Editörler: Doç. Dr. Semra Güven Doç. Dr. Mehmet Arif Özerbaş ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN DOI /

Transkript

1 Editörler: Doç. Dr. Semra Güven Doç. Dr. Mehmet Arif Özerbaş ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2015, Ankara 2. Baskı: Ekim 2016, Ankara Yayın-Proje: Şafak Tangıç Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No:26062 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

2 ÖN SÖZ Günümüzde öğretmenlerin sahip oldukları bilgi ve beceri düzeyleri, niteliklerinin bir göstergesi olarak kabul görmektedir. Bilgi teknolojilerindeki gelişmelerin eğitim bilimlerine etkileri, özellikle öğretmenin değişen rolü ve öğretmen yetiştirme alanında bilginin hızla artması ile öğretimin etkililiğini, niteliğini yükseltme istemlerinin çoğalması daha kapsamlı öğretim tasarımı çalışmalarına duyulan ihtiyacı arttırmıştır. Öğretim ilke ve yöntemleri isimli bu kitap, eğitim fakültelerinde öğrenim gören öğrencilerin; düşünme, düşüncelerini organize edebilme, karar verebilme, karşılaştıkları problemleri çözebilme, eleştirel ve yaratıcı düşünme ve uygulayabilme gibi yeteneklerini geliştirmelerine yardımcı olmak için hazırlanmıştır. Kitap öğretim ilke ve yöntemleriyle ilişkili ulusal ve uluslararası literatür incelenerek günlük bir ders konusunun planlama aşamasından sınıfta işlenişine kadar program ve öğretim tasarımı bir bütünlük içinde ele alınarak bilgilerin sunulduğu dokuz bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde öğretim ilke ve yöntemleriyle ilgili kuramsal temellere odaklanıp alanla ilgili temel kavramlar açıklanmıştır. İkinci bölümde öğretim sürecinde öğrenci ve öğretmen davranış ve yeterlikleri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde öğrenme ve öğretme stilleri üzerinde durulmuştur. Dördüncü bölümde öğretimi planlama, öğretimin planlanmasında temel unsurlar ele alınarak plan örneklerine yer verilmiştir. Beşinci bölümde öğretim ilkeleri örneklendirilerek işlenmiştir. Altıncı bölümde öğretim ve öğrenme stratejileri ayrıntılı olarak verilmiştir. Yedinci bölüm öğretim yöntemlerinin tanımı, uygulama ilkeleri, örnek uygulamalar şeklinde oluşturulmuştur. Sekizinci bölümde öğretim teknikleri örneklendirilerek açıklanmıştır. Dokuzuncu ve son bölümde ise öğretim ve eğitim durumları ilişkisi doğrultusunda ders materyalleri, öğretim programları ve ders kitapları ilişkisi, öğretimde teknoloji kullanımı, öğretim ve internet ilişkisi bütün boyutlarıyla açıklanmıştır. Bu eserle öğretmenlik mesleğiyle uğraşan öğretmenlere, öğretim tasarımcılarına ve varlığımızın nedeni olan öğretmen adayları başta olmak üzere tüm eğitimcilere yeni yüzyılın ihtiyaçlarına yönelik rehber olmak umulmaktadır. Eserin geliştirilme sürecinde büyük katkı sağlayan alanlarında uzman tüm değerli bölüm yazarlarına ayrı ayrı teşekkürlerimizi sunarız. Değerli okuyuculardan gelecek ve kitabın gelişmesinde bizlere ışık tutacak geribildirimler eseri daha da olgunlaştıracaktır. Ankara- Ekim 2016 EDİTÖRLER Doç. Dr. Semra GÜVEN Doç. Dr. Mehmet Arif ÖZERBAŞ

3 BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. BÖLÜM: Öğretimle İlgili Temel Kavramlar Doç. Dr. Adnan KÜÇÜKOĞLU Atatürk Üniversitesi, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Arş. Gör. Adnan TAŞGIN Atatürk Üniversitesi, Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi 2. BÖLÜM: Öğretim Sürecinde Öğrenci ve Öğretmen Doç. Dr. Semra GÜVEN Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi 3. BÖLÜM: Öğrenme ve Öğretim Stilleri Dr. A. Selcen ARSLANGİLAY Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi 4. BÖLÜM: Öğretimi Planlama Yrd. Doç. Dr. Subhan EKŞİOĞLU Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 5. BÖLÜM: Öğretim İlkeleri Yrd. Doç. Dr. Kerim KARABACAK Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 6. BÖLÜM: Öğretim ve Öğrenme Stratejileri Dr. A. Selcen ARSLANGİLAY Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi 7. BÖLÜM: Temel Öğretim Yöntemleri Doç. Dr. Mehmet Arif ÖZERBAŞ Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi 8. BÖLÜM: Öğretim Teknikleri Doç. Dr. Mehmet Arif ÖZERBAŞ Gazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dr. A. Selcen ARSLANGİLAY Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi 9. BÖLÜM: Öğretim ve Eğitim Durumları İlişkisi Yrd. Doç. Dr. Özden DEMİRKAN Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi

4 İÇİNDEKİLER Ön Söz...iii Bölümler ve Yazarlar... v İçindekiler...vii 1. BÖLÜM ÖĞRETİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR GİRİŞ...2 Öğretim...2 Öğretim İlkeleri...3 Genel Öğretim İlkeleri...3 Strateji...4 Öğretim Stratejisi...4 Yöntem...4 Öğretim Yöntemi...4 Teknik...4 Öğretim Tekniği...4 Öğretmen...5 Öğrenme ve Öğretme...6 Sınıf ortamı...8 Öğrenci...9 Öğretim Programı...9 Kazanım...10 Ünite...10 Plan ve Planlama...11 Ders Planı...12 ÖZET...14 SÖZLÜK...15 DEĞERLENDİRME SORULARI...17 KAYNAKÇA...19

5 viii Öğretiṁ İlke ve Yöntemleri 2. BÖLÜM ÖĞRETİM SÜRECİNDE ÖĞRENCİ VE ÖĞRETMEN GİRİŞ...23 ÖĞRETİM SÜRECİNDE ÖĞRENCİ...23 Öğrencilerin Öğretmenler Tarafından Tanınması Gereken Özellikleri...23 Öğrencilerin Bireysel Farklılıkları...28 ÖĞRETİM SÜRECİNDE ÖĞRETMEN...30 Öğretim Sürecinde Öğretmenin Rolü...30 Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri...32 Etkili Öğretmen ve Özellikleri...36 Öğretim Sürecinde Öğrenciyi Öğrenmeye Motive Etme...37 ÖĞRETİM SÜRECİNDE İLETİŞİM...39 İletişim Süreci ve Öğeleri...40 Sınıf İçi İletişimde Öğretmen-Öğrenci İlişkisi...43 Sınıfta Etkili İletişim Ortamı ve Öğrenme...44 Öğretmenin Sınıfta İletişimi Kolaylaştıran Tutum ve Davranışları...44 Öğretmenin Sınıfta İletişimi Engelleyici Tutum ve Davranışları...49 ÖZET...50 SÖZLÜK...52 DEĞERLENDİRME SORULARI...53 KAYNAKÇA BÖLÜM ÖĞRENME VE ÖĞRETİM STİLLERİ GİRİŞ Öğrenme...59 Öğrenme Stili...60 Öğrenme Stili Modelleri...62 Dunn ve Dunn Öğrenme Stili Modeli...63 Kolb Deneyimsel Öğrenme Modeli...68 Gregorg Öğrenme Stili Modeli...71 Honey ve Mumford Öğrenme Stili Modeli...74

6 İçindekiler ix Grasha-Reichmann Öğrenme Stili Modeli...77 Fleming ve Mill Öğrenme Stili Modeli (VARK)...80 Birçok Öğrenme Stili Dâhilinde Öğretimi Düzenlemek İçin Evet! Yapabilirim Modeli...83 Öğrenme Stilleri Nasıl Belirlenir?...89 Öğretim Stilleri...91 Öğretmenlerin Öğretim Stillerini Etkileyen Faktörler...99 Öğretim Stilleri Nasıl Belirlenir? Öğrenme ve Öğretim Stilleri Arasındaki İlişki Öğretmen ve Öğrencilere Öneriler ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI KAYNAKÇA BÖLÜM ÖĞRETİMİ PLANLAMA GİRİŞ Öğretimin Planlanmasında Temel Unsurlar Hedefler ve Kazanımlar Hedef ve kazanımların düzenlenmesi Bilişsel Alan Basamakları Duyuşsal Alan Basamakları Psikomotor Alan Basamakları İçeriğin Düzenlenmesi Öğrenme-Öğretme Süreçleri Değerlendirme Öğretimin Planlanmasında Dikkate Alınması Gereken Öğeler Öğretimin Planlanması ve Öğretmen Öğretimde Zaman Öğretimde Öğrenci Öğretimin Yapıldığı Yer Öğretim Planları

7 x Öğretiṁ İlke ve Yöntemleri Plan Kavramı Plan Yapmanın Önemi İyi Bir Planda Bulunması Gerekenler Öğretmenlerin Hazırladığı Planlar Ünitelendirilmiş Yıllık Planlar Günlük Planlar ÖZET SÖZLÜK DEĞERLENDİRME SORULARI KAYNAKÇA EK 1: Örnek hedef ve bilişsel, psikomotor ve duyuşsal kazanımlar EK 2: Belirtke Tablosu EK 3: Yıllık Plan EK 4: Günlük Ders Planı ( 141 EK 5: Gezi Planı ( 143 EK 6: Deney Planı BÖLÜM ÖĞRETİM İLKELERİ GİRİŞ ÖĞRETİM İLKELERİ Hedefe Uygunluk Öğrenciye (Çocuğa, Bireye) Görelik Öğrencilerin İlgi, İhtiyaç ve Yetenekleri Motivasyon Olgunlaşma Hazırbulunuşluk Aktivite (Etkin Katılım, İş, Yaparak Yaşayarak Öğrenme) Yaşama Yakınlık (Hayata Yakınlık, Hayatilik, Yaşamsallık) Somuttan Soyuta Bilinenden Bilinmeyene Yakından Uzağa Basitten Karmaşığa/ Kolaydan Zora

8 İçindekiler xi Tümden Gelim (Genelden Özele, Bütünden Parçaya) Aktualite(Güncellik) Tekrar (Uygulama Yapma) Açıklık (Ayanilik) Ekonomiklik (Tasarruf) Bütünlük Sosyallik Transfer (Bilginin Kullanılması) Teknoloji İlkesi Değerlendirme İlkesi ÖZET SÖZLÜK DEĞERLENDİRME SORULARI KAYNAKÇA BÖLÜM ÖĞRETİM VE ÖĞRENME STRATEJİLERİ GİRİŞ Öğretim Stratejileri Sunuş Yoluyla Öğretim Stratejisi Buluş Yoluyla Öğretim Stratejisi Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretim Stratejisi Öğrenme Stratejileri Dikkat Stratejileri Tekrar (Yineleme) Stratejileri Anlamlandırma Stratejileri Örgütleme Stratejileri Anlamayı İzleme Stratejileri Duyuşsal Stratejiler ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI KAYNAKÇA

9 xii Öğretiṁ İlke ve Yöntemleri 7. BÖLÜM TEMEL ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ GİRİŞ Anlatım Yöntemi Soru-Cevap Yöntemi Tartışma Yöntemi Problem Çözme Yöntemi Gezi-Gözlem Yöntemi Örnek Olay İncelemesi Yöntemi Drama (Rol oynama) Yöntemi Gösteri (Demonstrasyon) Yöntemi Gösterip Yaptırma Yöntemi Programlı Öğretim Yöntemi Proje Yöntemi Bireysel Çalışma Yöntemi Laboratuvar (Deney) Yöntemi Bağlaşık Öğretim Yöntemi ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI KAYNAKÇA

10 İçindekiler xiii 8. BÖLÜM ÖĞRETİM TEKNİKLERİ GİRİŞ ÖĞRETİM TEKNİKLERİ Akrostiş Akvaryum (İç Çember) Tekniği Altı Şapkalı Düşünme Tekniği Balık Kılçığı Tekniği Benzetim (Benzetişim-Simulasyon) Tekniği Beyin Fırtınası Tekniği Buzkıran Tekniği Eğitsel Oyunlar Etkinliği Flipped (Tersine/Döndürülmüş) Sınıflar İstasyon Tekniği (Öğrenme İstasyonları) Kartopu Tekniği Kavram Haritaları Konuşan Resimler Konuşma Halkaları Metafor-Analoji Mikro Öğretim Phillips Sıcak Sandalye Etkinliği Sinektik V (Vee) Diyagramı Workshop (Çalıştay) ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI KAYNAKÇA

11 xiv Öğretiṁ İlke ve Yöntemleri 9. BÖLÜM ÖĞRETİM VE EĞİTİM DURUMLARI İLİŞKİSİ Yazılı Ders Materyalleri Ders Kitapları Öğretmen Kılavuz Kitapları Çalışma Kitapları Çalışma Yaprakları Kavram Haritaları Zihin Haritaları Bilgi Haritaları Öğretim Programları ve Ders Kitapları İlişkisi Öğretimde Teknoloji Kullanımı Öğretim ve İnternet İlişkisi Vikiler Web Günlüğü (Blog) İnternet Toplulukları Sosyal İletişim Ağları Tartışma Listesi İnternet ten Bilgi Araştırma ÖZET DEĞERLENDİRME SORULARI KAYNAKÇA

12 1. BÖLÜM ÖĞRETİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR İnsana hiçbir şey öğretemezsin; öğrenmeyi ancak kendi içinde bulacağını öğretebilirsin. Galilei BÖLÜMÜN TANITIMI: Bu bölüm öğretimle ilgili temel kavramları kapsamaktadır. Bu kavramlar; öğretim, öğretim ilkeleri, strateji, öğretim stratejisi, yöntem, öğretim yöntemi, teknik, öğretim tekniği, öğretmen, öğrenme ve öğretme, sınıf ortamı, öğrenci-öğrenen, öğretim programı, kazanım, ünite ve plandır. ÖĞRENME ÇIKTILARI Bu bölümün sonunda, 1. Öğretimle ilgili temel kavramları açıklayabilecek, 2. Öğretimle ilgili temel kavramlar arasındaki ilişkileri kavrayabilecek. 3. Strateji, yöntem ve teknik kavramlarını açıklayabilecek, 4. Öğretim stratejisi, öğretim yöntemi ve öğretim tekniği kavramları arasındaki ilişkileri kavrayabileceksiniz. KONU VE ALT BAŞLIKLAR GİRİŞ ÖĞRETİM ÖĞRETİM İLKELERİ Genel Öğretim İlkeleri Strateji Öğretim Stratejisi

13 2 Öğretim İlke ve Yöntemleri Yöntem Öğretim Yöntemi Teknik Öğretim Tekniği ÖĞRETMEN ÖĞRENME VE ÖĞRETME SINIF ORTAMI ÖĞRENCİ ÖĞRETİM PROGRAMI KAZANIM ÜNİTE PLAN VE PLANLAMA Ders Planı ÖZET SÖZLÜK DEĞERLENDİRME SORULARI KAYNAKÇA GİRİŞ Öğretim Öğretme etkinliklerinin önceden saptanan amaçlar doğrultusunda, istendik davranışların kazandırılması amacıyla düzenlendiği yerler genellikle eğitim kurumlarıdır. Okullarda yapılan planlı, kontrollü ve örgütlenmiş öğretme faaliyetlerine öğretim denir. Öğretim formal eğitim içinde yer alır. Öğretim sürecinde yapılacak etkinliklerin tümü önceden planlanır ve bu plan çerçevesinde yürütülür (Erden, 2008). Slavin (2013) ise öğretimi, bir öğretmenin öğrencilerinin neleri öğrenmesini istemesi ve öğrencilerin gerçekte neleri öğrendiği arasındaki bağlantı olarak ifade etmektedir.

14 Öğretimle İlgili Temel Kavramlar 3 Öğretim, önceden hazırlanmış bir program doğrultusunda planlanan, uygulanan ve değerlendirilen, amacı bireyin etkin bir şekilde öğrenmesini sağlamak olan ve çoğunlukla ders vb. uygulamalarla sınırlı olan etkinliklerdir (Taşpınar, 2012). Büyükkaragöz ve Çivi (1994) ise öğretimi, öğretmenin uyarıcı ve öğrenme durumları yaratarak, öğrencilerin amaçlar yönünde davranışlar geliştirmesine yardım etmesi olarak tanımlamaktadır. Özçelik (2010) öğretimi, öğretme-öğrenme sürecinin planlanması, işletilmesi ve denetimi, kısacası öğretme-öğrenme sürecinin işletimi olarak ifade etmektedir. Öğretim, belli bir amaçla, bir program ve bir plan dâhilinde, bireylere gerekli bilgiler, olumlu davranışlar, iyi alışkanlıklar kazandıran, yeteneklerini geliştiren, kişiliklerini oluşturan, hayata hazırlayan ve bir yönüyle de eğiten; öğrenme ve öğretme etkinlikleridir (Kemertaş, 1999). Öğretim, eğitimin bir aracıdır. Eğitimin amaçları öğretim aracılığıyla gerçekleştirilir. Eğitimin amaçlarına uygun olarak belirlenmiş olan içerik öğretim aracılığıyla öğrencilere kazandırılır. Böylece öğrenciler, eğitimin amaçları doğrultusunda biçimlendirilmeye çalışılır (Sünbül, 2011). Öğretim İlkeleri Öğretim ilkeleri, doğruluğu kabul edilen, eğitim öğretim etkinliklerinin amaçlarına başarıyla ulaşacak şekilde düzenlenip yürütülmesinde kılavuzluk ederek yönlendirilen öncü fikirlerdir. Bu ilkeler öğretmenin tüm öğretim etkinliklerini düzenlemesinde, yönetmesinde ve değerlendirmesinde rehber niteliğindedir (Büyükkaragöz ve Çivi, 1994). Öğretim ilkeleri, eğitim öğretim sırasında devamlı göz önünde bulundurulması gereken, ilkelere zıt iş yapılmasına müsaade edilmeyen prensiplerdir. İlkeler, konu ve yöntem seçiminde de etkili olur. Öğretimde başarıya ulaşmak için, uygun yöntem kullanmak kadar, bu faaliyetlerde bazı ilkelere de uymak gereklidir (Ergün ve Özdaş, 1997). Bu ilkeler, öğretmenin öğretim etkinliklerini düzenlemesinde, yönetmesinde ve değerlendirmesinde rehberdir. Öğretmenin başarısının büyük ölçüde, eğitim öğretim ilkelerini tam olarak anlamasına ve etkinliklerini bu ilkelere göre gerçekleştirmesine bağlıdır. Öğretmen, eğitim ve öğretim ilkelerini iyi bilmeli ve bunların nasıl ve ne zaman uygulanacağını kestirebilmelidir (Kemertaş, 1999). Genel Öğretim İlkeleri Çocuğa görelik, somuttan soyuta, bilinenden bilinmeyene, yakından uzağa, ekonomiklik, aktivite, açıklık, aktüalite, hayata yakınlık, bütünlük, otoriteye itaat ve özgürlük, hazırbulunuşluk, motivasyon, katılım, pekiştirme, geri bildirim ve transfer ilkesi şeklinde sıralanmaktadır.

15 4 Öğretim İlke ve Yöntemleri Strateji Strateji, belirlenen hedeflere ulaşmak için tutulan en genel yol olarak ifade edilebilir. Strateji; bir kurumun (veya devletin) güttüğü siyasete uygun olarak seçtiği hedeflere ulaşmak üzere, her alanda aldığı tedbirler ve her türlü aracın kullanılmasıdır (Meydan Larousse, 1991). Öğretim Stratejisi Öğretim stratejisi, bir öğretmenin, dersin veya bir konunun öğretilmesinde hedefe ulaşmak için seçeceği öğretim yöntemi, çeşitli teknikler ve hatta değerlendirme biçiminin uyum içinde olması (Ergün ve Özdaş, 1997) şeklinde açıklanmaktadır. Kısaca, dersin amaçlarına ulaşmasını sağlayan genel öğrenme ve öğretme modelidir (Kemertaş, 1999). Yöntem Bir amaca varmak için takip edilen, doğruluğu ve başarısı denenmiş en kısa ve en emin yol, hareket ve iş tutma tarzı (Büyükkaragöz ve Çivi, 1994) olarak tanımlanmaktadır. Bir başka tanımda ise yöntem, zihnin, bir gerçeğe ulaşmak veya onu kanıtlamak üzere mantığa uygun bir biçimde düzenlenmiş ilkelerin, kuralların, evrelerin bütünü (Kemertaş, 1999) olarak tanımlanmaktadır. Kısaca bir amaca giden yol demektir. Yani düşünülmüş ve planlanmış bir hareket biçimidir (Hesapçıoğlu, 2008). Öğretim Yöntemi Öğretim yöntemi, öğrencilerin özellikleri, ders araç ve gereçleri ile tüm öğrenme durumları göz önünde tutularak belirlenen ve izlenen mantıklı yol olarak ifade edilmektedir (Oğuzkan, 1985). Teknik Teknik, herhangi bir şeyi yapmak için izlenen veya yeniden bir şey oluşturmayı amaçlayan ve yaratıcı bir nitelik taşıyan yol olarak açıklanabilir (Büyükkaragöz ve Çivi, 1994). Öğretim Tekniği Öğretim tekniği, bir öğretme yöntemini uygulamaya koyma biçimi olarak ifade edilmektedir (Alkan, 1979). Daha geniş bir açıdan düşünülürse, yöntemin hedeflere ulaşmak için öğretme-öğrenme sürecini desenleme ve planlama olduğu, tekniğin ise bu desenlenen ve planlanan düşüncelerin uygulamaya aktarılmasında izlenen yol olduğu anlaşılacaktır (Demirel, 1994). Bu kavramlardan en geniş olanı genel yol anlamına gelen strateji ya da yaklaşım kavramıdır. Daha sonra ise sırasıyla yöntem ve teknik kavramları gelmektedir.