KA YNAK KITAPLAR-2. 7.afer Yaymlan no: 201 Genel yaym yanetmeni: Ergiin Dr Yaymevi editfu11: Ozkan Oze 1\: duzen/kapat: Zafer.

Transkript

1

2 KA YNAK KITAPLAR-2 7.afer Yaymlan no: 201 Genel yaym yanetmeni: Ergiin Dr Yaymevi editfu11: Ozkan Oze 1\: duzen/kapat: Zafer Bash, cilt: Erkam Matbaas1 ( ) Birinci bash: Agustos, 2006 water YAYINLARI 'Zafer Yaymlan, Zafer Yaym Grubu'nun bir kurulu~udur.. Ankara Cad., No: 60/3, Cagaloglu, Istanbul, TUrkiye Tel : (0 212) , Fax: (0 212) kitap@zaferdergisi.com Copyright IC) 2006 Zafcr Yayrnlan. Her hakk1 mahfuzdur.

3 RlSALE-1 NUR KDLLlYATI l<:;ln KAVRAMLAR LOGATI Kavramlar-Terimler-Anahtar Kelimeler PROF. DR. AL~ADDIN BA$AR DO<;. DR. $ADI EREN nar YAYINLARI

4 takdim D1L 1NSANLAR ARASINDA ortak bir ileti~im arac1dir, iistelik canhd1r da. Dile yeni kelimelerin girmesi ya da <;:ikmas1, bu canhhga i~aret eder. Bir de insanhk tarihinde genele gore daha farkh ve ozel tecriibeler ya~ayan ki~i ve gruplar ya~am1~tlr ki, bunlann tecriibelerini ya da soylemek istediklerini normal dil sm1rlan i<;:inde ifade etmeleri zor olmu~tur. Bu gibi ki~i ve gruplar i<;:in kendilerine has ifade bi<;:imleri gerekli olmu~, onlar da kendilerine ozgii bir dil geli~tirme yolunu se<;:mi~lerdir. Ozellikle farkl1 bilim dallan ba~ta olmak iizere, sosyal bilimler ve din sahasmda boylesi bir ihtiya<;: ve tecriibeye <;:ok<;:a rastlamlm1~tlr. 0 sahaya has terimler, tabirler, kavramlar ya da istilahlar, soma zaman i<;:inde ozel bir liigat haz1rlamaya bile gotiirmii~tiir ilgili ki~ileri. Boylece zamanla her bilim dah ya da sahanm kendine ozgii bir kavramlar terminolojisi olu~mu~tur. Bu o kadar onemlidir ki, bugun herhangi bir alanda eger o alana ozgii bir kavramlar liigati bulunmuyorsa, o alanm bag1ms1zhgmdan bahsedilemez. Bu a<;:1dan baktld1gmda, kavramlann dogru tespiti, yaz1m1, bir kurala baglanmas1 ve yine yerinde kullamm1, her bilim dah i<;:in oldugu gibi sosyal ve dini ilimler a<;:1smdan da son derece gerekli ve onemlidir. 5

5 Filozof Heidegger' in ifade ettigi gibi dil varhgm evidir. Eger bir anlam di.inyas1 tarihin ic;:inde eriyip gitmek istemiyorsa, muhakkak bir 'dil evi'ne sahip olmah ve sonra da onu korumahd1r. l~te, ~u an elinizde tutmakta oldugunuz Risale-i Nur Kavramlar Liigati de, bu baki~ ac;:1s1yla ve bu amac;:lan gerc;:ekle~tirmek i.izere yazildi. Herkesin bildigi gibi, Risale-i Nur Kiilliyatt her ya~ grubundan insanm merakla ve zevkle okudugu bir eser olmanm yam s1ra, kelam ilminin onemli meselelerini halleden, okuyucularma geni~ ufuklar ac;:arak, onlara manevi alanda rehberlik eden, inanc;:lanm takviyeyle beraber bilgi di.izeylerini de yiikselten bir eser hi.iviyetindedir. Fakat Risale-i Nur' dan bu niyetle istifade etmek istiyen bir ki~inin oni.ine hemen iki bi.iyiik problem c;:1kar. Bunlardan birincisi, eserin kendine ozgi.i bir dili oldugu ic;:in okuyucu tarafmdan 'yabanc1' diye tarif edilen kelimelerin fazlahg1; ikincisi ise kelam ilmine <lair kavramlann (1stilahlann) c;:oklugudur. Bu problemlerden ilki aslmda sozli.ik ya da li.igat c;:ah~malanyla kismen halledilrni~ durumdayd1. Fakat aym ~eyi kavramlar (1stilahlar) ic;:in soylemek pek mi.imki.in degildi. Taki Kavramlar Liigatt'na kadar. <;:ok ~i.iki.ir ki bu c;:ah~ma ile bi.iyiik bir bo~luk doldurulmu~ oluyor. Gerek yeni okuyucular ic;:in gerekse yillardan beri gozlerini Risale-i Nur sayfalarmda gezdiren okuyucular ic;:in bir zihin berrakl1g1 saglamak ve anlam kan~ikl1klarma yol ac;:ilmamas1 ic;:in ehil ve erbabmca bu c;:ah~ma ortaya konmu~ oldu. Bilgisine, ara~tlrmasma gi.ivendigimiz ve bu ugurda bir omi.ir sarfeden kiymetli yazarlanm1za te~ekki.ir ediyoruz. Gerc;:ekten bi.iyiik bir bo~lugu doldurdular. Ve onemli bir ihtiyac1m1z1 giderdiler. Daha once yapilmam1~ olmas1 nedeniyle bu c;:ah~ma bir ilk olma ayncahgma sahiptir. Bu bakimdan aynca sevinc;: ve co~ku duyuyoruz. Kavramlar Li.igati ic;:in ~u degerlendirmeyi yapmadan da gec;:emeyecegim: Bu kitap sadece 'lugat' kelimesinin c;:agn~tird1g1 iizere sadece ba~ka bir kitap okunurken ele ahmp istifade edilecek s1radan bir li.igat olarak di.i~i.ini.ilrnemelidir. Bu c;:ah~ma aym zamanda tek ba~ma okunacak bir eserdir de. Evet, kelimelerin sozli.ik manasmm d1~mdaki kar~il1gmm ne oldugunu bilmeye Risale-i Nur camias1 olarak hepimiz ihtiyac;: duyuyorduk. Bu c;:ah~manm bag1ms1z okun- 6

6 mas1 suretiyle, herkesin farkh anlad1g1 ~eyler artik dogru bir zemine de oturmu~ olacaktir. <;ah~anlann gayret ve emeklerini cidden tebrik ediyor, okuyanlar ac;:1smdan ciddi bir istifadeye medar olacagm1 umut ediyorum. Ba~an Allah'tand1r. Selim Gtindtizalp 7

7 RlSALE-1 NUR KDLL1YA TI t<;:tn KAVRAMLAR LOGATI

8 ABADiLE-i SEB'A Abdullah isimli yedi alim sahabe. Abdullah ibni Orner, Abdullah ibni Abbas, Abdullah ibni Mesud, Abdullah ibni Ravaha, Abdullah ibni Selarn, Abdullah ibni Amr ibni'l-as, Abdullah ibni Ebi Evfa ABO Kul. Kole. Hizmetc;;i. Abd kelirnesi, kul-k6le anlarnmdad1r. Bu kelirne, 'hiir'iin z1dd1d1r. "insan zanneder mi ki b~zbo~ kalacak!" ayetinin hiikrniiyle, insan sorurnlu bir varhkt1r. (K1yamet, 36) insan, Allah'm kuludur. Kul oldugunu bilen, bu diinyada diledigi gibi 6rniir siirerneyeceginin uurunda bulunan ve bu alernde rnisafu oldugunun farkmda olan bir insan kulluk vazifesini seve seve yerine getirir. ~u da unutulrnarnahdu ki, Allah'a kul olrnay1 kabul etrneyenler, yine de kul olrnaktan kurtularnazlar. Allah'a kul olrnaya bedel, kula kul olurlar, rnahh1ka kul olurlar. Bu noktada "... $eytana ibadet etmeyin!" yasag1 son derece anlarnhd1r. (Yasin, 60) Kul olrnak itaati gerektirdiginden eytanm dedigini yapanlar, ona kulluk yaprn1 olurlar. "O size kotiilugu, fah~iyatz ve Allah hakkznda cahilce konu~mamzz emreder" ayetinin bildirdigi gibi, eytamn dedigini yapanlar, bir cihetle de ona rnernur olurlar. (Baima, 169) Cenab-1 Hak, Hz. Peygarnberin rniracm1 bildirirken onun kulluk vasfma dikkat c;:eker. (tsra, 1) Bir sabu kahrarnam olan Hz. Eyyiip'ten ve bir iikiir kahrarnam olan Hz. Siileyrnan 'dan, "ni'mel-abd" "ne giizel kul" diye bahseder. (Sad 30 ve 44) Hz. HlZlr'a i aret ederken "kullanmzzdan bir kul" ifadesini kullamr. (Kehf, 65) Bak: Ubudiyet AB DAL Evliyadan, c;;ok nuraniyet kazanan bir grup. Maneviyat biiyiiklerinden bir k1srn1- na, bedel kelirnesinden tiireyen abdal denir. "Uc;:ler-yediler-kuklar" abdal taifesindendir. Bunlara bu isrnin verili i, degi ik ekillerde ac;:1klanrn1 tlf: Peygarnberler kainatm denge unsuru idiler. Peygarnberlik sona erince, Cenab-1 Hak, iirnrnetten bir k1srnm1 onlara bedel klldi. Yani, peygarnberlerin bedeline arzm denge unsuru yapti. 11

9 Bunlar, kotii ahlak bedeline, tamamen iyi ahlaka sahip kimselerdir. Bunlann her biri, Hz. HlZlr'm farkh yerlerde goriilmesi gibi, kendine bedel olarak bir ba ka yerde goriilebilir. ABD-i KULLI Kiilli ibadet yapan kul. Her varhk, yarat1h ma terettiip eden gorevleri yerine getirmek suretiyle Allah'a ibadetini takdim eder. Fakat bu takdim, ciiz'idir ve hususidir. Yani, sadece o f erde mahsustur. insan ise, Cenab-1 Hakk'a ibadet ederken, hem kendi ibadetini, hem de biitiin kainatm ibadetini takdim edebilir. O zaman abd-i kiilli mertebesini elde eder. Mesela, Hz. Peygamber (a.s.m.) miracda biitiin mahlukatm ibadetini Cenab-1 Hakk'a arzetmi tir. Her miiminin namaz1, onun bir nevi mirac1 oldugundan, her miimin namazda "(yyake nabudu" (yalmzca sana ibadet ederiz) veya "ettah(yyatu lillahi" derken derecesine gore aym sma mazhar olabilir. Boylece, onun ibadeti, ciiz'iyetten pkar, kiilliyet kesbeder. Abd-i kiilllnin bir diger manas1 da Udur: insan kendisine ihsan edilen maddi ve manevi sermaye hiikmiinde olan kabiliyetlerini Allah'm nzasma uygun kullamrsa, bunlann her birini kendine has bir ibadete sevk etmi ve boylece kiilli bir ibadet yapm1 olur. Bak: ibadet ABESiYYUN Her ~eyi bombo~ ve manas1z goren bir felsefi ekol. Bu ekole gore, her ey tesadiifidir; kainatm ve insanm bir anlamr yoktur. Her ey bombo tur. Bunlar, kainatm ba tanba a hikmetlerle, gayelerle dolu oldugunu gormez ve sonu~ olarak kendilerini de gayesiz bir varhk olarak goriirler. insan, oniindeki kitabi kelime kelime, ciirnle ciirnle okuyup anlad1g1 gibi alem kitabmr da sayfa sayfa, boliim boliim okuyabilir ve anlayabilir. Bu tarz bir tefekkiir, insam Cenab-1 Hakkm Hakim ismine ula t1ru. Hakim, her eyi hikmetli, yerli yerinde yapan demektir. ilahi tasarruflar abesiyetten miinezzehtir. Devamh geli en ilim, e yadaki hikmeti gormemize yardrm eder. Eskiden ilim adarnlan alemde bazr eyleri abes veya "olmasa da olur" eklinde degerlendirirlerken giiniimiizde daha insaflr yakla rp "Bu eyin hikmetini heniiz bulamadrk" demektedirler. "~imdi fevir goziinii, bir kusur bulabilir misin? Sonra goziinii bir daha, bir daha fevir. Sonunda goz, yorgun, bitkin bir ~ekilde sana gen" donecektir. " (Miilk, 3-4) ayeti, onemli bir ger~egi bildirir. Buradaki goz, her ferdin gozii olabilecegi gibi, insanhgm gozleri durumunda olan f enler de olabilir. Zira tek ba ma f ert, alemdeki hikmetlerin tiimiinii gorebilecek durumda degildir. Hatta fert kendince baz1 kusurlar da gorebilir. Fakat ilmin ve fennin goziiyle bakmca, en kii~iik f ertten en biiyiik galaksilere 12

10 varmcaya kadar goriilen muhte em nizam, insanhga her eyde var olan hikmetleri gosterecektir. ABiD lbadet eden. Mace, Ziihd, 32) Bugiin bilim adamlan insanm her hiicresinde biitiin organlannm genetik programmm bulundugunu, hangi ey yarat1lacaksa ona ait ozelliklerin inki afma izin verildigini, diger ozelliklerin bask1 altmda tutuldugunu soyli.iyorlar. Her hi.icrede bi.itiin ozellikler yaz1h olduguna gore insamn kuyruk kemiginden yaratilmas1 uzak goriilmemeli. "... Bir bedende birbin' ile imtz'zaf ile iinsiyet ve miinasebet peyda eden zerrat-1 esasiye, Hz. Jsrqfil'in (a.s.) suru ile Halik-1 Ziilcelal'in emn'ne 'Lebbeyk demelen' ve toplanmalan, aklen bin'nd icaddan daha kolay, daha miimkiindiir. Hem biitiin zerrelen'n toplanmalan belki l<izlm degil. Niiveler ve tohumlar hiikmiinde olan ve hadisde 'Acb-iiz-zeneb' tabir edilen ecza-i esasiye ve zerrat-1 asliye, ikind ne~ e ip'n k4fi bir esastzr, temeldir. Sani-i Hakim beden-i insaniyi onlann iistiinde bina eder. " (Sozler) Bak: lbadet ACBUZZENEB Bir ~eyin kuyruk dibi ve nihayeti. insamn kuyruk sokumundaki en kii \:Uk kemik diye ifade edilen acbiizzenebe dair hadis-i eriflerden biri 6yledir. "Biitiin Adem ogullannz toprak yiyecektir, kuyruk kemigi miistesna. Her Ademoglu bundan yaratzlmz~tzr ve bundan terkib olunacaktzr. " (lbnu ACiZ Gui;;suz, zavalh. Bak: Acz ACZ "Gui;;suzluk." "Gui;; yetirememek." insanm aczi ve fakn sonsuzdur. Bu hal onu Allah'm dergahma iltica etmeye ve ancak ondan yard1m dilemeye gotiiriir. Bu yoniiyle acz ve fakr ilahi rahmete birer vesiledir. Hastahk, musibet gibi dururnlar insana aczini daha iyi hissettirir. Yoksa ger\:ekte mutlak bir acziyet i\:erisinde olan bu insan, kendini gu\: ve kudret sahibi zannedebilir, Karun ve Firavun gibi malikiyet davasmda bulunur. insan sonsuz aciz ve sonsuz fakirdir. Sa\:mI yapmaktan acizdir, sa ~ da ihtiyac1 vardir. fakirdir. Goz yapmaktan acizdir, goze de muhta\: tlf, fakirdir. Aym ekilde el. a yak, mide, ciger yapamad1gi gibi, ak1l, hayal, haf1za da yapamaz, bunlarm hepsinden acizdir ve yine bunlann hepsine de muhta\:tir. Harici aleme 13

11 c;:1kt1g1m1zda insan; havadan suya, aydan giine e, diinyadan ahirete kadar her eyi yapmaktan aciz ve yine bunlann hepsine muhtac;:t1r. insanm mutlak acizligini hissetmesi, kendisini gururdan, iftihardan kurtanr. Biitiin ba anlanm Allah'm bir inayeti olarak goriir. Boylece, devamh olarak sonsuz bir kudrete istinat etmenin lezzetini ya ar. "La havle vela kuvvete illa billah " diyerek, kendi havl ve kuvvetinden teberri eder, Allah'm inayetine mazhar olur. Acz-i mutlak: Bediiizzaman'm mesleginin dort esasmdan biri 'acz-i mutlak t1r. Acz-i mutlak, insanm Allah'a kar I tam bir acziyet ic;:erisinde bulunmasm1 ifade eder. Yani, insan kendine kalsa hic;:bir ey yapamaz. Fakat kudreti sonsuz olan Allah'a dayanarak, giiciiniin c;:ok otesinde i leri gerc;:ekle tirir. Bak: Fakr ACZ-i MENDi Nak ibendi tarikatmm ba hca esaslan oyle ifade edilmi : "Der tarfk-z Nak$ibendi ldzzmamed far-z terk. Terk-i dunya, terk-i ukba, terk-i hestz: terk-i terk. " Yani, Nak ibendi tarikatmda U dort eyin terki laz1mdlf: Diinyayi, ahireti, varl@ terk etmek ve bu terkleri de terk ile hat1ra getirmemek. Dstad Bediiizzaman, Mektubat adh eserinde Nak ilerin bu dort esasma mukabil U dort esas1 nazara verir: "Der tarfk-z acz-mendi ldzzm amed fdr fiz. Fakr-z mutlak acz-i mutlak, 9ukru mutlak, 9evk-i mutlak zy aziz. " Tan'k yol demektir. Tarikat kelimesini 1stllah manas1yla ahp, Bediizzaman'm iman ve Kur'ana hizmet yolunu bir tarikat olarak dil iinmek gerc;:ege aykm olur. Kendisinin burada verdigi mesaj Udur: Benim gittigim yolun esas1, aczinin ve faknnm mutlak oldugunu bilmek, Allah'a giivenerek mutlak bir evk ile c;:ah mak ve O'na sonsuz iikretmektir. ADALET Hak ve hukuka uygunluk. Her hak sahibine hakk1n1 vermek ve haks1zlan cezalandirmak. Hukuk 6nunde herkese e;;it davranmak. Adalet zulmiin z1dd1d1r. Zuliim, ba kasmm miilkiinde, onun izni olmaks1zm, tasarruf etmek demektir. Adaletin iki temel esas1 vard1r. Birincisi, ihkak-z hak, yani her yarat1ga, her hayat sahibine varhgi ic;:in gerekli her eyin en giizel surette verilmesi. Bu tkkm delilleri saymakla bitmez. Kendi viicudumuza bakahm: Organlanm1zm her biri olmas1 gereken yerde ve ekildedir ve gorevini en miikemmel ekilde yapar. Say1lan ne noksandlf, ne de fazla. Goz yii- 14

12 ze, parmak ele taktlmi. iki kulaga kar Ihk bir agz1m1z var. Ayaklanm1z altta, ba 1m1z iistte yer almi. Biitiin bunlar ihkak-1 hakk1 gosterirler. Adaletin diger Ikk1 ise zalimlerin cezalandmlmaszdu. Bu Ik daha ~ok, kabirde, mah erde ve cehennemde icra edilecektir. Bu yoniiyle bakt1g1- m1zda, ha irde insanlann mahkemeden ge~irilmesi, ilahi adaletin en muhte em bir tablosu olacakt1r. "O giin her nefis hayzr ve ~erden ne yapmz~sa hazzr bulacak. " ayetinin hiikmiiyle, herkes yapt1gmm kar 1hgim gorecektir. "Zerre miskal hayzr ve ~er" bile zayi edilmeyecektir. (Al-i lmran, 30 ve Zilzal, 7-8) Bazen e itlikle adalet birbirine kan tmhr. Hukukta e itlik adaletin bir geregidir. Kanun oniinde en zenginle en fakir, en gii~liiyle en aciz arasmda bir fark yoktur. Keza, ilahi emir ve yasaklara muhatap olmakta biitiin insanlar biiyiik ol~iide e ittirler. Baz1 emir ve yasaklar ise, arta baghdlf ve bu artlan ta iyan insanlara yoneliktir. Mesela, zengin olmayan bir Miisliiman, zekat ve hac'la miikellef degildir. Ayaklan olmayan bir Miisliiman i~in, abdestin farzlanndan biri eksiktir. Arna bu hal onun abdestine de namazma da bir zarar vermez. ~u varhk alemindeki ilahi icraatlarda mutlak manada e itlik aramak varhk aleminin yoklukta kalmas1 demek olur. Canhlarla cans1zlann, insanlarla hayvanlann e it olmalan nas1l dii iiniilebilir? Kainatta mutlak e itlik olsayd1 ne yer kahrd1, ne de gok! ~im ek ~k1- yorsa, bulutlann yiiklerinin aym olmad1gmdand1r. Ruhumuzla bedenimizi dii iinelim. Mutlak e itlik olsayd1 hangisi hangisine hiikmedecekti? Organlanm1zm hepsi el yahut tamam1 kalp olsayd1 hayaum1z1 siirdiirebilir miydik? Ornekler ~ogaltilabilir. ADALET-i izafiye Kulll.in selameti ic;in, cuz'u feda eden adalet tarz1. Toplumun menfaati ic;in ferdi feda eden adalet ~ekli. Adalet ikiye aynhr: Adalet-i mahza ve adalet-i izqfiye. Mahz, s1rf, halis, kat1ks1z, tam gibi manalara gelir. Bu adalette, hi~bir kimsenin en kii~iik bir hakkmm bile ~ignenmemesi esastlr. Adaletin diger Ubesi olan Adalet-i izqfiye ise, kat1ks1z, tam degildir. Bu tiir adalette cemaatin menfaati i~in ferdin hukuku nazara almmaz, ehven-i ~er esas ahmr. Biitiin insanlarm zarara ugramas1 biiyiik ve kiilli bir er, bu zarann giderilmesi i~in bir insanm yahut kii~iik bir gurubun hakkmm ~ignenmesi ise ciiz'i bir erdir. Kiilli erden kurtulmak i~in ciiz'i erri kabul etmek ise ehven-i er ile amel etmek demektir ve adalet-i izafiyenin esas1d1r. Adalet-i mahzada ise bir ah1s kendi nzas1yla hakkmdan vazge~medigi miiddet~e. biitiin insanlann faydas1 i~in de olsa onun hakk1 elinden almamaz. Bak: Adalet-i mahza ve ehven-i lier 15

13 ADALET-i MAHZA Tam ve mi.ikemmel adalet. Bir ferdin hakk1n1, bi.iii.in insanlar it;in de olsa, feda etmeyen adalet. Adalet-i mahza, tam ve kat1ks1z adalet, miikemmel adalet, demektir. Kur'an'm "Hz(:bir giinahkar b~kasznzn giinahznz fekmez." ayeti adalet-i mahzay1 ifade eder. (En'am, 164; lsra, 15; Fatir, 18; Ziimer, 7; Necm, 38) Yani, su <;:un ahsiligi esasttr; birinin hatasmdan ba kas1 sorurnlu olamaz. Hz. Osman'm (ra.) ehit edilmesi olaymda, katil bilinmiyordu. Medine'yi i gal eden bir grup Hz. Osman'1 ehit etmi ti. Hz. Osman'dan sonra halife se<;:ilen Hz. Ali (ra.), adalet-i mahzay1 esas alarak katili tespit edip k1sas cezasm1 uygulamak istiyordu. ~am valisi Ebu Siifyan ve taraftarlan ise, adalet-i nisbiyeyi esas alarak iipheli grubun toptan cezalandmlmalan fikrini savunuyorlard1. Her iki taraf da adaletin tecellisini istemekle beraber, aralannda yorum farkhhg1 soz konusuydu. Hz. Ali, "Kzsas olmadan vrya yeryiiziinejesat 0karmadan kim bir cana kzyarsa, sanki biitiin insanlan oldiirmii gibidir. " ayetini nazara veriyor (Maide, 32), muhalifleri ise, "Fitne oliimden beterdir, daha biiyiiktiir. " (Baima, 191) ayetinden yola <;:1karak fitnenin onlenmesi i<;:in arada masum kam akmasma f etva veriyorlard1. i te, bu iki farkh adalet telakkisinden Hz. Ali devrinde Cemel Vak 'asz ve Slffin Sav~z meydana gel di. Osmanhda karde katline cevaz verilmesi olayi da adalet-i nisbiye ile ilgilidir. Fitne <;:1k1p devletin bekasma zarar verilmesi tehlikesine kar I, baz1 alirnler bu fetvay1 vermi lerdir. Fakat, Bediiizzaman'm dedigi gibi, "Adalet-i mahza kabil-i tatbik ise, adalet-i izqfiyrye gidilmez. Gidilse zuliimdiir. " ADEM "Yokluk. Olmama. Bulunmama." Viicud, varhk demektir, z1dd1 ise ademdir, yokluktur. Varhkl.fil, ilahi ilimden viicud sahasin~anlm1 lardtr. Bu noktadan bakt@m1zda, ~lak yokluk soz konusu degild!f. Ancak harici bir yokluk vard1r. Mesela, ezbere bildigirniz bir iiri kag1da yazd1g1m1zda, goriinii te bu iir yokluktan varhga <;:1km1 t1r. Ger<;:ekte ise, yapt1g1m1z i, ilmimizde var olan iirin goze gosterilmesinden ibarettir. ilahi ilimde mevcut olun varhklar, kendilerine "Varhk sahasma pk1- mz!" emri geldiginde harici viicut sahasma pkarlar. Varhklann ba lang1c1 mutlak yokluk olmad1g1 gibi, sonlan da mutlak yokluk degildir. Gerek insan ve gerek diger varhklar, oliimle gozden kaybolduklannda yine ilahi ilimdeki varhklanm korurlar. Goze goriilen viicutlan ortadan kalkar, ba ka viicut mertebelerinde varhklanm siirdiiriirler. Bediiizzaman'm ifadesiyle "adem, idam, hz(:lik, mahv, Jena hakikat 16

14 noktasznda ehl-i imanzn diinyasznda yoktur. Ve kqfirlen'n diinyalan, ademle,firakla, hiflikle,janilikle doludur. "(Meyve Risalesi, 10. Mesele) Varhk mutlak haylf, yokluk mutlak erdir. ADEM ALEMLERi Yokluk alemleri; muspetlerin terk edilmesiyle ortaya c;;1kan menfi sonuc;;lar. Yokluk ve mahrumiyet gibi menfi sonuc;;lar. "Viicud" varhk, "adem" ise yokluk manasma gelir. Aslmda bu alemde yokluk diye ayn ve miistakil bir ey yoktur. Zaten oyle bir ey olsayd1, o da bir ba ka tiir varhk olurdu. Varhgm terki, yoklugu netice verir. S1hhatin bozulmasma hastahk, dogru olmayana yalan, diiriistliigun terkine sahtekarhk, imandan mahrum kalmaya kiifur, tevhitten sapmaya irk denilir. Namaz k1lmak viicudi bir fiildir, k1lmamak ise ademi fiil. Namaz k!lmamak diye miistakil bir i yoktur; ama insan namaz k1lma fiilini terk ettiginde bu ademi fiil kendiliginden ortaya pkm1 olur. Dogru soylemek vii cut alemindendir' yalan soylemek ise ademi bir fiildir. Gormek viicut alemindendir, korliik ise adem. Birisini kor eden insan, adem alerr!leri hesabma c;:ah ml demektir. Bir insan tevhid hakikatini kabul etmekle ortaya miispet bir inane;: koymu olur. Arna irk ademdir. Allah'm eriki olmad1gmdan ona ko ulan irk de adem aleminden c;:rkamaz. ~u var ki, hakikati olmayan bu yanh inanca birtak1m kimseler sahip c;:1- kabilirler. 0 mii riklerin viicudu vard!f, ama " irkin viicudu" yoktur. ADEMi FiiL Sonu yoklu!)a, mahrumiyete, y1k1ma varan i~ler. Bir ~eyin vucuda gelmesine engel olan fiil. Kur'an-1 Kerim'de "Sana gelen iyilikler Allah 'tan, kotiiliikler ise nefsindendir" buyrulur (Nisa, 79). Sozgelimi, gormek giizel eydir, gormemek ise kotii. Ve yine gormek viicudi bir fiildir, gormemek ise ademi fiil. Gorme olaymda insamn yapt1gr sadece goziinii ac;:makt1r. Goziindeki milyarlarca hiicreyi gorebilecek ozellikte yaratan o olmad1g1 gibi, goriilecek eyleri, giine gibi gosterici l lk kaynaklanm yaratan da kendisi degildir. Dolay1s1yla "Ben goriiyorum" diye gururlanmaya hakk1 yoktur. Ona dii en gorev, g6rdiigu ic;:in iikretmek, goziinii Rabbinin nzasma uygun yerlerde kullanmakt1r. Gormemekte ise biitiin sorurr!luluk insamn kendine aittir. Gorme ic;:in biitiin artlar haz1flanm1 ken o sadece goziinii kapamak suretiyle gorme nimetinden mahrum kahr. Bu mahrumiyette biitiin sue;:, goziinii kapayan ahsa aittir. Cenab-1 Hakkm varhgr her eyde mii ahede edilirken kalp gozlerini kapatanlar bu ademi fiilleriyle iman ve marifet nurundan mahrum kahrlar. Bediiizzaman, ''Ademi bir ~ey ma- 17

15 dum bir ~eye illet olur" der ve bir gemi kaptanmm g6revini yapmamakla geminin batmasma sebep olabilecegi ornegini verir. Burada gorev yapmamak ademi bir fiildir, bu ademi fiil geminin batmasma, madum olmas1- na sebep olmu tur. yolda gidenlerde dii iinmemek degil, hatah dii iinmek ve kalbe sap1k bir inanc1 yerle tirmek soz konusudur. Risale-i Nur'da bu k1s1m ic;:in, "bir hiikiimdiir, bir itikaddzr, bir iltizamdzr" denilir. Bak: Adem alemleri ADEM-i KABUL Kabul etmemek, gen;:eklere goz kapamak. iman hakikatlerine kar I lakayt kalmak Gen;:ekleri, fikir yormaks1z1n inkar etmek. Baz1 ki iler dii iinmeden ya amay1, kendilerini ve kainatl unutmay1, giinlerini giin edip ba ka her eyi gereksiz bulmay1 hayatlannm degi mez prensibi kabul etmi lerdir. Bu nefsani hayat diizeni, onlann iman hakikatleri iizerinde dii iinmelerine, kafa yormalanna engel olur ve hidayetlerine perde c;:eker. i te boyle ki ilerin inanc;:s1zhg1 adem-i kabul olarak isimlendiriliyor. inkann bu ekli kolaydir ve c;:ogunlukla da inkamlar bu yolda giderler. Bir ba ka grup da var ki, onlar, iman hakikatlerini kabul etmemekle kalmaz, inkar eder, onlara kar l c;:1- karlar; aksini ispat etmeye zorlamr ve insanlan kendi batll c;:izgilerine c;:ekmek ic;:in gayret gosterirler. i te islam'm az1h dii manlan bu gruptaki insanlardir. Bunlann inanc;:s1zhg1 ise kabul-ii adem ile ifade edilir; yani, yanh bir yolu kabul etme, bat1h <lava etme, inanc;:s1zhga inanma. Bu ADEM-i TAHAYYVZ Mekanda bulunmamak. Mekandan mi.inezzeh olmak. Kay1ts1zhk. Bir eye ba!)h olmayr. Mekan maddi oldugu gibi onda yer tutan her ey de maddidir. Bu gerc;:egin mahhlkat aleminde de nice ornekleri vard1r. Nurani varhklar ic;:in bir mekanda bulunmak soz konusu degildir. Mesela, bir agacm tesbihini temsil etmekle gorevli olan meleklerin o agac;:la ilgileri, agacm dallarma konan ku lar gibi degildir. 0 nurani varhklar, agac;:ta mekan tutmazlar, ancak o agacm, tesbihlerini temsil ederler. Ruh da beden ic;:inde belli bir mekanda degildir. Organlann mekanlan vardir ama ruh ic;:in bir mekan dii ilniilemez. Bir ismi Nur ve biitiin isirnleri nurani olan ve biitiin mekanlan yaratan Cenab-1 Hakk elbette mekand~ miinezzehtir. ADEM-i TECEZZi Boli.inmemek, pan;:alara aynlmamak Mekan ve boliinme kelimeleri ancak madde ic;:in soz konusudur. 18

16 insanm bedeni par\:alanabilir, ama ruhu boliinmez ve par\:alanmaz. Nurdan yaratllml olan melekler alemi i\:in de boliinme ve par~lanma soz konusu degildir. iman da nur sm1fma girer; o da tecezzi kabul etmez, yani par~lara aynlmaz. Okudugumuz surelerin sevaplan da oyledir. Binlerce insana bag1 lad1- g1m1z bir Fatiha, her birinin ruhuna, boliinmeden intikal eder. Allah'm bir ismi Nur'dur, biitiin isim ve s1fatlan da nuranidir. "~u umum envar ve butiin nuraniyat O'nun envar-z kudsiye-i esmaszmn bir kesjf zzlali... " (Sozler) Biitiin nurlar, ilahi isimlerin nurlanna gore kesif bir zllal, yani koyu ve kat1 bir golge gibi kahr. Allah'm birer mahluku olan biitiin nurani varhklarda ge\:erli bulunan adem-i tahayyuz ve adem-i tecezzi, yani bir mekanda bulunmama ve boliiniip par\:alanmama ger\:egi, O'nun biitiin isimleri ve s1fatlan i\:in de ge\:erlidir. Bundandlf ki, bu isim ve s1fatlann mahlukatta tecelli etmeleri, onlann boliinmeleri manasma gelmez. ADETULLAH Allah'1n, mahlukatin tedbir ve idaresinde takip etti?:)i yol. llahi prensipler. Allah'm, terbiye ve idare kanunlanna adetullah denir. Sunnetullah da aym anlamda kullamhr. "Sen Allah 'zn sunnetinde asla bir degi~iklik bulamazszn" ayetinin ifade ettigi gibi, bu kanunlarda bir devamhhk soz konusudur (Ahzab, 62; Fatu, 43; Fetih, 23) Baz1lan kainattaki adetullah kanunlanna yanh olarak tabiat kanunlan derler. Halbuki bu kanunlar, Allah'm tabiata koydugu degi mez nizamdan ibarettir. i;ah an insanlann ba anya ula mas1, isyan edenlerin cezalandmlmas1 Cenab-1 Hakk'm insanhk aleminde devam eden adetindendir. Giizel bir sonuca ula mak i\:in niyetin halis olmas1 yeterli degildir. U\:mak niyetiyle kendini minareden atan adamm helak olmas1, adetullahm bir geregidir. Hz. Peygamber (asm), Cenab-1 Hakk'm en se\:kin kulu olarak actetullaha en fazla riayet eden fert olmu tur. "Ben peygamberim, oyleyse harika bir ekilde hedefime vannm." dememi, sebeplere miiracaat ederek neticeyi Cenab-1 Hak'tan istemi tir. "r;alz~mak adetim, tevekkul halimdir" buyurmakla, sebeplere te ebbiis etmeyi adet edinmi, ama sonu\:lar i\:in, Allah'a tevekkiil etmi tir. ADiYAT Adel olarak yapilan ~eyler. l9inde sorekli ya~ad1?:)1m1z ve giirdo?:)omoz olaylar. i;evremizde ve kainatta devamh olup biten eyler, adiyat olarak isimlendirilir. Bunlann her biri birer kudret mucizesi oldugu halde, devam11 goriildiiklerinden insanlarca olagan sayihrlar. 19

17 Gece ve giindiiziin pe pe e gelmesi, mevsimlerin birbirini kovalamasr, yagmurun yagmasr, riizgann esmesi, yeni yeni canhlann diinyaya gonderilmesi gibi olaylar, insanlarca ddiyattan kabul edilirler. Mesela, anne-baba vas1tas1yla diinyaya gelen yeni yavrular genelde saglam ve azalan tam olarak gelirler. Bunlann boyle devamhhgr, pek c;ok insam ujfet hastahgma miiptela eder. Bunlar, ancak iki ba h veya ii<; ayakh bir yavru goriince hayret ederler. Halbuki, asrl hayret edilmesi gereken, bu yavrulann saglam ve biitiin organlan tam olarak diinyaya gelmeleridir. Kur'an-1 Kerim, ic; ic;e oldugumuz fakat ah kanhk perdesiyle, c;ogu zaman, yeterince dii iinemedigimiz harika olaylan siirekli olarak nazara vermekle adiyat perdelerini yrrtar, bizi tevhide ula tmr. Mesela: "insan hangi ~eyden yaratzldzgzna baksm... " (Tank, 5) "Onlar devenin naszl yaratzldzgtna, semanm naszl yukseltildzgine, yen'n naszl bir satzh yapzldz,gtna, daglann naszl dikildiklen'ne bakmzyorlar mz?" (Ga~iye, 17) "Onlar iizerlen'ndeki semaya bakmadzlar mz? Onu naszl bina etmz~zz ve suslemz~iz?" (Kaf, 6) Varhk alemine ve onda cereyan eden olaylara bu gibi ayetler ac;rsmdan bakan bir mii'min, bu olaylann ic;:erisindeki ilahi icraat1 goriir, imamm canh tu tar. \'.evresine iilf etle ve sathi nazarla bakmaktan kurtulur; kainat kitabmm sayfalanm ibretle miitalaa eder. Bak: Oltet AoiL, AOL Adaletli. ButUn icraatlan hak ve adalet uzere olan. Her hak sahibine hakk1m veren ve haks1zlan cezaland1ran. Bak: Adalet AOL Ada let. Bak: Adalet AF AKI TEFEKKUR -x. e.v\f c ) I insamn, di iilem uzerine fikir yormas1. lnsanm kendi haricindeki iilem hakk1nda du Linmesi. Afak ve enfus, birbirine mukabil olarak kullamlan iki kelimedir. Afak, insanm drsmdaki alemi, enfus isetn: sanm kendisini ifade ectef.buikifilime, "Ayetlen'mzzi onlara ijakta ve e!j..fuste (ken di nefislen'nde) g6sterece,gtz... " ayetinden ahnmr trr (Fuss1let, 53). - T_rlekkiir ise dii iinmek, f!kri bellijjir sabada cahsttrmak demektir. Tef ekkiir bashca iki...sahada gec;:ekle irl?jefis ve ijak:bifba ka ifadeyle, insanm kendi zatt ve harici al em Birincisine e!j..fusi, digerine ijaki tef ekkiir denilir ~. nefse ait demektir ve enfusi tefekkiir, insanm oncelikle kendi varhgr iizerinde kafa yormas1d1r. Buradaki 'JfiS kelimesi, ruhla bedeni birlikte ifade eder ve zdt manas1- na gelir. Buna g6re, enfusi tefekkiiriin iki 20

18 ayn sahas1 vardlf: Birisi rub, digeri ise beden. - Afaki tef ekkiirde ise bedenimizi ku atan hava tabakasmdan yild1zlara ve otelerine kadar biitiin kainatm dii iiniilmesi, tefekkiir edilmesi soz konusudur. insamn, once evinden c;:1k1p soma ~r ilan, pazarlan dola mas1 gibi, tefekkiire de nefsinden ba lamas1, soma di alemi dola mas1 en dogrusudur. Bu noktada Ostad Bediiizzaman'm c;:ok onemli bir tavsiyesi var: "Nefsi tefekkiiriin tefsilatlz, qfakf ~ tefekkiiriin ise icmalf" yap1lmasj ~HF A (Mesnevi-i Nuriye). Her hiicremizin, her duygumuzun faydasm1 inceden inceye ara tlrabiliriz, ama aym eyi haric;: alemde yapmam1z yanl1 olur. <;iinkii haricimizdeki her eyi nefsimiz gibi net olarak bilemeyiz. Burada ozet bilgi yeterlidir. Affm z1dd1 intikamdir ki, "ociinii almak, ac1siiil.0karmak" demektir. Yani, kendisine kar I fena bir muamele yap1lmasmdan dolayi kalbinde beliren yarayi dindirmek ic;:in kar I tarafa yine f ena bir muamele ile cevap vermektir. Dinimizce oviilmii olan, qffetmektir. "Affin zevki intikamzn zevkinden daha giizeldir" denilmi tir. Bir kimseye kar I kalpte beliren zarar verme arzusuna da kindenir ki, bu da kotii bir huydur. Daha gizli. Kalbin derinle~me ve safile~me mertebelerinden bir mertebe. Bak: Hafi Attill Sonu olmayan. Bak: Tefekkiir AttillET Son. Sonra olan. Dunyadan sonraki ebedi alem. AFUvv yok affedici olan. Gunahlan imha edip sahibini cezaland1rmaktan vazgec;:en. AFV Cezaland1rmaya ve intikam almaya gucu var iken terk etmek. Her insan, sekerat denilen can c;:eki me ameliyesi ile diinyadan s1ynhr. Ruh, beden elbisesini soyunur ve kendisini bir yeni alemde bulur. Bediiizzaman'm ifadesiyle: "Gurub eden giine~in ertesi sabah yeniden tutu edecegi kat'iyyetinde, ~u diinyanzn manevf giine~i olan hayat dahz: harab-z diinya ile gurubundan sonra h~n'n sabahznda bd- 21

19 ki bir surette tulu' edecektir. Ve cinn ii insin bir kzsmz saadet-i ebediyeye ve bir kzsmz da ~ekavet-i ebediyeye mazhar olacaktzr. " Bak: Ba's AHKAM-1 FER'iYYE Esasa ait olmayan hukumler. Temel ve de1)ii;;mez hukumlerin d1i;;1nda kalan hukumler. Temel hiikiimler biitiin hak dinlerde aymdir; degi mez, nesholmaz. Mesela, imanm riikiinleri biitiin hak dinlerde aymdir ve ibadet bunlann hepsinde vard1r. ibadetin ekli, vakti, k1blenin yonii gibi hiikiirnlerde degi iklik soz konusu olmu tur. Bunlar ibadete ait fer'i hiikiimlerdirler. Cenab-1 Hakk be ere ihsan ettigi maddi ve manevi terakkilere paralel olarak, bu fer'i hiikiirnlerin bir k1sm1m nesh etmi, yerine ba kalanm emretmi tir. Mesela Hz. isa (as) kavmine oyle der: "Ben size, daha onceden haram kzlznmz~ bazz ~eylen helal kzlmak i~in geldim... " (Al-i imran, 50) Bilindigi gibi, normal zamanlarda uygulanan kanunlarla olaganiistii hallerde kullamlan kanunlar aym degildir. Olaganiistii hallerde kanunlar daha s1k1 olur. Bu hal sona erdiginde ise, normal kanunlara gec;ilir. Hz. isa'nm iistteki ifadelerine bu ac;idan bakabiliriz. "i~te bu giin, sizin z in, dininizi kemdle erdirdim; iizen'nizdeki nimetimi tamamladzm. " (Maide, 3) ayeti ise dinin art1k tamarnland1gm1 bildirir. Bundan boyle ne namazm vakitlerinde, ne k1blede, ne helal ve haram hiikiimlerinde, ne orucun tutulacag1 ayda hic;bir degi me olamaz, olmamt ttr da. Ancak, eriatm teferruatl say1lacak baz1 hiikiimlerde ic;tihat yap1lm1 t1r. Mesela, vitir namaz1 her mezhepte ii<; rekattlr. Arna bunun arahks1z iic; rekat k1hnmas1 yahut once iki rekat daha sonra aynca bir rekat k1- hnmas1 fer'i bir meseledir. Dinin temel hiikiirnlerine ili meyen bu gibi hiikiimler ic;tihada konu olmu tur. AHKEMD'L-HAKiMIN Hakimlerin en us!unu clan, hukumdarlann hukumdan (Allah) AHLAK Huy. Tabiat. Seciye. Karakter. Ahlak, hulk kelimesinin c;ogulu olup "buy, tabiat, mizac;, seciye" gibi manalara gelir. insanm fitrat1yla, yaratlh tyla yakmdan ilgilidir. "Falanm ahlak1 oyledir." dedigimizde bu ha- 22

20 lin onda bir karakter halini ald1gm1 kastederiz. Yoksa sadece birkac; defa o eyi yapmak ahldk say1lmaz. Mesela, c;evrenin bask1s1 veya Ohret hevesiyle ara sira ikramda bulunan biri ahlaken comert say1lmaz. imkam olmad1gi ic;in herhangi bir ikramda bulunamad1gi halde, kalbi verme arzusuyla CO an birisi ise, ahlak itibariyle comerttir. insanm mahiyeti bir tarla gibidir. Bu tarlada, iyilik ve kotilliik tohumlan beraberce bulunur. Kotii duygulan susturup iyi duygulan harekete gec;irmek, ahlak-1 hamidenin (oviilmii ahlakm) temel bir esas1d1r. Hem ilahi dinler, hem de be eri sistemler biinyelerinde ahlaka geni yer verirler. Ahlakm kaynaginm ilahi kurallar m1, yoksa be eri normlar m1 oldugu zaman zaman tart1 1hr. insam yaratan yiice Yarat1cmm, o insanm tabiatm1 en iyi bildigi ac;ikt1r. "Yaratan bilmez olur mu?" ayeti bu gerc;egi ders verir. (Miilk, 14) Dolay1s1yla, ahlak hakkmda hiikiim ancak Allah'md1r. Kur'an-1 Kerim, en giizel ahlak modelini ortaya koyar. <;izilen bu c;erc;eveyi hayatmda en giizel uygulayan ise, Hz. Peygamber (asm.) olmu tur. Hz. Ai e'nin, "Onun ahldkz Kur'an ahldkz idi. " sozii bu gerc;ege i aret eder. (Muslim, Miisa firi n, 139) AHLAK-1 ilahiye ilahi ahlak. Kur'an ahlak1 insanm bedeni ilahi bir sanat eseri oldugu gibi, istidad ve tabian da Hakk'm tanzim ve takdiriyledir. Buna gore, liigat manasmdan hareketle, ilahi ahlak denilince, insamn yaratth mda mevcut olan bu kabiliyetlerin yerli yerince kullamlmas1 akla gelir. Ahlaks1zhklann tiimiinde f1tratm bozulmas1 ve yanh kullamlmas1 soz konusudur. insan tabiatma yerle tirilrni bulunan biitiin bu ozelliklerin mecralanm bularak tekamiil etmeleri gerekir. Bu tekamilliin esaslan ilahl kitaplarda konulmu ve Peygamberlerce insanhk alemine teblig edilmi tir. Cenab-1 Hakk'm bizden istedigi ahlak da peygamber terbiyesinden gec;en bu iistiin ahlakt1r. Bu ahlak, hadis-i erifte ahldk-z ildhiye eklinde ifadesini bulur. O halde, ahlak-1 ilahiye: Be er aklmm mahsulii olan her tiirlii insani ahlak telakkilerinin c;ok otesindeki ilahl ahlaktlf. insam hayvandan c;ok a agtlara dii iiren davram lardan pak ve temiz olan Rahmani ahlaktir. Felsefi ekollerin sergiledikleri degi ik ve birbirine z1t anlayt larm pek yiicesindeki Kur'ani ahlakt1r. Konunun bir ba ka yonii de Udur: Allah Kerim 'dir, ikram sahibidir. insan da ba kalanna ikram etmekle bu isimden f eyz ahr. Allah Settar' dlf, giinahlan orter. insan da miimin karde inin hatalanm ba kalanna bildirmekten sak1mrsa bu isimden ayn bir feyz alm1 olur. Allah'm Alim oldugunu dii iiniip ilme yonelmek, Hakim oldugunu dii ii- 23

21 nup her yapt1gr i i hikmetli yapmaya ~ah mak da aym ekilde degerlendirilir. Biitun bunlar insam ahlak-z ilahiye ile tahalluk ( ahlaklanmak) erefine erdirir. AHSEN-i TAKviM K1vama koymanm. bii;:imlendirmenin, manen ve maddeten dogrultmanin en guzeli. Ahsen-i takvim, en giizel kzvam anlammda bir terkip olup, insanm bedenen ve ruhen en giizel bir ekilde yarat1lmas1m ifade eder. Tin St1resinde (4. ayet) "Muhakkak biz insam ahsen-i takvimde yarattzk." buyrulur. Ve insan, bu iistiin yarat1h 1yla, nice giizelliklerin tohumunu saklar. Anlamaga, inanmaga, amel etmege, sevmege, etkat etmege, f eyz almaga adaydir. Alirnler, arifler, mutefekkirler hep bu ulvi mahiyetin degi ik sahalardaki farkh meyveleridir. Tip ilmi, insanm her orgamyla ilgili ozel ara ttrmalarla insanm bede-. nen mukemmelligini ortaya koyar. insan bedeninde yer alan her hucreyi bir ev olarak dii iinebiliriz. Bu durumda insan viicudu yakla tk yiiz trilyonluk nufusa sahip mukemmel bir ehirdir. Bedendeki bu mukemmelligin yanmda, ruha tak1lan aktl, hayal, haf1za ve nice hisler insanm ruhen de ahsen-i takvim uzere yarat1ld1gm1 ortaya koyar. Kalbe bagh latif el er ve his I er bed en in organlarmdan daha fazlad1r. Bunlar yerinde kullamhrlarsa insam yiicelere pkanr, aksi halde ~ok a agrlara dii iiriir. 24 6rnek olarak sevgi hissine bakahm: insan, bu his ile, ya Rabbini ve Mevlasm1 sever, yahut nefsini ve menfaatini. i te birinci Ml yiikseli, ikincisi ~okii tiir. Be duyumuz da boylece degerlendirilebilir. insan bunlarla salih amel i leyebildigi gibi giinah da i leyebilir. Birinciler, insam en ileri makamlara, ikinciler ise en derin azaplara hazirlar. 1 K1sacas1, ahsen-i takvim, hayat sayfasma en giizeli ve en mukemmeli yazabilecek k1vamda, kabiliyette yarat1lm1 olmaktir. Ala-yz illiyyin, bunu ba arabilenlerin yiiksek makam1, eefel-i sq/ilin ise yanh yazanlan buyiik dii ii ve ~okii iidur. AKIL Anlama aleti. Dui;;unme kabiliyeti. Zeka. Zihin. Madeni kalb ve ruhda, i;;ua1 dimagda bulunan manevi bir nur. insanin ilimleri anlayan, sebeplerden sonui;:lan i;:1karan ve eserden eser sahibine intikal ettiren hassas1. insam ger~eklere muhatap eden en muhim meleke ak1ld1r. Kelime olarak ak1l, "devenin yularla tutulmasz gibi,.::>-.: ----'"~ """- tutmak" anlammdadir. Aynca, "bag- -lamak, birbin"ne uygun iki nesne veya iki kavram arasmda baglantz kunnak" anlamm1 ifade eder. Mesela, bir yerden duman ~1kt1gim goriince hemen ate e intikal etmek, buz tutan nehrin inceligini g6runce "Bu beni ta 1yamaz" diye hukum vermek aklm birer fonksiyonudur. Ak1l, maddeden mucerret bir cev-

22 her, hak ile bat1h ayiran bir nurdur. B191gm kesme aleti olmas1 gibi, ak1l da ruhun anlama aletidir. Ki i bu ak1lla e yamn hakikatlerine muttali olur. Hem duyulardan gelen bilgileri degerlendirir, hem de gaybi eylere a\'.thr. Ak1l, dii iinme, kavrama kabiliyetidir. Hakk'm hitabm1 anlamak i\'.in bir alet, bir vas1tad1r. insam hayvanlardan aytran se\'.kin bir meziyettir. Aktl, iyiyi kotiiden, hayn erden, dogruyu yanh tan ay1ran idrak melekesidir. insan, ak1l sayesinde kendisinde ve \'.evresinde olup bitenleri anlar, tabiatta olup bitenlerden tabiat iistiine yonelir. Ak1l, "madeni kalb ve ruhta, ~uaz dimagda bulunan manevf bir nurdur" ki, insan bununla duyular otesi eyleri idrak eder. "Nuranf bir cevher" olan ak1l, insanm en k1ymetli cihaz1d1r. insam, ebedi saadete haztrlayan "Rabbani bir miir it", ona ilahi, kutsi defineleri, hem kainatm binler hazinelerini a91n ptrlanta gibi bir anahtard1r. insan, ak1l vas1tas1yla <linen miikellef olur. Akh olmayandan teklif de kalkar. "Akh olmayamn dini de yoktur" sozii, bu noktadan hareketle soylenmi tir. Aklm bir diger tarifi: ''Akzl, zdtzyla maddeden miicerred, fiiliyle maddeyle aldkadar bir cevherdir. " <;:ah an bir buzdolabma yahut \'.ama tr makinesine elimizi rahathkla dokundurabiliriz ve bizi elektrik 91rpmaz. Demek ki, elektrik, zat1 ile o cihazda yoktur, ama i gormesiyle onunla alakadard1r. Aktl ile beyin arasmda da, aynen olmasa bile, benzer bir ilgi vardtr. Aktl, ger\'.egin tek ve yamlmaz 61- ~iisii degildir. Ak1l, bilgi sebeplerinden olan duyulann iistiinde yer almakla beraber, yine bilgi sebeplerinden olan vahyin altmdadtr. Gorme olaymm ger~ekle mesi i~in goren goze, goriilecek e yaya ve bir de gosterecek l tga ihtiya~ vardtr. Onun gibi, aklm ilahi hakikatleri oldugu gibi gormesi i~in de vahiy nuru gerekmektedir. Aktl anlama aletidir. Aktl alet olunca, bir de onu kullanan olacakt1r. Bu ise ruhtan ba kas1 degildir. Her aletin bir kapasitesi, her terazinin tartabilecegi asgari ve azami yiikler vard1r. Bir tonluk kantarla, ne on tonluk dernir tarttlabilir, ne de on gramhk altm. Her iki halde de, alet bize bir fikir vermez, sadece hareketsiz kalmakla yetinir. insan, her mahh1kun hikmetli ve gayeli yarattld1gm1, kendisinin de ba tbo olamayacagm1 akhyla kavrayabilir. Arna yarat1c1sma, Rabbine kar t neler yapmas1 gerektigine kendisi karar veremez. Her nimetin iikiir gerektirdigini anlayabilir, ancak bunun nas1l yap1lacag1 konusunda tahminler yiiriitemez. Biitiin bu ve benzeri konularda, akhn geregi, ilahi fermana aynen uymakt1r. Bununla birlikte ak1l, bu kainattaki incelikleri, varhklann gorevlerini, onlardan en iyi ekilde faydalanma yollanm ara tmr. insan, ak1l anahtanyla kainatm hazinelerini a~ar, ilmi ke iflere ula Ir. 25

23 ALA-YI illiyyin Yucelerin en yucesi; en ileri nokta. Cennetteki ustlin makam. Bak: Ahsen-i takvim. ALEM Alamet. Simge. Bayrak. Nii;;an, ii;;aret. Ozel isim. ALEM "Kainat. Mevcudat. Bullin cihan." "Allah'1n varh1)1na deli! olan, alamet tei;;kil eden her i;;ey." Alem i\;in, mahlukat, kainat, masiva, miimkinat gibi manalar verilir. $u var ki, "varhk alemi yahut miimkinat alemi" dedigimizde, diem kelimesi biitiin bunlan i\;ine almaktad1r. Dolay1s1yla da bunlann hi\;biri onu tek ba ma ifade edemez. $U goriinen alemde birbiri i\;erisinde faaliyet gosteren, her biri ayn bir dil ile Rabbini tespih eden, O'nun varhgm1 ve birligini ders veren nice alernler mevcuttur. Her zerre bir alemdir ve kendi sahibini, yarat1c1sm1 bildirir. Lakin alem denince, oncelikle fertlerden \;Ok, bunlann bir araya gelmesinden basil olan topluluklar, sistemleri, tiirler akla gelir. $u kainatta pek \;Ok alernler vard1r. Diinyay1 miistakil bir alem kabul ettigimizde, diinya i\;erisinde cans1zlar ve canhlar alemi, hava alemi, SU alemi gibi nice alernler sayabiliriz. Canhlar alemi i\;inde bitkiler alemi, hayvanlar alemi, insanlar alemi vard1r. Hayvanlar alemi i\;inde boceklerden, fillere, aslanlara kadar nice farkh alemler bulunur. Demek, alem i\;inde alernler var. Hatta her bir insan tek ba ma bir alem kabul edilebilir. Zira her insan, simas1yla, sesiyle, parmak iziyle, karakteriyle diger insanlardan aynhr. Hatta kii\;iiciik bir atom bile bir alemdir. Biitiin bu alemler, dogrudan dogruya Cenab-1 Hakk'm rububiyetiyle idare ve terbiye edilmektedir. ALEM-i EMiR ldare ve kanunlar alemi. "Dikkat edin, halk {yaratmak) da emir de Allah 'zndzr" (A'raf, 54) ayetinden hareketle, alemler iki grupta miitalaa edilmi tir~ ve emir alemi. Halk alemi ~ aleidfyle idare edilir. Emir alemi, zamana ve mekana bagh degildir. $u kainatm goriilen ciheti halk aleminden, onun idaresiyle ilgili kanunlar manzumesi ise emir alemindendir. Dzerine bast1g1m1z t~ bir de go_remedigimiz y~imi kanunu var. l te o kanun f~ aleminden, toprak is~ alemindendir. Giine halk aleminden, cazibesi ise emir alemindendir. Beden halk aleminden, ruh ise emir alemindendir. Bediiizzaman, mevcut ruhun da makul kanunlann da alem-i emirden 26

24 olduklanm beyan etmekle bu konuya apkhk getirir. Yine, "Kalb de bir ar~tlr" demekle, ar m emir alemine merkez olduguna i aret eder. Bedenin idaresiyle ilgili emirler nas1l kalpten pk1yorsa, biitiin alemler de ar tan idare edilmektedir. ALEM-i GAYB Giirunmeyen alem. Alem i~in yap1lan degi ik sm1flandirmalardan birisine gore alem, ~ehadet ve gayb alemi olmak iizere ikiye aynhr. Bu aymm, Allahu Tealanm Alimu 'l- gayb ve'f- fehade olmas1yla alakahd1r. Yani Allah hem gayb1 bilir, hem de U goriilen alemi... $ehadet alemi, duyu organlanm1zla ahid oldugumuz, hissettigimiz alem; gayb alemi ise akhm1zla bildigimiz, kalbimizle tasdik ettigimiz, fakat mahiyetini kavrayamad1- grm1z alemdir. $U varhk aleminde bu iki alem i~ i~e bulunuyor. Bir ba ka ifade ile ehadet aleminin arkasmda daima gayb alemi goriiniiyor. Beden ehadet aleminden; ruh ise gayb alemindendir. $U kainat ehadet alemi; onun arkasmda i leyen kanunlar manzumesi ise gayb alemindendir. Bak: Gayb Ad M-iMiSAL Dunyadaki her ~eyin ve yap1lan bu!un fiillerin yans1d1g1 alem. Alem-i misal, "ruhlar d.lemi ile cis!!j!!!lf diem aras~fit ilefii!;: diye tarif edilir. Yani,~ ikisine de hirer yoniiyle benzer. Nasll toprak sudan daha kat1, ta tan daha latif ise, alem-i misal de U goriinen alemden daha latif, ama ruhlar aleminden daha kesiftir. Bu mahiyetiyle, iki alem arasmda bir berzah gibi- ~~ dir. Yine, hem ruhlar alem1yle hem de U goriinen alemle ilgisi bak1mmdan alem-i misal, bir koprii al~ir. Ruhlar aleminden gelen f eyizler bu cisim alemine alem-i misal vas1- tas1yla ula IL bte yandan, filem-i mi ll ka~ cere an eden her ola n, he-h-sevap ve nah1 eki i ctn ir alemdir. Bir sa a enin, ruyasmda silt gormesini Allah Resuliiniin (asm) ilim olarak tabir etmi olmas1 bu konuda bize I Ik tu tar. Diger alemlerin oldugu gibi bu alemin de kii~iik bir misali insanda mevcuttur. Kii iik b" alem olan insandaki ayal kuvveti biiyiik -- alem-. deki alem-i misalden b~ Daha once gittigimiz bir beldeyi dii iindiigiimiizde, hayal alemimizde o ehrin bir misali te ekkiil eder. i te bu ehrin ash, alem-i ehadetten, hayaldeki ekli ise alem-i misaldendir. Bir aynanm kar 1smda durdu_fil! muzdaikt $ah1s kar I kar{lya gelir. BU'riiarcran hirisi hak1ki, ikincisi ise misa A r. - "'----"' ~ I Sadik rii,,yag{,liyaullahm ke fiya-:_ um effaf eylerdeki goriintiiler misal alemine ap n. ii~ penceredir Alem-i misal, binler diinya kadar biiyiik ve geni uhrevi bir sinema gibidir. Cennet ehli, U fani alemden alman fotograflan biiyiik bir zevk ve 27

25 hayranhkla seyredeceklerdir. Herkes kendi hayat filmini orada gorecek, hayatmm unutulmaz tablolanm ba kalanna da gosterecektir. ALEM-i KEVN U FESAD Var olu~u yok olmanin takip ettigi ~u alem ~ olus demekir, ~ ise y ok O[U~U bildirir. $U alem sabit degildir. Her ey hareketli ve karars1zd1r. Diin viicuda gelen bir ey bugiin yok olur. Her var olu u bir yok olu takip eder. Saghg1 hastahk, genc;:ligi ihtiyarhk takip eder. Diin var olanlar yann bu alemden kaybolup gideceklerdir. "Her kemalin bir zevali vardlf" ifadesi de, kevn ii f esadla alakahd1r. Mesela, yaz mevsimi, ekser canhlarm kemale ula ttgi bir mevsimdir. Bu kemali, her eyin saranp soldugu sonbahar izler. Daha da sonra, her eyin izini silen k1 m beyaz kef eni her taraf1 kaplar. "Nekaisten miiberra olmak, cinan-z cennetin mahsusatmdan ve her kemale bir noksam kan~tzrmak, ~u alem-i kevn ujesadm mukteziyatzndandzr. " ALEM-i ~EHADET Gi:irunen alem Bak: Alem-i Gayb ALEviLiK Alevilik, kelime manas1yla, Hz. Ali'ye mensubiyeti ifade eder. $ah-1 Nak ibend'e bagh olanlara Na~f. Abdiilkadir Geylani'ye bagh olanlara Kadirf, Mevlana'ya bagh olanlara Mevlevf denildigi gibi, Hz. Ali'ye mensup olanlara da Alevf denilir. Aslmda biitiin miisliimanlar Hz. Ali'ye baghd1rlar ve onu canlan gibi severler. Onun gittigi yoldan gitmeye c;:ah Irlar. Bununla beraber Alevilik, zamanla belli bir grubun ismi olmu tur. Anadolu Aleviligi, biiyiik olc;:iide $iilikten etkilenrni olmakla beraber, $iilikle arasmda hayli farklar da vardtr. Nak I ve Kadirl ekollerine mensup Miisliimanlann dergahlan oldugu gibi, Alevilerin de cem evlen vardtr. Ancak, cem evi, hic;:bir zaman caminin alternatifi olmamahd1r. Bir Nak I veya Kadirl, dergahta ruhl terbiyesini ahp, ezan okundugunda ie camiye gittigi gibi, bir Alevi de aym rahathkla camiye gidebilmelidir. AL-i BEYT Hz. Peygamberin mubarek nesli. Hz. Peygamberin (asm) miibarek nesline al-i beyt veya ehl-i beyt ad1 verilir. Peygambermizin erkek c;:ocuklan ya amad1gmdan, nesli Hz. Fatima (ra) vas1tas1yla devam etmi tir. Hz. Ali (ra) ve Hz. Fat1ma'nm evliliginden diinyaya gelen Hz. Hasan ve Hz. Hiiseyin (ra) Al-i beytin temsilcileri durumundad1rlar. "Size iki ~ey bzraktzm. Onlara sanldzgzniz muddetfe sapmazszmz. Al- 28

26 !ah 'm kitabz ve Al-i beydm. " hadisi, Al-i beytin onemini vurgular. (Ebu oavud, Menasik, 56) Al-i Beyt, nurani bir aga\: gibi giiniimiize kadar meyvelerini vermeye devam etmi tir. Hz. Peygamberin (asm.) her eyine sahip pkan iimmet-i Muhammed, Al-i Beyte de tam sahip pkmi, maddimanevi destek olmu lard1r. Osmanh Devleti, Nakfbu'l-E~rqf ad1yla Al-i beyte mensup insanlan tespit ve himaye eden bir te kilat kurmu tur. Bununla beraber U noktaya da a\:ikhk getirmek gerekir: Ostad Bediiizzaman'm Lem'alar'da dikkat \:ektigi gibi, "Hz. Peygamberin (asm.) Al-i Beyt'ten n'salet gorevi afzsmdan muradz, siinnet-i seniyyesidir. Siinnet-i seniyyeye uymayz terkedengerfek Al-i beytten olmadzgz gibz; Al-i beyte gerfek dost da olamaz. " Nitekim, Hz. Peygamber k!zl Fat1- ma'ya "Kzzzm, amelinle kendini kurtarmaya bak. Peygamber kzzzyzm diye magrur olma. Yoksa ben de seni kurtaramam " demi tir. (Muslim, iman, 348) Hz. Nuh'un oglu, kendisine inanmay1p Tufan'da gozleri oniinde sular altmda kalmca "Ya Rabbz; o benim ehlimdendi" der. Cenab-1 Hak da, "O senin ehlinden degz'/. " buyurur. (Hud, 45-46) Yani, arada iman bag1 olmaymca nesep bagi olmas1 peygamber ogluna bir eref kazandirmaz. "Sura ijfiiriildiigiinde, o gun artzk aralannda nesep kalmaz" ayeti, nesep bagmm anzi, ge\:ici bir bag oldugunu bildirir. (Mu'minun, 101) Biitiin bunlardan ortaya \:Ikan sonu\: udur: Peygamberimizin neslinden gelen Al-i Beyt, hiirmete ayan insanlard1r. Fakat bu hiirmet, onlarm islam'a baghhklan dolay1s1yla olmahdu. Yoksa sadece Al-i Beytten gelmek yeterli degildir. ALiM ilim sahibi. Bilen. Ezeli ilmiyle, buyuk-kui;;uk, mumkun-muhal, gizli-a~ikar her ~eyi bilen. llmi, yarat1lm1~ ve yarat1lma.m1~ her ~eyi birlikte ihata eden. Bak:ilim ALiYY Kemal derecelerinin en yucesinde bulunan. ALLAH Varhg1 zalindan olup, uluhiyete mahsus, selbi ve subuti bull.in kemal s1fatlara sahip bulunan. Bull.in kemal s1fatlara sahip ve bull.in noksan s1- fatlardan munezzeh Vacibu'l-Vucud. ALLAMD'L- GUYfJB Gaybi olan (gorunmeyen, gizli) ~eyleri butl.inuyle ve en iyi bilen (Allah). Bak: Gayb AL TI GUNDE YARA TILi~ Goklerin ve yerin alt1 giinde yarat1lmas1 bildigimiz giinler eklinde degildir. Zira Kur'anda bin ve elli bin 29

27 senelik zamanlar ic,:in de giin tabiri kullamlm1 tlr. Demek ki alt1 giinden murat alt1 devre, alt1 merhcili;dir. Bir insan anne rahminde alt1 devre gec,:irdikten soma diinyaya gelir. Bu alt! sathanm tamamlanmas1 ise dokuz ay surer. Bu sahalar nutfe, alaka, mudga, azm, lahm, halk-z cedid sathaland1r. Biiyiik alem olan kainat da alt1 devrede yarat1lm1 t1r. Arna bu alt1 devre milyonlarca yilda tamamlanm1 tlf. Bilim adamlan siire konusunda bir tak1m tahminlerde bulanmakla birlikte kesin bir rakam veremiyorlar. A'MAL-i SALiHA Salih ameller. Bak. Amel-i salih AMEL-i SALiH lyi, guzel ve faydah i~. Allah'1n nzas1na uygun amel. ibadet, k1saca, Allahm emirlerini yapmak ve yasaklanndan kac,:mmak olarak tarif edilebilir. Allahm emirlerini yapmak salih amel, yasaklanndan kac,:mmak ise takva d1r. Kur'an-1 Kerimde, imandan soma hemen amel-i salihin zikredildigi pek c,:ok ayet vard1r. Bu ayetlerin birisinde mealen 6yle buyrulur: "iman eden ve salih amel i~leyen miiminlen migaele ki, altlanndan nehirler akan cennetler onlanndzr. " (Bakara, 25) Ayet-i kerimede sadece amel denilmeyip, salih amel buyrulmaktad1r. 30 Usuliine uygun olmayan bir i C,:ilik salih degildir; ortaya konulan eserin bozulma ve yik1lma ihtimali c,:ok yiiksektir. Diinya i lerinde boyle oldugu gibi, ibadetlerde de amelin salih olmas1 biiyiik on em ta tr. Amelin salih olmasmm en onemli art1, ihlast!f, yani o ibadetten ve o hay!fdan sadece Allah nzasmm beklenmesi, ba ka bir gaye gozetilmemesidir. B~zaman, s~ ruh_llnu r.(l_~ oldugunu oeyan etmekle, ihlass1z amelleri "ruhsuz cesetlere" benzetir. Yiizlerce insan cesedini bir araya getirseniz bir insan etmezler, c,:iinkii hayatlan yoktur, ruhlan yoktur. Riya ic,:in, maddi menfaat ic,:in, "desinler" yahut "demesinler" ic,:in yap1lan biitiin ibadetler bu guruba girer. $u var ki, salih amel ic,:in, ruh yanmda bedenin de ayr1 bir onemi vard1r. ihlas ile yap1lan ibadetlerde, ekil art! beden vazif esi goriir. Ak am namazmm farz1 iic,: rekattlf ve bunun dort k1lmmas1 halinde, ekil yoniinden, amel bat1l olur. $ekil artmm yerine getirildigi farz ve vacip ibadetlerde, ki i sorumluluktan kurtulabilir. Ancak o ibadetten alacag1 feyiz ve onunla kazanacag1 manevi kemal, i ledigi amelin ruhu olan ihlas nispetindedir. Bak: Takva ANA~i Devlet ve kanun hakimiyetinin zaafa u~rat1lmas1 ile meydana gelen sosyal karga~alar.