İZMİR ve YAKIN ÇEVRESİNİN JEOSİT-KÜLTÜREL JEOSİT ve JEOLOJİK MİRAS ALANLARI. Koray Ç. ÖNALAN Jeoloji Mühendisi

Transkript

1 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım İZMİR ve YAKIN ÇEVRESİNİN JEOSİT-KÜLTÜREL JEOSİT ve JEOLOJİK MİRAS ALANLARI Koray Ç. ÖNALAN Jeoloji Mühendisi ÖZ Jeosit; en geniş kapsam yla, Güncel veya eski herhangi bir jeolojik süreci, olay veya özelliği ifade eden, kaya, mineral, fosil topluluğu, yap, istif, yer şekli veya arazi parças olarak tan mlanmaktad r. Bu yer şekli veya arazi parças, tarihsel ve/veya arkeolojik özellik gösteriyorsa Kültürel Jeosit ; jeosit veya kültürel jeosit özelliği taş yan alanlar eğer yok olma tehdidi alt nda ise bu kez Jeolojik Miras ad n almaktad r. Yaşad ğ m z kent, yanl zca kent merkeziyle değil, günübirlik ulaş m mesafesinde yer alan yak n çevresiyle de, ülkemizin en değerli jeosit, kültürel jeosit bölgeleri ile iç içe bir yaşam paylaşmaktad r. Binlerce-yüzbinlerce hatta milyonlarca y lll k bir oluşum sürecinden geçerek günümüze ulaşm ş bu jeosit ve kültürel jeositler, sanayi-kentleşme k skac nda yok olma tehdidi alt ndaki jeolojik miraslar m z aras nda yer almaktad r. Antik dönemde, Truva ile İzmir aras Aiol ; İzmir ile Milet aras İon ve Milet ile Likya aras ise Dor uygarl klar n n yerleşim merkezidir. İzmir kent merkezinden, Kula volkan konileri ve jeopark alanlar ; Ödemiş-Gölcük yaylas 1 saat; Bafa gölü ve Büyük Menderes Deltas 2 saatlik yolculuklar n ard ndan erişilebilecek uzakl ktad r. Ad n sayd ğ m z bu çok bilinen jeoparklar n güzergah üzerinde, bu alanlar ile iç içe geçmiş onlarca antik kent, eski uygarl k merkezi ve antik mermer ocaklar bulunuyor. Efesli bir mermer işçsinin keskisinin izini taşlar n üzerinde görmek, al nan bu taşlar n yontulduktan sonra oluşturduğu devasa pasa y ğ nlar ndan oluşmuş yükseltilerin üzerinde dolaşmak, binlerce y ll k bir hayali yolculuğa ç kar yor bizleri. Efes antik kenti ve dünyan n yedi harikas ndan biri kabul edilen Artemis tap nağ n n mermer ve yap taşlar, Tmolos (Bozdağ), Teos (Seferihisar) ve Selçuk yak nlar ndaki antik mermer ocaklar ndan üretilerek taş nm şlard r. Kula volkan konileri yak n nda, volkanik küller içerisinde korunmuş insan ayak izlerinin, köylü pazarlar nda sat şa sunulacak kadar kaderine terk edilmiş olmas, Ödemiş yak nlar ndaki Gölcük de yer alan heyelan gölünün, yoğun yap laşma ile kirlenme tehdidi ile karş karş ya kalmas ; en önemlisi, İzmir fay n n bize hediyesi olan İzmir Körfezinin, kirlilik ve denizden yer kazanarak liman yapma hevesi ile bitme noktas na gelmesi Jeolojik Miras n yok olmaya başlad ğ n n en önemli kan t d r. GİRİŞ Bu çal şma, coğrafi anlamda K y Ege olarak adland r lan, Antik dönemde kuzeyden güneye doğru Aiol-İon-Dor uygarl klar na merkez edinmiş bölge s n rlar içerisinde ve İzmir Körfezi merkez al narak 150 km. çapl bir bölge içerisinde literatüre geçmiş Jeolojik Miras ve Kültürel Jeosit alanlar üzerinde gerçekleştirilmiştir.

2 748 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım 2013 Ülkemizde Kültürel Jeosit ve/veya Jeolojik Miras araşt rmalar n yürüten ayr bir kurumkuruluş bulunmamaktad r. Genel olarak MTA jeologlar taraf ndan yap lan saha çal şmalar ve üniversite bünyesinde yap lan çal şmalar esnas nda elde edilen dağ n k bilgiler uzun süre derlenmeyi beklemiştir. 27 May s 1997 y l nda 77 kişinin kat ld ğ toplant ile bir araya gelen bilim insanlar 2001 y l nda bu oluşumu JEMİRKO-Jeolojik Miras Koruma Derneği çat s alt nda toplam ş ve nihayet konu ile ilgili bir envanter çal şmas yap lm şt r. Halen faaliyetini sürdürmekte olan dernek, 2013 y l içerisinde bu amaçla uluslararas bir çal ştay düzenlemiştir. Çal şmam zda, geniş ölçüde JEMİRKO envanterinden yararlan lm şt r. COĞRAFİ KONUM Bölge, Türkiye nin bat s nda, K y Ege coğrafi bölgesinde kabaca 26~28 o boylam; 37~40 o enlemleri aras nda yer almaktad r. Yöntem olarak, İzmir Körfezi merkezli İzmir, Manisa, Ayd n ve k smen Muğla illeri kapsam nda envantere geçmiş ve önerilen jeosit alanlar bu çal şma içerisinde yer almaktad r. ÖNERİLEN ALANLAR 1- SPİL DAĞI PİLOV LAVLARI İL: MANİSA İLÇE: MERKEZ ÖNEREN: Doç.Dr. Talip GÜNGÖR Konu ile ilgili detay veri bulunmamaktad r. 2- KULA VOLKANİK ARAZİSİ DİVLİT VOLKANI İNSAN AYAK İZLERİ İL: MANİSA İLÇE: KULA ÖNEREN: Prof. Dr. Y lmaz SAVAÇIN, Prof.Dr. Ali KOÇYİĞİT, Ahmet TÜRKECAN Bölgenin en önemli Jeosit alanlar n n baş nda gelmektedir. Ülkemizin en genç volkan konilerinin bulunduğu saha birçok araşt rmaya konu olmuştur. Antik çağ gezgini Strabon taraf ndan Kataukekomene-Yan k ülke olarak isimlendirilen saha K D koordinatlar aras nda bulunmaktad r. Genişleme tektoniğinin etkin olduğu Bat Anadolu daki Kula bazaltik volkanizmas yaklaş k 400 km.lik bir alana yay lm şt r (Borsi vd., 1972). Bat Anadolu Bölgesindeki volkanizman n genişleme rejimiyle olan ilişkisi geçmişten günümüze büyük önem taş maktad r. İlk çal şmalar Washington (1894 ve 1900) taraf ndan yap lm ş ve hornblend minerali ile karakterize edilen Kula bazaltlar na "Kulaite" ad verilmiştir ve uluslararas literatüre Kula bu tan mlama ile girmiştir. Volkanlar n oluşturduğu Kula bazaltik lavlar n n hacmi yaklaş k 2.3 km olarak tesbit edilmiştir (Bunbury, 1996). Kula'daki volkanizma 3 gruba ayr lm şt r (Ercan ve Öztunal, 1982; Ercan vd., 1983). İlk olarak gerçekleşen aktivite "Burgaz volkanitleri"olup, 1.67±0.22 My (Bunbury, 1996) ile 1.1 My (Borsi vd., 1972) önce gerçekleşmiştir. Birim, bölgede yatay tabakalanma gösteren Orta-Üst Miyosen yaşl konglomera, kumtaş, silttaş, kiltaş, marn ardalanmas ndan oluşan Yeniköy Formasyonunu örtmektedir (Ercan vd.,1978). İkinci grup ise "Elekçi Tepe volkanitleri" olarak adland r lm şt r ve yaş 0.3 My (Borsi vd., 1972)

3 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım ile 0.19±0.05 ve 0.13±0.09 My (Bunburry, 1996) olarak tesbit edilmiştir. En son grup olan "Divlit Tepe volkanitleri" ise bölgenin en genç volkanik ürünlerini içermektedir; yaş 30 ile 10 bin y l olarak tesbit edilmiştir (Erinç, 1970; Tekkaya, 1976; Göksu, 1982; Ercan vd.,1985). Kula volkanik bölgesinin temelini metamorfik kayaçlar ile serpantinitler oluşturmaktad r. Serpantinitler günümüzde halen aktif olan s cak su kaynaklar ve kapl calara yak n kesimlerde bulunmaktad r. Kula bazaltlar Bat Anadolu'da, Gediz ve Alaşehir nehirleri aras nda, Gediz grabenin kuzey k sm ndaki horst üzerinde yer almaktad r. K80B doğrultusunda 35 km boyunca dizilim gösteren yaklaş k 92 adet monojenetik volkan n ürünlerini oluşturmaktad rlar. Volkanik ürünlerin ç k ş noktalar n çatlaklarla, cüruf konileri ve maar gibi monojenetik yap lar oluşturmaktad r. Birçok ç k ş noktas ndan püsküren ürünler daha önceki ürünleri de örtmektedir. Kula volkanik ürünleri, karasal ortamlarda meydana gelmişlerdir. Bununla beraber maar ve lokal olarak gerçekleşmiş yast k lav oluşumlar, volkanizman n nehir, küçük su birikintileri ve yeralt suyunun da yer yer etkilendiğini göstermektedir. Bölgede üç ayr evrede gelişen volkanik faaliyetlerin birbirleri ile bütünlük sağlad ğ n arazi gözlemlerinde rahatl kla farkedebilmekteyiz. İlk volkanik hareketliliğin başlad ğ Burgaz volkanitleri ( peri bacalar civar ) yüksek ve daha h zl patlama nedeni ile üstte kalm ş ve daha yüksek seviyelerde bazalt platolar gözlenmektedir. İkinci evre Elekçi Tepe volkanitleri Sandal bölgesinden Demirköprü baraj na kadar olan alan ise yükseklik olarak patlama derecesinin düşüklüğüne bağl olarak daha alçakta bir yay l m göstermiştir. Divlit volkanik alan ise daha güncel olduğundan dolay zaman zaman Elekçi Tepe volkanitlerini örtecek şekilde bir yay l m göstermiştir. Kula volkanitlerinin üçüncü ve en yeni evresini oluşturan Divlit Tepe volkanitlerine ilişkin volkan konileri, kraterler ve lav ak nt lar tamamen güncel görünümdedirler; sanki yeni meydana gelmiş gibi tazedirler. Vadi içlerinde eski alüvyon çökelleri üzerinde akarak kilometrelerce yol kat etmişlerdir. Üzerlerinde bitki örtüsü bile yoktur ve bu nedenle sert, sivri şekillerinden dolay halk taraf ndan divlit ad alt nda diğer eski volkanitlerden ay rtlanm şlard r. Kraterlerden püsküren lavlar ve cüruflar o denli dağ n k ve kar ş kt r ki t rmanmak ve üzerlerinde yürümek son derece güçtür. Lavlar ve cüruflar yaklaş k 60 km 2 lik bir alan kaplarlar. Lavlar, koyu siyah renkleri ile diğer evrelerden ay rd edilirler ve son derece ak c bazaltlardan oluşmuşlard r. Bu nedenle çok uzun mesafeler kat edebilmişler, lav şelaleleri oluşturarak vadileri aşm şlar ve akt klar vadilerin bütün girintilerine sokulmuşlard r. Lav ak nt lar içinde biriken gazlar yer yer yüzeyde kabart lara (hornitos) neden olmuşlar ve gazlar n kaybederek kat laş p kabuklaşan baz lavlar n alt nda lav tünelleri oluşmuştur. İlkel insanlar, binlerce y l önce baz kraterleri doğal bir kale olarak kullanm ş ve içlerinde yerleşip yaşam şlard r. Bugün baz kraterlerde eski ilkel bina ve eşya kal nt lar bulunmaktad r. Ayr ca Demirköprü baraj gölü yak nlar nda yine bu evreye ait bazaltik tüfler üzerinde ilkel insan ayak izleri, zaman m za kadar korunarak kalabilmişlerdir ve bugün al nan örnekler dünyadaki çeşitli müzeleri süslemektedir. Bu ayak izleri, dünyadaki dördüncü buluntu olup çok önemlidirler ve Tekkaya (1976) ya göre 12 bin y ll kt rlar. Öte yandan Erinç (1970), bu son evre volkanizmas n n 10 bin y l kadar önce oluşmaya başlad ğ n belirtmektedir. Bu incelemelere göre en genç Kula lavlar n n yaklaş k 10 bin y l önce oluştuklar belirlenmektedir. Bölge JEOLOJİK MİRAS olarak değerlendirilmektedir. Volkan konilerinin görünümü eşsizdir. Üzerinde bitki topluluğunun olmamas halen faaliyet halinde olduğu izlenimi b rakmaktad r. Bölgede aç lan taş ocaklar, insan ayakizlerinin koruma alt nda olmamas düşündürücü ve oldukça üzücüdür. Sahan n ivedilikle koruma alt na al nmas gerekmektedir.

4 750 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım MENDERES MASİFİ TAFONİLERİ ve GNAYSLAR İLİ: AYDIN İLÇESİ: ÇİNE, KOÇARLI (MADRAN ve BEŞPARMAK DAĞLARI) ÖNEREN: Erol ALKANOĞLU; Koray Ç. ÖNALAN Kayaçlar n, yüzeyleri boyunca ayr şma sonucunda meydana gelen ağz aç k çuval görünümünde, içe doğru genişleyen boş oyuklara tafoni ad verilmektedir. Özellikle Menderes Masifi içerisinde Beşparmak Dağlar ve Çine civar ndaki gözlü gnayslarda ayr şmaya bağl diğer doğal oluşumlarla birlikte JEOLOJİK MİRAS olarak değerlendirilmektedir. Çine baraj n n yap lmas ile birlikte bir bölümü sular alt nda kalan bu oluşumlar n çok büyük k sm halen su üzerindedir. Ender oluşumlar koruma alt na al nmal d r. Bölge ile ilgili herhangi bir koruma önlemi al nmam şt r. 4- GÖLCÜK İLİ: İZMİR İLÇESİ: ÖDEMİŞ ÖNEREN: Koray Ç.ÖNALAN Ödemiş kuzeyinde yer alan 1500 m. rak ml Gölcük Gölü, muhtemelen bir heyelan n vadi ağz n kapatmas ile oluşmuştur. Temel kayan n geçirimsiz olmas neden ile havza içine gelen yüzey sular taraf ndan beslenmektedir. Bölge için hiç bir koruma önlemi bulunmamaktad r. Yaylan n imara ve yerleşime aç lmas yoğun yap laşma ile gölün ciddi ölçüde kirlenmesine yol açmaktad r. JEOLOJİK MİRAS olarak değerlendirdiğimiz saha için acil koruma amaçl imar plan yap lmal d r. 5- BAFA GÖLÜ DOĞA PARKI ve HERAKLEİA İLİ: AYDIN-MUĞLA İLÇESİ: MİLAS-SÖKE ÖNEREN: Prof.Dr. Faruk ÇALAPKULU; Koray Ç.ÖNALAN Muğla-Ayd n s n r nda bulunan göl, asl nda antik çağ n sonuna kadar bir iç körfez konumudayken, Menderes Irmağ n n taş d ğ alüvyonlar ile denizden ayr larak bugünkü konumunu alm şt r. Antik çağda bir liman kenti olan Herakleia, bu morfolojik değişim sonucunda önemini yitirmiş ve terkedilmiştir. Bölgenin temelini Menderes Masifinin gnaysşist-mermer türü metamorfik kayaçlar oluşturmaktad r. Suyu tuzlu olan göl, ayn zamanda y lan bal ğ ile ünlü ve bir kuş cennetidir. Bölge koruma alt na al nm ş DOĞA PARKI statüsündedir. Kuzeyinde yer alan Beşparmak Dağ zirvelerine doğru ilkel mağara resimleri bulunmaktad r.yağ ş rejimine bağl olarak göl seviyesi zaman zaman düşmekte, kapal olan havzada toplu bal k ölümleri gerçekleşmektedir. Bunu önlemek amac ile DSİ taraf ndan geliştirilen Şime savak modeli ile Menderes Irmağ n n sular zaman zaman göle verilmekte ve ekolojik denge bu yolla sağlanmaya çal ş lmaktad r.

5 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım DİLEK YARIMADASI - BÜYÜK MENDERES DELTASI İLİ: AYDIN İLÇESİ: SÖKE ÖNEREN: Koray Ç.ÖNALAN Büyük Menderes Irmağ n n Ege Denizine aç ld ğ bölüm antik çağda Karina olarak adland r lmaktad r. Temelini, metavolkanit, şist ve mermer türü kayaçlar n oluşturduğu Dilek Yar madas, eski yerleşim merkezleri (Doğanbey) ve bölgeye gelen göçmen kuşlar n varl ğ ile JEOSİT ve JEOLOJİK MİRAS olarak değerlendirilmiştir. Bölge, 2006 y l nda yap lan Koruma İmar Plan ile Doğa Park ilan edilmiş ve koruma alt na al nm şt r. 7- ESENDERE (KARABURUN) MEMELİ FOSİL LOKALİTESİ İLİ: İZMİR İLÇESİ: KARABURUN-ESENDERE ÖNEREN: Prof. Dr. Tanju KAYA Esendere omurgal faunas, Karaburun un 5 km güneyinde Burundibi Mevkii de yeral r. Karaburun Yar madas ndaki Neojen yal tortullar daha önceki araşt rmac lar taraf ndan ay rtlanmam şt r. İlk kez bulunmuş olan bu memeli faunas Karaburun da Geç Miyosen yaşl birimlerinin varl ğ n yans t r. Yunanistan da yeralan yaş t memeli faunalar (Pikermi ve Sisam Adas faunalar ) koruma alt ndad r. Memeli faunas hakk nda bilgiler Mordoğan da bulunan Turizm İnformasyon Merkezi nde sergilenmektedir. 8- TURGUTLU-URGANLI KAPLICALARI ve ÇEVRESİNDEKİ TRAVERTENLER İLİ: MANİSA İLÇESİ: TURGUTLU ÖNEREN: Prof. Dr. Gültekin TARCAN Pamukkale s cak sular ve travertenleri kadar yayg n olmasa da, tan nmasa da kendi çevresinde çok özgün güzel jeolojik yap lar içeren bu alandaki travertenler günümüzde maalesef baz çevreler taraf ndan mermer olarak işletilmek istenmektedir. Bu travertenlerin mermer olarak işletilmesi doğal miras niteliğindeki travertenlerin yok olmas na yol açabileceği gibi, alandaki jeotermal sisteminde beslenmesini olumsuz yönde etkileyerek s cak su kaynaklar n n kurumas na yol açabilecektir. Bu travertenlerin (yaklaş k 500 m. güneyinde bulunan Asar Tepe'de ) Lidyal lardan kalma tarihi kal nt lar n n bulunmas da yörenin küçük bir düzenleme ve tan t mla turizme aç lmas olas l ğ n n yüksekliği ve İzmir-Ankara karayolunda Turgutlu üzerinden Ankara'ya doğru giderken Akçap nar Köyü'nden sola (kuzeye) sap larak yaklaş k 10 km kadar sonra ulaş labilecek kadar yak n olmas (Cambazl Köyü içine kadar asfalt yolun olmas ) alan n diğer pozitif yönlerini oluştumaktad r.

6 752 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / Kasım EFES HARBELERİ ve ANTİK MERMER OCAKLARI İLİ: İZMİR İLÇESİ: SELÇUK ÖNEREN: Prof.Dr. Faruk ÇALAPKULU Ülkemizin ve bölgenin en önemli tarihi değeri olan Efes Antik kenti, tarihsel önemi kadar, kent içerisndeki mermer yap lar n varl ğ ile de ilgi çekicidir. Tarihsel kay tlar, Efes antik kentindeki yap taşlar n, Seferihisar taraf ndan ve çoğunlukla da antik kent civar ndaki mermer ocaklar ndan taş nd ğun anlatmaktad r. Selçuk ilçesinin kuzeyinde Tire yolu üzerinde yer alan bir çok mermer ocağ nda eski döneme ait keski izleri hala varl ğ n korumaktad r. Ayr ca, bu ocaklardan üretilen taşlardan arta kalan pasa y ğ nlar n oluştrduğu devasa tepeler ilgi çekicidr. Ancak, bu ocaklarla ilgili hiç bir koruma önlemi bulunmamakta, ocak yak nlar nda bilinçsizce aç lan aynalar yolu ile bu kal nt lar yok edilmektedir. Bölge JEOLOJİK MİRAS olarak değerlendirilmiştir. SONUÇ Kültürel jeosit-jeosit ve jeolojik miras kavramlar ülkemizde henüz kurumsal bir kimliğe kavuşmam şt r. Konu ile ilgili JEOLOJİK MİRASI KORUMA DERNEĞİ d ş nda bir örgüt bulunmamaktad r. Araşt rmalar çoğunlukla üniveriste öğretim üylerinin yapt klar saha çal şmalar s ras nda elde ettikleri verilerin ötesine geçmemektedir. Bu nedenle, jeosit alanlar keşfedildikleri anda çoğunlukla yokolmaya yüz tutmuş durumda bulunmaktad r. İzmir, yak n çevresi ile birlikte eski uygarl klar n merkezi durumunda olmas nedeni ile ciddi bir potansiyele sahiptir. Keşfedilenler veya envanterde yer alanlar, mevcutlar n çok az bir bölümünü oluşturmaktad r. Buna göre; 1- Devlet içerisinde özellikle bu konu ile ilgili bir birimin kurulmas na ivedilikle gereksinim duyulmaktad r. 2- Konunun jeoloji bilimi ile direkt ilgisi nedeni ile, Fakülte bölümleri içerisinde öğrenciöğretim üyesi işbirliği ile jeolojik miras kulüpleri oluşturulmal d r. 3- Jeoloji Mühendisleri Odas -Üniversite-Kamu kurumu-jemirko işbirliğinde konu ile ilgili çal ştay ve sempozyumlar düzenlenmelidir. 4- JEOMİRKO örgüt yap s genişletilerek ülke çap nda yayg n bir yap ya kavuşturulmal d r. 5- Jeolojik miras-jeosit alanlar konusunda orta öğretim kurumlar baz nda eğitim ve görsel sunum çal şmalar ile genç kuşağ n konuya duyarl l ğ art r lmal d r. KAYNAK