imalat Sanayiinde Sermaye Yoğunluğu ve İhracat

Transkript

1 Marmara Üniversitesi İ.İ.8.F. Dergisi, Yı l 1987, Cilt iv, Sayı 1-2 imalat Sanayiinde Sermaye Yoğunluğu ve İhracat Osman KÜCÜKAHMETOGLU (*) Bu çalışmanın amacı Türkiye imalat sanayiinde sektöre! düzeyde sermaye yoğunluğunun araştırılmasıdır. Çalışmada, 1973 ve 1983 yıl. larında imalot sanayii alt dallarında sermaye yoğunluğu karşılaştırmalı bir biçimde ele alınmıştır. İhracatcı sektörlerdeki sermaye yoğunluğu ülkenin uluslararası işbölümünde Olacağı yer açısındqn son derece önemlidir sonrası dışa acılan Türkiye'nin uluslararası işbölümüne katılma biçimini belirleyen temel faktörlerden biri imalat sanayiindeki sermaye yoğunluğunun yapısıdır. Bu nedenle aşağıda dışa açılma öncesi ve dışa açılma döneminde imalat sanayii alt dallarında sermaye yoğunluğu ve ihracatın ne yönde geliştiği incelenmiştir. Sermaye yoğunluğu göreli bir kavramdır. Sermaye yoğunluğu stok ve akım olarak tanımlanıp ölçülebilir. Akım olarak sermaye yoğunluğu çalışan işgücü başına düşen katma değer (fiziki sermaye) miktarıqır. Stok olarak sermaye yoğunluğu ise beşeri sermayenin toplamından oluşmaktadır. Sermaye yoğunluğunun akım olarak hesaplanmasında H. B. Lary, S. Hirsch ve R. Erzan'ın çalışmaları örnek olarak gösterilebilir (1). B. Balassa sermaye yoğunluğunu hem akım hem de stok olarak hesaplamıştır ( 2 ). P. B. Kenen ve G. Fels'in çalışmalarında sermaye yoğunluğu stok olarak hesaplanmıştır (3).. imalat sanayiinde faktör yoğunluğu üretimde kullanılan sabit sermaye ve emek miktarı ile doğrudan ilişkilidir. Sermaye yoğunluğunun göreli-bir kavram olduğunu d.üşü.nürsek bir sektördeki çalışan işgücü başına katma değerin yüksek olması üretimin göreli olarak sermaye *) Doktor - ikt_isat Bölümü. 1) H. 8. Lary (19'68). s , 68. R. Erzan (1983), s ) ıb. Balassq (1977), s ) P. 8. Kenen (1965), s G. Fels (1972), s

2 yoğun, çalışan işgücü başına göreli olarak emek katma değerin düşük olması. üretimingösteri r. yoğun olduğunu İmalat sanayii nde kişi başına sermay e stokunu n hesaplanmasın da bazı güçlükl er ortaya çıkmaktadır. Türkiye ile ilgili verilerd e sektör bazında sermay e yoğunluğunu göstere n bilgi.ler yoktur. Ancak bazı çalışmalarda sermay e yoğun'luğu dolaylı yollarda n hesapla nmış tır (4 ). DPT'nin yapmış olduğu bir çalışmada sabit sermay e stoku yıllık yatırım rakamlarının birbirin e eklenm esi ve yıllık aşınma paylarının düşülmesi yoluyla elde edilmiş büyüklü klerdir. Burada imalat sanayii nde faktör yoğunluğu araştırılırken H: B. Lary'nin kişi başına katma değer ölçütü temel alınmıştır. Buna göre imalat sanayii sektörl erinde ortaya çıkan katma değeri o sektörd e çalışan işgücü sayısına bölerek kişi başına katma değer elde edilmiştir. Yapılan hesapla malar Devlet İstatistik Enstitü sü'nün imalat sanayii anketle rine dayanmaktadır. Kişi başına katma değer hesap. lamaları 1973 ve 1983 yıllarını kapsamaktadır. Çalışan kişi başına katma değer hesaplanırken cari fiyatlar kullanılmıştır. Sabit fiyatlar la yapılacak bir hesapla mada katma değeri oluştur an girdi ve çıktılara ayrı ayrı indirge yiciler uygulam ak gerekm ektedir. Bu. nedenle cari fiyatlar la yapılacak bir hesaplamanın daha güvenli olduğu söylene bilir. «İndirgeyicilerin gerçek lik düzeyi ne olursa o.lsun cari fiyatlar la çözüml eme daha ~nlamlı sayılmalıdır (5 ). Yapılan çalışma imalat sanayii nin 27 sektorü nü kapsamaktadır. 27 sektörd eki çalışan işgücü başına katma değer hesapları. kamu ve özel kesimi kapsamaktadır. Elde edilen büyüklü kler yılı verilerine göre sıralanmıştır. Sektörl erde çalışan kişi başına katma değerin yüksek olması o sektörü n göreli olarak sermay e yoğun olduğunu, bir başka deyişle Sermay e/emek (K/Li) oranını n yüksek ol- duğunu gösterr r. Çalışan kişi başına katma değerin düşük o lması sektörü n göreli olarak emek yoğun olduğunu gösteri r. Sermay e yoğun ve emek yoğun sektörle ri sayısal değerler acı sından. ayırtedebilmek için,temel alınan yıllarda imalat sanayii nde colışan kişi başına ortalam a katma değer miktarın ı ortaya koymak gerekm ektedir. Böylece ortalam adan büyük değerler sektörü n sermaye yoğun oldugun u, o.rtalam adan küçük olan değerler sektörü n emek yoğun. olduğunu gösterm ektedir. 4) K. Ebiri, Z. Bozkurt;; A. Çulfaz (1977). s. 23, N. Yıldırım (1973). s ) Y. Kepenek - N. Kavruk (1978). s

3 Sektörlerin imalat sanayii ihracatındaki payları hesaplanırken Standart Uluslararası Sanayi. Sınıflandırması (ISIG)'ın üç basamaklı kodları Standart Uluslararası Ticaret Sınıfla.ndırması (SITC) sistemindeki iki ve üç basamaklı karşılıkları bulunarak ihracat miktarları ayrı ayrı belirlenmiştir. Buradan- toplam imalat sanayii ihracatı hesaplanarak sektörleri"n ihracat payları elde edilmiştir. İMALAT SANAYİİNDE İŞGÜCÜ BAŞINA l\:atma DEGER (Cari Fiyatlarla Bln TL) Sektörlerin Sektörlerin imalat sanayii İmalat Sanayii İbra- İbra- catıııdaki catındaki Payları SITC ısıc SEi\:TÖRLER 1973 (%) Petrol Rafineleri Petrol ve Kömür Türevleri Sanayii İçki Sanayii Tütün Sanayii Lastik Sanayii Ana Kimya Sanayii Diğer Kimyasal Ürünler Sanayii Basım ve İlgili Sanayii Cam ve Camdan Mamul Eşya San. Elektrik Makinaları Alet. ve Cih. Taşıt, Araçları Sanayii. Kağıt ve Kağıt ürünleri Sanayii Demir-Çelik Dışında Metal Ana San. Diğer Plastik Mamuller Sanayii Makina San. (Elek. Makiha Hariç) Demir-Çelik Metal Ana Sanayii Çanak Çömlek Çini Porselen San. Metal Eşya Sanayii Diğer İmalat Sanayii Gıda Sanayii Giyim Eşyası Sanayii Ağaç ve Mantar Ürünleri Sanayii Dokuma Sanayii Kürk ve D~ri Sanayii Mesleki ve Bilimsel Aletler San. Ağaç, Mobilya ve Mefruşat San. Ayakkabı Sanayii İŞGÜCÜ BAŞINA KATMA DEGER ORTALAMASI ' , 53, 54, 56 55, 57, si, / Payları (%) Kaynak: D.İ.E. Türkiye istatistik Yıllığı 1977, Ankara 1977, s ve D.İ.E. Türkiye istatistik.yıllığı 1985, Ankara 1985, s 'den hesaplandı. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, Bilgi İşlem Verileri. Tablo'dan anlaşılacağı gibi 1973 yılında petrol rafinerileri, petrol ve kömür türevleri, içki, tütün, metal, ana kimya, diğer kimyasal ürünler, basım ve cam sanayii göreli olarak sermaye yoğun sektörleri oluşturmaktadır. Ayakkabı, mobilya, kürk ve deri, dokuma, giyim ve gıda sanayii sektörleri ise göreli olarak emek yoğun sektörleri oluş225

4 turmaktadır. İmalat sanayiinin 1973 yılı toplam ihracatının % 42.67'si sermaye yoğun sektörlerce, % 57.33'ü ise emek yoğun sektörlerce Sermaye yoğun kesimlerde tütün sanayiinin payı % 24.23, petrol rafinerilerinin payı ise % 8.91 'qir. Emek yoğun kesimlerde ise gıda % 20, giyim % 9.64 ve dokuma - % ile başta gelmektedir. gerçekleştirilmiştir yılında petrol rafinerileri, petrol ve kömür türevleri, içki, tütün, lastik, ana kimya, diğer kimyasal ürünler, basım, cam ve elektrik makineleri sektörleri göreli olarak sermaye yoğun sektörleri oluş turmaktadır. Bu sektörlerde kişi başına katma değer miktarları ortalama katma değer miktarından fazladır. Diğer 17 sektör ise göreli olarak emek yoğun bir yapıdadır. Ancak ayakkabı, mobilya, kürk ve deri, dokuma, giyim ve gıda sanayii emek yoğunluğunun en fazla olduğu sektörlerdir. İmalat sanayiinin 1983 yılı ihracatında sermaye yoğun sektörlerin toplam payı % 23, emek yoğun sek~örlerin tonlam payı ise % 77'dir. Sermaye yoğun kesimlerin ihracatında petrol rafinerileri % 6.04, cam :% 4.82, kimya % 2.25., elektrik makinaları % 1.94 ile baş ta gelmektedir. Emek yoğun sektörler içinde dokuma % 21.83, giyim % 16.80, gıda % 16.81, metal % 9.25, makina % 4.04 ile başta gelen sanayi dallarıdır. _ Sermaye yoğun kesimlerin imalat sanayii ihracatındaki!?ayları 1983 yılında 1973 yılına göre bir bütün olarak gerilemiştir. Ancak ana. kimya, diğer kimyasal ürünler, basım, cam ve elektrik makinaları sektörlerinde ihrac'at p~yları artış göstermiştir ve 1983 yıllarında sermaye yoğun kesimlerin ihracat miktarındaki niceliksel fark büyük ölçüde tütün sanayiinden ortaya çıkmaktadır. Tütün sanayiinin imalat sanayii içindeki payı 1973'de % iken 1983'de % 6.7 düzeyinde olmuştur. Sonuç olarak 1980 sonrası dışa acılan TürkiVe'de imalat sanayiinde sermaye yoğunluğunun göreli olarak yüksek olduğu kesimlerde ihracatın azaldığı buna karşılık emek yoğunluğunun göreli olarak yüksek olduğu kesimlerde ihracatın önemli ölçüde yükseldiğini söyleyebilir.iz. Örneğin döneminde sermaye yoğun kesimlerin imalat sanayii ihracatındaki payı % 40'dan % 22'ye gerilemiş buna karşılık emek yoğun sektörlerin imalat sanayii ihracatındaki payı % 60'd9n % 77.6'ya yükselmiştir. «İhracatın büyük bfr bölümünün nispi olarak daha emek yoğun kesimlerin oluşturduğu görül226

5 mektedir» (6). «İhracatın en dinamik bölümünü oluşturan sınai ürün ihracatında emek yoğun mallar lehine aşırı bir sapma olduğu sap- - tan maktadır» (7) sonrası Türkiye'nin sınai ürün ihracatında ortaya çıkan artışların göreli olarak emek yoğun sanayi dallarında yoğunlaştığı söylenebilir. Yukarıda elde edilen sonuçlara göre Türkiye'nin genellikle göreli olarak emek yoğun sanayi -dalların uluslararası işbölümüne katılmaya çabaladığı anlaşılmaktadır. Ver'i karş ' ııaştırmalı üstünlüklere dayalı bir uluslararası işbölümünün bu çabaların temelini oluşturduğunu söyleyebilir. «Dış ticaretin liberalleşmesi sonucu yatırımların emek yoğun kesimlere kayması yanında mevcut üretim teknolojisinin de emek yoğun değişikliklere uğraması beklenebilir» ( 3 ). Katma değeri düşük emek yoğun ürünlerde uluslararası işbölümüne katılmanın Türkiye'nin ihracat gelirlerini anlamlı düzeyde arttırmaya ve bu düzeyde tutmaya yeterli olmayacağı söylenebilir. Bu nedenle katma değeri yüksek olan sektöre! iyileştirmelerle reka betci duruma gelebilecek sanayii kesimlerinde de uluslararası işbö lümün katılmanın Türkiye'nin ihracat gelirleri açısından yararlı olacağı söylenebilir. 6) Z _ Tunca (19'81), s ) K. Boratav (1984),- s ) T. Çiller (1985), s

6 YARARLANILAN KAYNAKLAR Balassa 8., A «8tages» Approaah To Comparative Advantage, World Bank Staff Working Paper, No: 256, May Boratav K., «Dünya Ekonomisi. Türkiye ve İ ktisat Politikaları», Türkiye ve Dünyada Yaşanan Ekonomik Bunalım içinde, Ed. İlhan Tekeli, Ankara, Cifler T., «İthalatta Son Gelişmeler ve İthalatın Liberasyonu)), İktisat Politikaları ve Gelişme Doğrultuları içinde, İktisat Fakültesi Mezunlar Cemiyeti, 18 Nisan DİE, Türkiye istatistik Yıllığı 1977, Ankara DİE, Türkiye istatistik Yıllığı 1985, Ankara Eıbiri K., Bozkurt Z., Çulfaz A., Türkiye'de imalat Sanayiinde Sermaye ve İşgücü, DPT Yayın No: SPD: 303, Ankara, Erzan R., Turkey's Comparative Advantage Production and Trade Patterns in Manufactures an Applicçıtion of the Factor Proportions Hypothesis With Some Oualifications, lnstitute -for lnternational Economic Studies, University of Stockholm, Edsbruk, Fels. G., «The Choice of lndustry Mix in the Divisi9n of Labour!3etween Developed and Developing Countries, 'Weltwir.tschaftliches Archiv, Band 108, Heft 1, 19'72. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, Bilgi. İşlem Merkezi Verileri. Kenen P. B., «Nature Capital and Trade», Journal of Political Economy, Vol. 73. Number 5, October Kepenek Y. - Kavruk N., «Türk İmalat Sanayiinde Ölçek ve Verimlilik Sorunlarının. Dışsatımla İlgisi». Ticaret Bakanlığı ile UNIDO Tarafından Düzenlenen Sanayi Ürünleri Dışsotımının Geliş_tirilmesi Semineri. 4.., 8 Aralık. Ankara 19ı78. Lary H. B.. lmparts of Manufactures From Less Developed Countries, National. Bureau of Economic Research, New York Tunca Z.. Türkiye İmalat Sanaylinde İthal İkamesi ve Gelişmenin Kaynakları ( ). İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası. İstanbul 19'81. Yıldırım N.. Neoklasik İktisadın Teknolojik Gelişme Yaklaşımı. A. O. S 1 BF Yayını, Ankara