile 29 Eylül-7 Ekim 1991 tarihlerinde yaptığı ilk iki ziyaret, "durumun gerektirdi ği" ad hoc ziyaret idi. 22 Kasım-7 Ekim i 992 tarihlerindeki üçüncü ziyaret ise, 1992 yı lında programlanan bir düzenli yada dönemsel ziyaret niteliği taşıyordu. 28 Eylül-2 Ekim i 992 tarihlerindeki 14. toplantısında, ziyaret raporunda dile getirdiği tavsiyelerinin ardından yetkililerce alınan önlemleri yeniden inceledi. Emniyet (Polis) ve Jandarma kurumlarındaki işkence ve başka kötü işlemlere karşı hukuksal güvencele rin güçlendirilmesi ile Ankara ve Diyarbakır Emniyet Müdürlüklerinde terörizme karşı mücadele şubelerinin etkinliklerine ilişkin tavsiyeleri ışığında sürekli biçimde durumu iyileştirmediği sonucuna vardı. Bu sonuçlar konusunda yetkilileri bilgilendiren Komite, 14- i 7 Aralık 1992'deki izleyen toplantısında iletilen gözlemleri inceledi. Aynı toplantı da, dönemsel ziyareti yapan delegasyonun gözlemlediği olayları, özellikle polis ve jan

18 30 Amme İdaresi Dergisi danna tarafından yapılan tutukluluk sorunlarına ilişkin olayları gözönüne alarak, gerekli olan üyelerinin üçte iki çoğunluğu ile kamuya açık bildirimde bulunmaya karar verdi.~l Böylece Komite, açık bildirim yetkisini ilk kez Türkiye'ye karşı kuııandı. Açık bildirimde, gerçekleştirilen üç ziyaret, raporlar sonrasında alınan önlemler, ulaşılan sonuçlar, alınması gerekli önlemlere ilişkin öneriler ortaya konmuştur. Birinci Ad H oc Ziyaret * İÖAK, ilk ad hoc ziyareti sonunda hazırladığı raporunda şu sonuca ulaşmıştı: işkence ve başka ağır kötü işlem biçimleri, bıı ülkeniıı önemli özellikleri/ulen birini oluştıırmaktadır. Özellikle, Ankara ve Diyarbakır emniyet müdürlüklerinin terörle mücadele şubeleri konusunda toplanan bilgiler ışığında, bu şubelerdeki polis görevlileri, sanıkların tutukluğu ve sorgulanması sırasında, bedenselolduğu kadar psikolojik nitelikte işkence ve/ylida başka kötü işlem biçimleriııe sık olarıık başvurmaktadırlar. Komite, kendisini bu sonuca ulaştıran bir dizi öğeyi raporunda açıklıyor. Ziyaret sırasında aldığı ve geniş bir kişiler yelpazesince (Terörle Mücadele Yasası ile Ceza Yasası'ndaki suçlarla suçlanan kişilerce) dile getirilen işkence ve başka kötü işlem biçimlerine ilişkin çok sayıdaki savdan etkilendiğini belirtiyor. Bu işkence ve başka kötü işlem biçimlerine ilişkin betimlemenin de savlarla uyum içinde olmasından etkilendiğini ekleyen Komite, birçok kez ileri sürtilen kötü işlem biçimlerini de somut olarak sıralıyol'. Bunlar; Filistin askısına alma; cinselorganları da kapsamak üzere, vücudun duyarlı bölgelerine elektrik şoku verme; yumurtalıkları sıkıştırma; falakaya alma; basınçlı su sıkma; dar, karanlık ve havasız hücrelerde uzatılan dönemler süresince gözaltında tutma; kendisini yada üçüncü kişiyi işkence ve başka ağır kötü işlem biçimleriyle tehdit etme; derin psikolojik aşağılamalara başvurmadır. Derlediği tıbbi verilere de dayanan Komite, denetim kurulundaki (delegasyondaki) doktorlarca muayene edilen çok sayıda kişinin ileri sürdüğü işkence ve başka kötü işlem biçimleriyle bağdaşan bedensel yaralar ve başka tıbbi belirtiler taşıdığını ve rastladığı polisce gözaltına alınan ancak açıkça kötü işleme uğradığını söylemeyen birçok kişinin de çok yeni işkence ve başka kötü işlem biçimleriyle bağdaşan açık tıbbi belirtiler taşıdığını vurguluyor. Ziyaret ettiği Emniyet kuruluşlarındaki başka olumsuz gözlemlerini de aktaran Komite, raporunda işkence ve başka kötü işlem biçimlerine karşı savaşım amacıyla çeşitli önlemler önermiştir. Bunlar; polis ve jandarmadaki en çok gözaltı süresinin indirilmesi, tutuklunun seçtiği bir yakınına yada üçüncü kişiye bilgi verilmesl avukatla görüşme, tutuklu kişilerin tıbbi incelemesinin yapılması gibi önlemlerdir. Ayrıca Komite, insan ıllıkları öğretimi ve yasaların uygulanmasından sorumlu kişilerin mesleksel eğitimi a lanlarında çaba harcanmasının zorunlu olduğunu ve özgürlüğünden yoksun kişilere kötü davranılmasına karşı olabilen en iyi güvencenin, sorumluların bu gibi uygulamalara başvurmaması olduğunu da anımsatıyor. ~l Conseil de l'europe, Comite eııropeen pour la prevention de la tonııre et des peines ou traitements inhumains ou degradants, Dcclaration puhlique relative il la Turquie, adoptee le 15 decembre 1992, CPT/lnf (93) i; Bu konuda ayrıca bkz. Semih Gemalmaz, a.g.y., s. 38 i vd., Komite 'nin J992 ve J996 açık bildirimlerinde yer almayan bıı alt başlıklan ben koydum (MG).

19 işkencenin Önlenmesi 31 Ankara ve Diyarbakır Emniyet Müdürlükleri terörle mücadele şubeleri için hemen önlemler alınmasını tavsiye eden Komite, 199] yılında tavsiyelerinin uygulamaya konulması için birçok görüşme yapıldığını, ancak ikinci ziyaret sırasında, sorgulamaların yapılmasıyla ilgili kuralların hazırlanması ve değiştirilmesi dışında, elle tutulabilir çok az sonuç (ilerleme yada iyileştirme) bulunduğunu belirtmiştir. İkinci All Hoc Ziyaret Komite, ] 99 ı sonbaharındaki ikinci ad hoc ziyaretinde, polisin yaptığı işkence ve başka kötü işlem biçimlerinin kaldırılması konusunda hiçbir ilerleme olmadığını gözlemlemiştir. Birçok kişinin, geçen on iki ay içinde bu gibi işlemlere uğradığını ileri sürdüğünü ve ileri sürülen kötü işlem tiplerinin hemen hemen değişmediğini belirten Komite, bununla birlikte doğal deliklere (anüse) sopa yada jop sokulduğu yolunda çok sayıda sav ileri sürüldüğünü eklemiştir. Kötü işleme uğradığını ileri süren bir dizi kişinin tıbbi muayenesi sonunda, bir kez daha, dile getirdikleri savlarla bağdaşan tıbbi yaralar yada başka beliıtiler taşıdığı~ Ankara ve Diyarbakır Emniyet Müdürlükleri terörle mücadele şubeleriyle ilgili olarak, derlenen bilgiler çerçevesinde, işkence ve başka ağır kötü işlem biçimlerinin aynı hızla işlenmesinin sürdürüldüğü sonucuna vardığını anlatmıştır. İkinci ziyaretine ilişkin raporunda da önceki önerilerini yinelediğini belirten Komite, bağıııısız kişi/ert/eli oluşaıı bir orgaııııı hemeli kurulmasıı" öııermiştir. Bu organ, sanıkların gözaltında bulunduğu ve sorgulandığı sırada, Ankara ve Diyarbakır Emniyet Müdürlükleri terörle mücadele şubeleri görevlilerinin başvurduğu yöntemler konusunda kapsamlı bir soruşturma yapmaya yetkili olacaktır. Komite, ikinci ziyareti sırasında derlediği bilgiler ışığında, bu organın yetkisinin İstanbul Emniyet Müdürlüğü terörle mücadele şubesini de kapsamasını önermiştir. Ad Iwc Ziyaretler Sonucu Almalı Öıılemlerin İııceleıımesi Komite, ikinci raporunu iletmesinden bir yıl sonra, koşulların dayattığı ilk iki ziyaret sonunda hazırladığı raporlarda dile getirdiği tavsiyeleri konusunda alınan önlemlere i lişkin değerlendirmesinde, polis ve jandarma kuruluşlarındaki maddi tutukluluk koşulları konusunda hukuksal ve pratik nitelikli önlemler alındığını, buna karşılık polis kuruluşlarındaki işkence ve kötü işlemlere ilişkin önemli tavsiyelerinin uygulamaya konulması konusunda hiçbir ilerleme kaydedilmediğini saptamıştır. Komite, önerdiği soruşturmayı yapma görevini yüklediği TMBB İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu'nun (İHİK) çabukluktan yoksun olduğunu, İHİK Alt Komisyonu'nca Ankara Emniyet Genel Müdürlüğü'nde yapılan ziyaretlerin yüzeysel nitelik taşıdığını, üstelik Alt Komisyon'un ikinci raporundaki tavsiyesinde önerilen "derinlemesine soruşturmalıyı yapma konusunda gerekli yetki ve mesleksel yetkinliğinin bulunmadığını belirten Komite, Ankara ve Diyarbakır Emniyet Müdürlüğü terörle mücadele şubeleri ile ilgili tavsiyeleri konusunda yönetsel düzeyde de hiçbir inandırıcı önlem alınmadığını, kısacası "ilk ziyaretten iki yıl sonrıı işkence ve kötü işlemlere ktifşi yasal güveııceleri pekiştirecek çok IIZ şey yapıldığmı, Ankara ve Diyarbakır'da gözlemlenen duruma çare olacak nitelikte hiçbir somut önlem alınmadığını, başka birçok polis kuruluşunda olduğu gibi bu şubelerde işkence ve başka kötü işlem biçimlerine ilişkin raporlar almayı sürdürdüğünü anlattıktan sonra, bu koşullarda sözleşmenin 10. maddesinin 2. fıkrasında öngörülen kamuya açık bildirimde bulunma yöntemini uygulamaya koyma kararı vermiştir.

20 32 Amme İdaresi Dergisi Birinci Düzenli Ziyaret Komite, 1991 sonunda göreve başlayan DYP-SHP hükümetinin konuya önem vermesi ne karşın, ilk düzenli/dönemsel ziyareti sırasında edindiği bilgiler çerçevesinde, polisin gözaltına aldığı kişilere yaptığı işkence ve başka kötü işlemler sorununun çözüme ka vuşmadığını belirtmiştir. Komite ziyaret kurulu, gerek Ceza Hukuku gerekse terörle mücadele sanıklarından kaynaklanan bu gibi kötü işlem savlarının baskınına uğramıştır. Ayrıca, ziyaret kurulu doktorlarının muayene ettiği çok sayıda kişi de, ileri sürdükleri savlarla bağdaşan yaralar yada tıbbi belirtiler taşıyordu. Buna ilişkin kimi somut olayların da anlatıldığı Komite raporunda, delegasyonun Anka ra ve Diyarbakır Emniyet Müdürlüklerinin son katındaki iki özelodaya tasarlanmayan ziyaretler yaptığı belirtiliyor. Ankara Emniyet Müdürlüğü odasında, iki yanda dörder olmak üzere sekiz kolan (kayış) ile donatılmış, kişilerin yaptığı betimlemeye (anlatıları na) tümüyle uyan, kendilerine elektrik şoku uygulandığı zaman bağlandıkları mobilya olan sedye tipi alçak bir yatak bulunmuştur. Ziyaret kurulu, Diyarbakır'da da, kullanıl maya hazır, bir kişiyi koııarından asmak için gerekli araç-gereç bulmuştur. Rapora göre, her iki olay, ziyaret sırasında hazır olan görevliler arasında büyük bir üzüntü doğur muştur: Kimileri pişmanlıklarını dile getirirken, kimileri de meydan okuyucu bir tavır takınmıştır. Ziyaretlere Dayalı Sonuçlar Komite, gerçekleştirdiği iki ad hoc ve bir dönemsel ziyarete dayanarak, elindeki bilgiler ışığında şu sonuca varmıştır: Polisin tutukladığı kişi/ere işkence ve başka ağıt kötü iş lemler uygulanması, Türkiye'de geniş biçimıle yaygm olmayı sürdürüyor ve bu uygu lama aynı zamanda ortak hukuk (adi suç) sanıkları ile terörle mücadele mevzuatı gere ğince gözaltına alınan kişileri de kapsamaktadır. Rapora göre, "polisce gözaltına alınan kişiler" deyiminin altı çizilmeye değerdir. iki yıl içinde ziyaret ettiği çeşitli cezaevlerinde, "cezaevleri görevlilerince işlenen çok az kötü işleme başvurulduğu" yolundaki savları dinleyen Komite, sorunlar olmakla bir likte işkence olayının cezaevlerinin (hapishanelerin) bir parçasını oluşturmadığını be lirtmiştir. Bakırköy Akıı ve Ruh Hastalıkları Hastanesi'ni ziyareti sırasında hiçbir işken ce yada kötü işlem savı almayan Komite'ye göre, Jandarma sanıklara sert davranmış, hatta dövmüş, zaman zaman tutukluların taşınması sırasında kötü işlemlere de başvur muştur. Bununla birlikte Komite, Jandarmanın önceden tasarladığı işkence ve başka kötü işlemler ile ilişkili olarak daha az savlar almıştır. Kısacası, Komite'ye göre, Türkiye'de işkence ve kötü işlem biçimlerine başvurma olayı, temelde polisi (ve daha küçük ölçüde de Jandarmayı) ilgilendiriyor. Bunun derinlemesi ne kökleşmiş bir sorun olduğuna inanmak uygundur. Gerekli Önlemler Komite'ye göre, işkence ve kötü işlemlere ilişkin hukuksal güvencelerin pekiştirilme...i ve yenilerinin getirilmesi gerekir. Aynı zamanda, yasaların uygulanmasından sorumlu olanların insan hakiatı öğretimi ve uıesleksel eğitimi yoğunlaştırılmalıdır. Bu konuda, 20 polisin polis tekniklerini incelemek üzere başka ülkelere gönderilmiş olmasının tak