Antalya K ıy ı Şeridindeki Turizm Tesislerinin Fiziksel Planlama Sürecinde Ortaya Ç ı kan Sorunlar ve Çözüm Önerileri)

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, 6 (4), Antalya K ıy ı Şeridindeki Turizm Tesislerinin Fiziksel Planlama Sürecinde Ortaya Ç ı kan Sorunlar ve Çözüm Önerileri) M. Selçuk SAYAN 2 Yüksel ÖZTAN3 Geli ş Tarihi: Özet: Bu ara şt ırmada Antalya k ıyı şeridinde yer alan toplam 44 adet otel ve tatil köyü incelenmi ş ve turistik tesislerin planlama, tasar ım, uygulama, işletme ve bak ım a şamalar ında peyzaj mimarl ığı aç ısından baz ı sorunlar saptanm ışt ır. Bu sorunlar alt ı grupta s ı n ıfland ır ılm ış; her grup için çözüm önerileri getirilmi ştir. Fiziksel planlama sorunlar ı, doğal öğelere sahip bir parselin, turizm tesisi durumuna dönü şünceye kadar geçen süreçte ve sonras ındaki varoluş sürecinde oluşmaktad ır. Ara şt ırmada ele al ınan tesislerdeki sorunlar ın en büyük bölümü (%52.27) bitkisel peyzaj uygulama sürecinde görülmektedir. Sonuç olarak turistik geli şimlerde yap ısal çevrenin doğal çevre için entegre edilmesinde peyzaj mimarl ığın ın etkisi büyüktür ve peyzaj mimarl ığı sürecine gösterilen önem artt ı kça sorunlar azalmaktad ı r. Anahtar Kelimeler : Turistik tesis, peyzaj tasar ı m, planlama, sorunlar, süreç Problems Arising in the Physical Planning Process on Seaside Resorts in the Antalya Province and Suggestions Abstract: In this research, 44 seaside resort hotels and vacation villages located on the Antalya coastline were investigated and some problems were determined in the planning, design, construction, management and maintenance phases from landscape architecture viewpoint. These problems were classif ıed into six groups and some suggestions were giyen for each group. Physical Planning problems arise in the transformation period of a natural land into tourist resort and afterwards in the existence period. It is determined that most problems (%52.27) occur in the soft landscaping application period. As a result, landscape architecture has great influence in the integration of man-made environment into natural environment and problems decrease as the importance paid for landscape architecture process increases. Key Words : Tourist resort, landscape design, planning, problems, process Giriş Turizm toplumlar aras ı nda ekonomik, sosyal ve siyasal değ i şimin en önemli araçlar ı ndan biridir (Olal ı 1990). Dünya Turizm Örgütü'nün (VVTO), "turizm-bar ışa pasaport" logosu y ı lda bir milyar ı n üzerinde ki şinin kat ı ld ığı turizm etkinliklerinin evrenselli ğini ve seyahatin özgürlü ğ ünü ifade etmektedir. Mieczkowski'ye (1990) göre, büyük kitleleri harekete geçiren turizm olgusu, ulusal ve uluslararas ı pazarlar dahil, y ı ll ı k iki trilyon Amerikan Dolar ı 'n ı geçen geliriyle dünya ekonomisinin %12'sini olu şturmakta ve dünyan ın en büyük sektörü olmaktad ı r. Kitle turizmi ise, bir yüzy ıldan az süre içinde yüksek düzeyde geli ştirilen ve profesyonel olarak i şletilen endüstrilerden biri durumuna gelmi ştir (England, 1991) Modern sosyo-ekonomik fenomen olarak turizm, büyük ölçüde, sadece 19. yüzy ı lda endüstri devrimi ile ili şkili olarak kapitalizmin geli şmesiyle ba şlayan bo ş zaman kavram ı n ı izlemektedir (Mieczkowski 1990). Ça ğ da ş kitle turizmi dönemi ise, Il. Dünya Sava şı sonras ı rekonstrüksiyonu ile ba ş lam ış ve özellikle Güney Avrupa k ı y ı lar ı ba şta olmak üzere, dünyan ı n birçok ülkesinde "güne ş, deniz, kum" sözcükleriyle ifade edilir duruma gelmiştir. Kitle turizminin ortaya ç ı kt ığı 1900'lü y ıllardan bu yana do ğal k ıy ılar, deniz k ı y ı s ı ndaki ça ğda ş k ıy ı sal resortlara do ğru evrimle şmektedir. Bu süreçte turizm ve fiziksel planlama ad ına, çeşitli hatalar ı n yap ılma oran ı, turizmin yöredeki h ız ı ve bask ıs ıyla doğ ru ora,nt ı t ı d ır. Smith (1992), k ıy ısal resortuh geli şmesiyle, arnbiyans ı n ı n kötüleştiğini, kirlilik düzeylerinin t ı rmand ığı n ı, negatif sosyal etkilerin yükseldi ğini ve ekonomik yararlar ın eş it olarak yay ı lmas ı yolunda sorular ın doğduğ unu bildirmektedir. Turizm Türkiye'de ilk kez, Turizm ve Tan ıtma Bakanl ığı 'n ı n 1963'te kurulmas ıyla devlet politikas ı na girmiş ve 1969'da yay ınlanan 6/12209 say ı l ı kararname gereğince, Bal ıkesir, Çanakkale il s ı n ı r ı n ın denize sapland ığı nokta ile Antalya, Mersin il s ın ı r ı n ın denize sapland ığı nokta aras ında kalan Ege ve Akdeniz k ı y ı lar ı n ı n 3 km derinli ğindeki şeridi "Turizm Geli şim Alan ı " I Bu çal ışma, M. Selçuk Sayan' ı n doktora tezinin bir bölümüdür. 2Akdeniz Üniv. Ziraat Fak. Peyzaj Mimarl ığı Bölümü-Antalya 3Ankara Üniv. Ziraat Fak. Peyzaj Mimarl ığı Bölümü-Ankara

2 72 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 4 olarak kabul edilmi ştir (Anonim 1975). Ayn ı y ı lda Devlet Planlama Teşkilat ı, iskandinav Planlama ve Geli ştirme Te ş kilat ı 'm (SPDA), alan ı n genel bir incelemesini yaparak baz ı öncelikli yöreler için turizm planlar ı yapmak üzere görevlendirmi ştir. Bu çal ışma, 1971'de Antalya şehrinin doğu ve güneybat ı s ı ndaki turizm geli şim alanlar ı n ın tamamlanmas ıyla bitmi ştir. Turizm ve Tan ıtma Bakanl ığı taraf ı ndan, Doğ u Antalya'ya ili şkin 1/ ölçekli çevre düzeni plan ı ve 1/5000 ölçekli naz ım imar plan ı tamamlanarak 1972'de yürürlü ğe konulmu ştur. Antalya'n ı n güneybat ı k ı y ı lar ı na ili şkin 1974 y ı l ı ba şı nda haz ı rlanan "Güney Antalya Turizm Naz ım Plan ı", Turizm Koordinasyon Komitesi'nce incelenmi ş ve baz ı aksakl ı klar ı nedeniyle Turizm ve Tan ıtma, Orman ve imar ve iskan Bakanl ı klar ı 'n ın ortak çal ışma i ş birliği ile yeniden düzenlenerek 1974 y ı l ı sonunda Güneybat ı Antalya k ı y ı kesimi 1/ ölçekli çevre düzeni plan ı hükümleri haz ı rlanm ışt ır (Anonim 1975).Güney Antalya Turizm Naz ım Plan ı 2000 y ı l ı na kadar yatakl ı k bir kapasiteyi öngörmektedir (Anonim 1996). Antalya'da 19701i y ı llarda ba şlayan turizm geli şmelerinin en önemli ad ımlardan biri "Güney Antalya Turizm Geli ş im Projesi"dir. Güney Antalya Turizm Geli şim Projesi (GATGP), Antalya ili güneybat ı k ıy ı lar ı nda, seçilmi ş bir yörede k ı sa vadede, kitle turizmine cevap verecek toplu bir yatak kapasitesi yaratmak amac ı yla giri şilmi ş bir çal ışmad ır. Bu proje, plan, program, finansman ve i şletme konular ı n ı beraberce ele alan ilk ve tek entegre projedir (Anonim 1996). 1980'li y ıllara do ğru turizm sektöründeki yat ı r ı mlar, arazi; finansman; teminat; i şletme ve pazarlama sorunlar ı ; bürokratik engeller; politik etkenler ve petrol buhran ı gibi nedenlerle yava ş lam ışt ı r. Bütün bu sorunlar ı a şabilmek ve turizm sektörünü düzenleyecek, geli ştirecek, dinamik bir yap ı ve iş leyi şe kavu şturacak düzenleme ve önlemlerin al ınmas ı n ı sa ğlamak amac ı yla tarihinde Resmi Gazete'de yay ı nlanan 2634 say ı l ı "Turizmi Teşvik Kanunu" yürürlüğ e girmi ştir y ı l ında ç ıkan Turizmi Teşvik Kanunu'nun sa ğ lad ığı te şvikler birçok yat ı r ımc ı y ı harekete geçirmi ş ve elde edilen d ış kredilerle k ısa sürede Antalya k ıy ı lar ı yo ğun turizm yat ı r ı mlar ı n ı n gerçekle ştirildi ği bölge olmu ştur. Kanun gere ğince Antalya'da 21 önemli alan "Turizm Merkezi" olarak ilan edilmi ştir. Antalya k ı y ı lar ı do ğal, tarihsel, kültürel, fiziksel ve sosyal zenginlikleriyle uluslararas ı turizmin Akdeniz'deki önemli ortamlar ı ndan biridir. Antalya'da turizm a ğı rl ı kl ı olarak k ı y ılarda etkinlik göstermektedir. ilin k ıy ı daki s ı n ı rlar ı, do ğuda Anamur Burnu'ndan ba şlayarak bat ıda Patara E şen Çay ı'na kadar uzan ı r. Toplam k ı y ı uzunlu ğ u 450 km olup, bu miktar ülke k ıyı lar ı n ın %6.3'üne karşı l ı k gelmektedir. Antalya k ı y ı lar ı n ı n yakla şı k 35 y ı ldan bu yana turizmin etkisiyle şekillenmesi, olumlu ve olumsuz geli şmeleri beraberinde getirmektedir y ı l ı verilerine göre Antalya ilinin de içinde bulundu ğ u Akdeniz Bölgesi, tüm bölgeler içinde %22.28'lik bir konaklama oran ıyla üçüncü s ırada yer al ırken, %37.11'lik geceleme oran ı ile birinci s ı rada yer almaktad ı r. Akdeniz Bölgesi içinde Antalya'da konaklayan ki şi say ı s ı, toplam ; geceleme say ısı ise toplam 'dir. Bu rakamlar Antalya'n ı n konaklayan ki ş i say ısı yönünden %18.12 ile ikinci; geceleme say ıs ı yönünden ise %34.62 ile birinci s ı rada yerald ığı n ı göstermektedir. Antalya'da konaklamalarm %90.09'u otellerde; gecelemelerin ise %81.13'ü otellerde; %15.87'si tatil köylerinde yap ı lmaktad ır. Bu tesisler içinde Turizm Bakanl ığı taraf ından turizm i şletme belgesine sahip üç, dört ve be ş y ıld ızl ı oteller ile tatil köylerinde toplam %68.67 oran ı nda konaklama ve %76.93 oran ı nda da geceleme yap ı lmaktad ı r. Antalya Turizm il Müdürlü ğ ü'nün Mart 2000 verilerine göre, Antalya Ili'nde bulunan turizm i şletme belgeli tesisler 450 adet olup yatak kapasitesi 'tür. Turizm yat ı r ı m belgeli i şletme durumundaki tesislerin say ı s ı 183 olup yatak kapasitesi 'dir. Etkinlik gösteren toplam tesis say ı s ı 633 olup yatak kapasitesi 'dir. Bu kategoriler d ışı nda, Antalya'da belediye belgeli nitelikli tesis say ıs ı 1997 y ı l ı verilerine göre 810 olup yatak kapasitesi 'dir. Ayr ı ca, turizm yat ı r ım belgeli yat ı r ı m durumundaki tesislerin say ıs ı 181 olup yatak kapasitesi 'dir. Bu rakamsal verilerden anla şı laca ğı üzere Antalya, yabanc ı ve yerli turistler taraf ı ndan en çok ziyaret edilen ve kal ı nan ildir. Konaklama ve gecelemelerin %100'e yak ı n ı otellerde ve tatil köylerinde yap ılmakta ve özellikle üç, dört ve be ş y ı ld ızl ı oteller ve birinci s ı n ı f tatil köyleri yabanc ı turisler taraf ı ndan tercih edilmektedir. Kitle turizmine hizmet eden be ş ve dört y ı ld ızl ı oteller ile birinci s ı n ıf tatil köylerinin tamam ı na yak ı n ı, k ı y ı şeridi üzerinde yer almakta ve denizle do ğrudan ili şki içindedir. Üç y ı ld ızl ı otellerden de k ı y ı şeridinde bulunanlar ın say ı s ı çok olmakla beraber, bu tesislerde deniz ile do ğrudan ili ş ki azalmaktad ı r. Plans ız turizm geli şmelerinin yaratt ığı sorunlar bölge ölçeğinden tesis ölçe ğine kadar a şama a şama hissedilmekte ve sektörün bütününü etkilemektedir. Turistik geli şimlerde, do ğal çevre ile yap ısal çevrenin birbirleriyle bütünle ştirilmesi; insanlar için ya şanabilir d ış mekanlar ın olu şturulmas ında peyzaj mimarl ığı hizmetlerinin önemi büyüktür. Çünkü herhangi bir turizm geli şimi gerçekleşmeden önce bozulmam ış olan do ğal çevre, h ızl ı ve yo ğun turistik tesis yat ı r ı mlar ı n ın in şa edilmesinden sonra zarar görmekte ve bozulan çevrede kurulan peyzaj, k ısa dönemde do ğal ve yap ısal düzeni birbirine ba ğlamakta; uzun dönemde ise bütünle şmesini sa ğ lamaktad ır. Bu yönüyle peyzaj tasar ım ve planlamas ı n ın, bir tesisin var olmas ı; varl ığı n ı sürdürebilmesi ve zaman içinde de ğerinin artmas ı nda ya şamsal önemi vard ı r. Bu ara şt ı rman ı n amac ı, Antalya'n ı n k ı y ı şeridindeki turizm geli şimlerinin peyzaj mimarl ığı hizmetlerine dayal ı fiziksel çevre olu şum sürecinde olu şan sorunlar ı ortaya ç ı karmak ve uygun çözüm önerilerinde bulunmakt ı r.

3 SAYAN, M.S. ve Y. ÖZTAN., "Antalya k ıy ı şeridindeki turizm tesislerinin fiziksel planlama sürecinde ortaya ç ıkan sorunlar ve çözüm önerileri" 73 Materyal ve Yöntem Ara şt ırma materyalini Antalya ili k ıyı şeridinde yer alan turizm tesisleri olu şturmaktad ır. Bu tesislere ili şkin elde edilebilen vaziyet planlar ı, yap ısal ve bitkisel peyzaj projeleri, proje raporlar ı; tan ıt ım broşürleri; çekilen fotoğ raflar materyal olarak kullan ı lm ışt ır. Ayr ıca sorunlar ı n belirlenmesinde proje müellifieriyle, genel müdürlerle, otel müdürleriyle ve teknik personel ile yap ılan sözlü görü şmelerden edinilen bilgilerden de, yararlan ılm ışt ı r. Antalya k ıyı şeridine ili şkin 1: ölçekli çevre düzeni planlar ı; 1:5000 ölçekli naz ım imar planlar ı ve çeşitli ölçeklerdeki uygulama imar planlar ı da materyallerin aras ı nda yer almaktad ı r. Çal ışma, y ı llar ı aras ı nda gerçekle ştirilmi ştir. Bu periyotta k ı y ı şeridi üzerinde yer alan; denizle do ğ rudan ili şkili; beş ve dört y ı ld ızl ı oteller ile birinci s ı n ıf tatil köyler' içinden, ara şt ırman ı n gerçekle ştirilmesine yard ı mc ı olan 44 adet turistik tesis şeçilmi ştir. Seçilen tesislerin herbirine y ı l ı n değ i ş ik mevsimlerinde ziyaretlerde bulunulmu ştur. Tesislere ziyaretler s ıras ında genellikle otel yöneticileri ile görü şmeler yap ı lm ışt ı r. D ış mekanlar, tesisin sorumlu peyzaj mimari veya bahçe şefi nezaretinde incelenmi ştir. Bu incelemeler s ıras ında her tesise ili şkin foto ğ raflar çekilmiş ve görü şmelerden elde edilen bilgiler not edilmi ştir. Ara şt ırma sonucunda, sorunlar her bir tesis baz ında saptanm ış ve tablolar halinde özetlenmi ştir. Çal ışman ı n son bölümünde saptanan sorunlara ili şkin olas ı çözümler geli ştirilmi ştir. Bulgular ve Tart ışma Bu ara şt ı rmadan elde edilen bilgi, doküman ve yap ılan gözlemler sonucunda Antalya k ı y ı şeridindeki turistik tesislerde fiziksel çevre olu şum sürecinde birtak ım sorunlar ın varl ığı saptanm ışt ır. Genellikle doğal özelliklerden olu şan bir parseli, turistik tesis durumuna getirinceye kadar geçen süreçte ve sonras ı ndaki varolu ş sürecinde görülen sorunlar, peyzaj planlama ve tesisin fiziksel çevre olu şumu yönünden alt ı temel grupta incelenebilir: Yat ı r ı mc ıdan kaynaklanan sorunlar Tasar ım ve planlama sürecinde ya şanan sorunlar Yap ısal peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar Bitkisel peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar I şletme ve bak ım sürecinde ya şanan sorunlar Tan ıt ım ve pazarlama sürecinde ya şanan sorunlar Bu sorunlar ı n görüldüğü tesisler Çizelge 1'de verilmi ştir. Buna göre tesislerin %9.1'inde be ş sorun; yine %9.1'inde dört sorun; %25'inde üç sorun; %36.36's ı nda iki sorun ve %20.45'inde ise sadece bir sorun oldu ğ u görülmektedir. Tesislerde %52.27 oran ı ile bitkisel peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar birinci s ırada yer almaktad ı r. Bunu %47.72 ile yap ı sal peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar; %45.45 ile i şletme ve bak ım sürecinde ya şanan sorunlar; %38.63 ile tasar ım ve planlama sürecinde ya şanan sorunlar; %34.09 ile tan ıt ım ve pazarlama sürecinde ya şanan sorunlar ve %31.81 ile yat ı r ımc ı dan kaynaklanan sorunlar izlemektedir. Yat ı r ımc ıdan kaynaklanan sorunlar Türkiye'de uluslararas ı büyük otel zincirleri d ışı ndaki turistik tesis yat ır ı mc ı lar ı n ın büyük çoğunlu ğu, daha önce turizm sektöründe deneyimi olmayan; aktif olarak in şaat sektöründe etkinlik gösteren; kamu kurulu şlar ı n ı n ve kamu iktisadi te şekküllerinin ihalelerini izleyen büyük in şaat firmalar ından olu şmaktad ır. Yat ı r ı mc ı n ın sektörde deneyimi olmamas ı tesislerin fiziksel çevreleri aç ı s ı ndan da sorun yaratmaktad ı r. Antalya k ı y ı lar ı nda yer alan turizm geli şimlerinde bu türden, gerek yat ı r ı mc ı, gerekse i şletmeci durumunda çok Örnek vard ır. Ara şt ı r ılan tesisler içinde yat ı r ımc ı dan kaynaklanan sorunlar ı n görüldü ğü tesislerin oran ı %31.81'dir. In şaatç ı l ı k deneyimlerini turizm te şvikleriyle birleştirmeyi planlay ıp turistik tesis yap ı m ı n ı gerçekle ştiren bu yat ı r ı mc ı firmalar ı n birço ğu, planlama, projelendirme ve in şaat a şamalar ında gereksinim program ı ve mekan organizasyonu konular ı ndaki teknik bilgileri dan ışmanlaria gidermeye çal ışmalar ına ra ğmen, bazen firman ı n yönetim kurulu ba şkanlar ı ve üyeleri, iç mimariden d ış cephe boya rengine; di ş mekan dö şeme malzemesinden, seçilecek bitkilere kadar birçok konuda kendi tercihlerini kullanmaktad ı rlar. Baz ı tesislerde ise yap ılacak i şlerle ilgili uzmanlar ça ğ r ılmakta; genel bir görü şme sonucunda, uzman ı n o anda akl ı na gelen çözümler veya dü şünceler, daha sonra yap ılacak uygulamalar ın ana temas ı olarak kullan ı labilmektedir. Böyle bir turistik tesiste, i ş programlar ı aksamakta; mimari, peyzaj, altyap ı, donan ım ve diğer birçok konuda rastlant ısal kararlar al ı nabilmektedir. Üstelik, yap ı lan uygulamalar belirli bir tasar ım konseptine dayanmad ığı için, d ış mekanlar kimlik kazanamamaktad ı r. Turizmde hizmet veren i şletmelerin, di ğer i şletmelerden değ i şik özellikleri bulunmaktad ır. iç ve d ış mekanlar ı n sahip olmas ı gereken sistemi, bu sistemin i şleyişini ve mekanlar ın sahip olmas ı gereken özellikleri konuklar ı n gereksinimleri belirler. Turizm i şletmeciliği en rasyonel hizmetin, en uygun mekanlarda olu şmas ı n ı Sa ğlar. Turizmde gerek mimari, gerekse peyzaj mimarisini etkileyen ölçütlerin tam olarak bilinmesiyle ba şar ıya ula şı labilir. Ancak sektörden gelmeyen yat ır ımc ı firmalar, bir tesisin planlama, uygulama, bak ım ve i şletme a şamalar ında kalitesiz, uyumsuz ve amac ı na ula şmayan yap ı lar ı n, d ış mekanlar ı n ve hizmetlerin ortaya ç ı kmas ı na neden olabilmektedir. Tasar ım ve planlama sürecinde ya şanan sorunlar Tasar ım ve planlama sürecinde ya şanan sorunlar ı n temelinde bu süreçte deneyimli bir peyzaj mimarinin görev almay ışı yatmaktad ır. Bu süreçte ya şanan sorunlar ı n oran ı, %38.63 olarak saptanm ıştır. En önemli sorunlardan biri, peyzaj mimari taraf ı ndan yap ı lmas ı gereken, araç ve yaya sirkülasyonu ile yap ısal peyzaj tasar ım ı n ı n, mimari proje müellifı taraf ı ndan gerçekle ştirilmesidir. Böyle bir durumda mimari proje grubu, iç mekanlar ın ve yap ı lar ı n tasar ım ı n ı birçok ölçüte göre detayl ı bir şekilde

4 74 TARIM BILIMLERI DERGiSi 2000, Cilt 6, Say ı 4 yaparken; d ış mekanlar ı n yap ısal tasar ı m ı n ı ço ğ'unlukla yap ılar aras ı zorunlu ba ğlant ılar olarak görmekte; d ış mekandaki yap ısal peyzaj elemanlar ı n ı ise kolosal elemanlar veya kitleler olarak belirlemektedir. Peyzaj mimari taraf ı ndan araziye ili şkin analiz çal ışmalar ı yap ı lmad ığı ndan toprak, topografya ve di ğer do ğal özellikler de ğerlendirilememektedir. Yöreye ili şkin Akdeniz ikliminin, do ğ al bitki örtüsünün, düzenlemede yer verilecek peyzaj bitkilerinin, iklim-bitki örtüsü aras ındaki ve iklim-yap ı sal peyzaj elemanlar ı aras ı ndaki ili şkilerin, genelde turizm kavram ı n ı n ve özelde de tasar ı m ı yap ılacak turistik tesis gereksinimlerinin tam olarak bilinmedi ği bir peyzaj tasar ım ve planlama süreci sonunda ortaya ç ıkacak çevre düzenlemesi, genellikle amaca, arazinin özelliklerine ve çevresel özelliklere uygun olmamaktad ı r. Bu süre içinde tesis alan ı nda yap ılacak birkaç etüt çal ışmas ı planlamay ı do ğru yönlendirmek için< yeterli olmamaktad ır. Baz ı durumlarda harita mühendisleri veya topo ğraflar taraf ı ndan haz ı rlanan a ğaç rölövesi ve plankote, peyzaj tasar ı m ı n ı yapabilmek için yeterli görülebilmektedir. Böyle yönlendirilen süreçte genellikle aplikasyon sorunlar ı ç ı kmakta ve revizyonlar artmaktad ı r. Çizelge 1. Ara şt ı rma kapsam ı nda ele al ı nan tesisler SIRA NO TESIS ADI Jelun ıos ueuepleu ıçe ıi uepıd ıul ıge,i, Tasa r ım ve planlama sürecinde ya şanan sorunlar Yap ısal peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar ıi Bitkisel peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar Işletme ve ba k ı m sürecinde ya şanan sorunla r Tan ıt ım ve pazarlama sürecinde ya şanan sorunlar 1 Sorunlar ın tesis baz ında toplam ı 1 Adora Golf Resort Hotel 2 Altis Golf Hotel X 1 3 Asteria Hotel (Kumköy) X X 2 4 Cesars Resort&Hotels Belek X X X X 4 5 Champion Holiday Village X X 3 6 Club Alda X X 2 7 Club Ali Bey X X X 3 8 Club Aldiana Side X X X 3 9 Club Asteria (Belek) X X 2 10 Club Hotel Bellis X X X X X 5 11 Club Hotel Sera X X X 3 12 Club Hotel Sirene X X X X 4 13 Club Hotel Tekirova Corinthia X X 2 14 Club Mediterranee Kemer Holiday Village X _X 2 15 Club Mediterranee Palmiye Holiday Village X 1 16 Club Mega Saray X X 2 17 Club Palm Beach Vista X X X X 4 18 Club Phaselis X X X 3 19 Club Salima Beldibi Holiday Village X X 2 20 Club Varuna X X X 3 21 Dedeman Antalya Hotel X X X 3 22 Dedeman Club Blue Waters X X 2 23 Falez Hotel Antalya X X 2 24 Favori Aqua Resort X X 2 25 Grand Prestige Hotel Side X X X 3 26 Grida Village X X 2 27 Kiriş World Hotel X 1 28 Mart ı Myra Dreamland Holiday Village X X X X X 5 29 Merit Arcadia Resort Hotel X 1 30 Mia Belpark Holiday Village X 1 31 Mia Belpark Palace X 1 32 Mirage Park Resort X X X X X 5 33 Naturland Country Resort X 1 34 Paradise Tat Beach Golf Hotel X X X 3 35 Pasha's Beach Club X X X 3 36 Renaissance Antalya Resort X X 2 37 Seven Sea's Resort X X 2 38 Sheraton Voyager Antalya X 1 39 Simena Holiday Village X X X X 4 40 Sunrise Hotel&Holiday Village X X 2 41 Talya Hotel X ı 42 Turtel Side Holiday Village X X 2 43 Turtel Sorgun Holiday Village X X 2 44 Turtle's Marco Polo Club X X X X X 5 Sorunlar ın her birinin to am ı

5 SAYAN, M.S. ve Y. ÖZTAN., "Antalya k ı y ı şeridindeki turizm tesislerinin fiziksel planlama sürecinde ortaya ç ıkan sorunlar ve çözüm önerileri" 75 Planlama sürecinde, genellikle mimarl ık ve peyzaj tasar ımlar ı n ı n ve peyzaj mimarl ığı tasar ımlar ı ile d ış mekân altyap ı sistemlerinin birbirleri ile bütünle şememesi bir ba şka sorun olarak ortaya ç ı kmaktad ır. Bunun nedeni iki tasar ım grubunun beraber çal ışmamalar ı d ı r. Genellikle peyzaj tasar ı mc ıs ı, çal ışman ın içine tüm mimari yap ı kitleleri ortaya ç ı kt ı ktan sonra girebilmekte ve peyzaj i ş leri, yap ım a şamas ındaki en son i ş olarak alg ı lanmaktad ı r. Sonuçta, alan içinde gerek planlama; gerekse uygulama a şamalar ında çevresel yönlerden birçok hata yap ı labilmektedir. Yap ısal peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar Yap ısal peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar ın %47.72'lik bir orana sahip oldu ğu görülmü ştür.turistik tesislerde yap ısal peyzaj projesinin uygulanmas ı, genellikle mimari projeyi gerçekle ştiren müteahhide i şin devam ı gibi verilmektedir. Müteahhit firma ise bu uygulamalar ı, genellikle belirlenen konularda deneyimli ta şeron firmalara vermektedir. Örne ğin; havuzun yap ım ve tesisat i şleri, bu konuda uzmanla şm ış firmalara; ta ş i şçilikleri yöredeki ta ş ustalar ı na; yapay kaya i şleri ise tasarlanan formlar ı üretebilecek firmalara verilmektedir. Yap ı sal peyzaj uygulama sürecinde ya şanan en büyük sorun, yine tasar ım ve projelendirme a şamas ı ndan buraya ta şı nmaktad ır. Peyzaj tasar ı m ı konusunda deneyimli olmayan bir planlama grubunun haz ı rlad ığı projeler, yeterli standartlarda olmamakta; detaylar yeterince iyi çözülememekte veya tamamen eksik olmakta; öngörülen yap ısal malzemeler iyi kullan ı lamamakta, mimari tasar ım konseptini destekleyememektedir. Böyle bir projeyle uygulama a şamas ı na geçildi ğinde, yetersiz uygulama kararlar ı, müteahhit firma taraf ından çözülmektedir. Bunun tersi durumda ise gerçekten iyi çözülmü ş ayr ı nt ı lardan, uygulamas ı n ı n zor ve dolay ıs ı yla pahal ı olu şu nedenleriyle vazgeçilebilmektedir. Sonuçta yap ısal peyzaj uygulamalar ı, rastlant ısal olarak ortaya ç ı kabilmekte; tasar ımc ı n ın yaratt ığı konseptten uzakla şı lmakta; tasar ım ı n esteti ği ve bütünlü ğü bozulmaktad ı r. Bu süreçteki bir di ğer sorun ise acele ile yap ı lan uygulamalard ır. Antalya yöresinde yeni sezona yeti ştirme olgusu oldukça yayg ı nd ı r. Bu şekilde yap ımı gerçekle şen bir turizm tesisinde normal durumlarda peyzaj uygulamalar ı, inşaat ı n en son bölümünü olu şturmas ı na karşı n, genellikle ana otel binas ı, diğer yap ılar ve altyap ı gibi yap ısal çal ışmalar tam olarak bitmeden de çal ışmalar ba ş lat ılabilmektedir. Bu nedenle yap ısal peyzaj ı n uygulama süresince, tamamlanm ış bölümler birkaç kez bozulabilmekte; revizyonlar ın yap ı lmas ı zorunlu olabilmektedir. Bitkisel peyzaj uygulama sürecinde ya şanan sorunlar Ara şt ırmada ele al ınan tesislerin %52.2'sinde bitkisel peyzaj uygulama sürecinde sorunlar ın ya şand ığı saptanm ışt ır. Bu süreçteki sorunlar ı projelendirme ve uygulama a şamas ı nda ortaya ç ı kan sorunlar olarak ikiye ay ı rmak olas ı d ı r. Projelendirme a şamas ı nda yap ı sal peyzaj projesinin, mimari proje müellifı taraf ından haz ırland ığı durumlarda bitkisel peyzaj projesi, mimarl ı k grubuyla beraber çal ışan bir peyzaj planlama grubuna; yat ı r ımc ı firman ın öncelikli olarak seçti ği bir peyzaj grubuna veya şantiye taraf ı ndan seçilen yöredeki uygulamac ılardan birine verilmektedir. Yap ısal ve bitkisel peyzaj projesinin deneyimli bir peyzaj planlama grubunca yürütüldü ğü durumlarda, uygulama ço ğ unlukla şantiye yönetimi taraf ı ndan seçilen bir ta şeron firmaya verilmektedir. Ta şeron firman ın yapt ığı uygulaman ı n denetimini yürütmek için yat ı r ı mc ı firma ad ına bir peyzaj mimari şantiye kadrosunda yer almaktad ır. Ancak dü şük ücret-deneyimsiz eleman politikalar ı nedeniyle uygulama sürecinde önemli sorunlar ortaya ç ı kmaktad ı r. Uygulama a şamas ında bitkisel peyzaj projesi, uygulamas ı n ı n yöre veya bölgeden bir ta şeron firmaya verildi ği durumlarda, tasar ım projesi genellikle meslek d ışı ndan ki şilerce haz ırlanabilmekte ve yat ı r ımc ı firmaya formalite bir proje olarak sunulabilmektedir. Iyi kalitede bir tasar ımın yap ı lmad ığı proje ile uygulamaya geçildi ğ inde projenin tamamlanm ış olan yap ısal peyzaj uygulamalar ı na uyumlu olmay ışı ; yat ı r ı mc ı firman ı n değ işen istekleri ve uygulamac ı firman ın geli şigüzel yapt ığı bitkilendirrne nedenleriyle sürekli de ğ i ştirilmekte ve mevcut duruma uydurulmaktad ı r. Bu durumda da ortaya, bozulmu ş, şekil değ i ştirmiş; rastlant ısal olarak geli şmi ş bitkisel uygulama ç ı kmaktad ı r. Uygulama a şamas ı ndaki bir ba şka sorun, standart d ışı bitki kullan ı m ı ve i şçilik olarak befirmektedir. Peyzaj mimarl ığı n ı n önemini anlam ış olan yat ı r ı mc ı firmalar, çevreye ili şkin tüm projelendirme çal ışmalar ın ı mimari proje a şamas ı nda ba şlatmakta; bitkisel peyzaj projesinin gere ği olan bitkisel materyalin büyük bölümünü üretmek için şantiye yap ılar ı birlikte bir de sera kurmakta ve üretimi ba şlatmaktad ı r. Bu işin ba şı nda yer alan peyzaj mimari daha sonra uygulamay ı gerçekle ştirebilmekte.; çoğunlukla da i şletme a şamas ı nda peyzaj mimari olarak bak ı m ı yürütmektedir. Bu şekilde yakla şı k y ı ll ı k bir süre içinde yeterli büyüklükte bitkisel materyal elde edilebilmektedir. Projenin gerektirdi ği az miktardaki daha büyük veya özel baz ı bitki türleri ise d ışardan sa ğ lanmaktad ır. Böyle bir üretim etkinli ğiyle elde edilen bitkiler, iklimle tamamen uyum içinde olmakta ve nakliye sorunlar ı ortadan kalkmaktad ır. Ancak şantiyede bitkisel üretim sürecinin gerçekle ştirilmedi ği ve peyzaj uygulamas ı n ı n yöreden bir firmaya verildi ği durumlarda bitkisel materyal konusundaki aksakl ı klar üç şekilde olabilmektedir. Bunlar bitkilerin form bozukluklar ı; taahhüt edilen boy ve çaplarda bitkisel materyalin bulunamamas ı ve son olarak istenen varyetelerin bulunamay ı p daha farkl ı habitüse sahip alt varyetelerin kullan ı lmas ı d ır. Projede öngörülen bitki boylar ı n ı sa ğlayamayan uygulamac ı firma, bu eksikliği ayn ı tür bitkinin küçük örneklerini anla şmadaki miktar ından daha fazla say ıda kullanarak gidermeye çal ışsa da c ı l ız ve küçük bitkilerle ba şlang ı çta iyi bir peyzaj görüntüsü elde edilememektedir. Bitkisel uygulama sürecindeki s ı k ınt ı lar ın bir bölümünü de turizm tesislerine yöreden veya farkl ı bölgelerden getirilen yüksek boylu palmiye türlerinin transplantasyonlar ı s ı ras ında ya şanan sorunlar olu şturmaktad ır. Palmiyeler, genellikle bir t ır kasas ı içinde; kasan ı n alabilece ği kapasite sonuna kadar tamamlanarak, üst üste istiflenmi ş şekilde; kökler aç ıkta; kasan ın üzeri branda ile kapat ı lmadan; k ısaca son derece kötü ve y ı prat ı c ı ko şullarda nakledilmektedir. Bu şekilde

6 76 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 4 nakledilen bitkilerin bir de yanl ış dikilmeleri sonucunda,transplantasyonlar ba şar ı l ı olamarnaldad ı r. Palmiyeler konusunda bir di ğer çok önemli sorun da bitkilerin formlar ına ve boylar ına bak ılmadan sat ı n al ı nmas ı d ır. Palmiye gtivdelerinin e ğri ve değ i şen kal ı n ı klarda olmas ı; yaprak tac ı formunun bozuk olmas ı veya alttan karde şlenip çok say ıda c ı l ız gövde yapm ış olmas ı gibi özellikler, bu konuda ölçütü olmayan turizm tesisleri için sorun olu şturmamaktad ı r. Bu durumda, peyzaj yönünden hiçbir de ğeri olmayan buna benzer habitüse sahip palmiyeler, i şverene "zor bulunan ve çok de ğ erli bitkiler" olarak tan ıt ılmakta ve di ğerlerinin iki-üç kat ı fiyatlara sat ılmaktad ır. Oysa, özellikle palmiye erin estetik düzgünlük ve birbirine e şdeğer olmalar ı, düzenlemenin dü şey yöndeki etkili görünümünü sa ğlamalar ı yönünden çok önem idir. 4 Baz ı durumlarda tesisin bulundu ğ u çevredeki vejetasyona tamamen ters olmas ına ra ğmen kullan ı lan palmiyeler, uyumsuz uk yaratmaktan ba şka bir i şe yaramamaktad ır. Oysa dikkatli kullan ı ld ığı koşulda insanlar üzerinde olumlu etkiler yapan palmiye türlerinin, ı l ıman k ıy ılardaki düzenlemelerde ve genel olarak dünyada 's ıcak iklim ve denizi ça ğ rışt ı rmas ı yönünden özel bir yeri vard ı r ve bitkisel kompozisyonlar ı n önemli bir materyallerinden biridir. İş letme ve bak ı m sürecinde ya şanan sorunlar Turistik tesisin i şletmeye aç ı lmas ıyla yeni sorunlar ortaya ç ı kmaktad ır. Planlama ve uygulama sürecinde göz önünde bulundurulmam ış birçok konu, i şletme a şamas ı nda i şletmeci için düzeltilmesi veya de ğ i ştirilmesi gerekli sorunlar olarak belirmektedir. Ara şt ırmada ele al ınan tesislerin %45.45'inde i şletme ve bak ım sürecinde sorunlar ı n yaşand ığı saptanm ıştı r. Yat ı r ımc ı firma baz ı durumlarda i şletmeyi kendisi sürdürmekte; baz ı durumlarda da turizm konusunda deneyimli bir gruba devretmektedir. I şletmenin devredilece ğ i önceden belirlenmemi şse, bu durumda planlama ve uygulama sürecinde i şletmecinin sözkonusu olabilecek özel gereksinimleri gereksinim program ı na girmemektedir. Dolay ı s ı yla mekânlar ı n kullan ı m ı ndan, d ış mekan düzenlemelerine kadar tesis bir dizi de ğ i şiklikle kar şı karşıya kalabilmektedir. Örne ğin birçok tesiste yat ı r ımc ı firma taraf ı ndan iç ve d ış mekanlarda olu şturulan kullan ımlar veya aktivite ortamlar ı ndan bir bölümü i şletmeci taraf ı ndan ya hiç kullan ılmamakta ya da ba şka amaçlarla kullan ı lmaktad ı r. Tesiste in şaat a şamas ı n ı n son bölümü olarak yap ı l ıp bitirilen yap ı sal ve bitkisel peyzaj düzenleme erinde veya d ış mekân sulama, ayd ı nlatma veya drenaj gibi altyap ıya ili şkin sistemlerin tam olarak çal ışmad ığı, yetersiz oldu ğ u veya kullan ı lan malzemelerin sağlam olmad ığı uygulamalarda sorunlar ya şa na bilmekted ir. Bak ı m yönünden ya şan ı an önemli sorunlardan biri, i şletmeci grubun maliyetleri a şa ğı çekebilmek için uygulad ığı, bak ım personelinin say ı ve kalitesinin dü şürülmesi e ğilimidir. Yeterli bak ı m ın sa ğlanmas ı için gereken eleman say ı s ı n ı n ve kalitesinin dü şürülmesiyle, bitkisel bak ım i şleri olmas ı gereken düzeyde 4 Dünyada üçbinden fazla türü bulunan palmiyelerden, do ğ al habitüsü gere ğ i çok gövdeli olan türler, yukar ıda aç ı klanan özelliklere sahip palmiyelerden ayr ı tutulmal ıd ır. yap ı lamamaktad ır. Tesisin d ış mekan temizlik i şlerinin de bak ım personelince yap ı ld ığı durumlarda bitkisel bak ı ma ayr ılan süre iyice azalmaktad ır. Tesislerde peyzaj bak ım ı n ın sorumlusu olarak genellikle bir peyzaj mimari veya ziraat mühendisi bulunmaktad ı r. Baz ı tesislerde bu i şi tesis in şaat ından beri çal ışmakta olan bir bahç ıvan yürütürken, baz ı lar ı nda i şletmeci grubun genel peyzaj sorumlusu olarak çal ışt ırmakta oldu ğu peyzaj mimari, periyodik aral ı klarla işletmeye gelerek bir veya genellikle iki haftal ı k iş program ı düzenlemektedir. Peyzaj bak ım sorumlulu ğunun peyzaj mimari d ışı nda bir ki şi taraf ı ndan yap ı ld ığı durumlarda, i şletmede sadece rutin bak ım işleri yürütülmekte; bitkiler yeteri kadar tan ı nmad ığı ndan yanl ış i şlemler yap ı labilmektedir. Ayr ıca bu ki şiler yarat ıc ı ve özgün bitkisel peyzaj düzenlemelerinin süreklili ğ ini sa ğ ayamamakta; düzenlemede önceden yap ı lm ış hatalar ı düzeltmek için yeterli bilgiye sahip olamamaktad ırlar. Turistik tesislerin baz ı lar ı da bitkisel bak ım i şini ayn ı yöreden bir peyzaj firmas ı na ihale edebilmektedir. Teklif yöntemine göre fiyat dü şürerek al ı nan i şin devam ı nda, bak ı m i şini yapan firma sadece yörede i ş yapm ış olmay ı ve referans portföyünü büyütmeyi hedefleyerek maliyeti dü şürebilmek için yetersiz say ıda ve kalifiye olmayan personel çal ışt ı rmaktad ı r. Tan ıt ı m sorunlar ve pazarlama sürecinde ya şanan Bilinçli turizmin tan ıt ım ve pazarlama sürecinde, tesisin sahip oldu ğ u manzaralardan, yöredeki do ğal kokulara; k ıyi özelliklerinden, kaya formlar ına ve doğal renk- ışı k uyumuna kadar birçok do ğal ve kültürel peyzaj özelli ği ile bunlar ın öne ç ı kart ılmas ıni sa ğlayan peyzaj düzenlemesinin sahip oldu ğ u özellik ve güzelliklerin her birinin ayr ı ayr ı önemi vard ı r. Bütünleşmi ş tan ıt ım ve pazarlamada "yerin özelliklerini öne ç ı karma" anlay ışı yla, tesisin "özel bir yer" olmas ı sa ğlan ı r. Sahip olunan çevre ve peyzaj özelliklerinin fark ı nda olunmas ı ve bilinçli olarak kullan ı lmas ı n ı n bu süreçte yeri büyük olmaktad ı r. Antalya k ıy ı lar ı nda yerle ş mi ş turizm tesislerinin pek az ı, doğal ve kültürel peyzaj özelliklerini ve yarat ılan d ış mekân düzenlemelerini, tan ıt ım ve pazarlamada aktif bir malzeme olarak kul anmaktad ı r. Ara şt ırmada ele al ı nan tesislerin %34.09'unda bu sorun gözlemlenmi ştir. Yat ı r ı mc ı veya i şletmeci firman ın k ısa dönemde elde etmeyi hedefledi ği yüksek kazanç dü şünceleri ve konunun öneminin yeterince fark ı nda olunmamas ı, tan ıt ım ve pazarlama sürecinin yüzeysel bir şekilde yürütülmesine neden olmaktad ı r. Sorunlara yönelik çözüm önerileri Bu bölümde turizm amaçl ı tesislerin fiziksel çevre olu şum sürecinde belirlenen alt ı grupta incelenen sorunlara çözüm önerileri getirilmeye ça ışılacakt ı r. Yat ı r ımc ı ki şi ve kurulu şlara ili şkin öneriler Turizmi planl ı şekilde büyütecek faktör, e ğ itim, bilgi ve dolay ı s ıyla bilinç sahibi olmakt ı r. Yat ı r ı mc ı çevresinde büyüyen sorunlar ı n merkezinde ise ço ğ unlukla eğ itimsizlik yatmaktad ı r. Yat ı r ı mc ı n ı n bilinç endirilmesine, turizmde devlet politikas ı ile ne kadar ve ne kalitede dü şüncenin olu şturulup uyguland ığı n ın anla şı lmas ıyla ba şlamak gerekmektedir. Gelece ğe yönelik sürdürü ebilir ve do ğ al-

7 SAYAN, M.S. ve Y. ÖZTAN., "Antalya klyi şeridindeki turizm tesislerinin fiziksel planlama sürecinde ortaya ç ıkan sorunlar ve çözüm önerileri" 77 kültürel özellikleri korumaya yönelik bir turizm politikas ı, tüm süreci olumlu yönde etkileyebilir. Bu konuda öncelikle Turizm Bakanl ığı taraf ı ndan hükümet de ğ i şikliklerinden etkilenmeyecek yeni yasal düzenlemeler yap ı labilir. Bu düzenlemelerin içerikleri ekonomik, sosyal, kültürel, fiziksel, çevresel, turistik, sanatsal, arkeolojik, mimari ve ilişkili diğer konulardaki uzman ki şiler taraf ı ndan haz ı rlanmal ı d ı r. Yat ır ımc ılar ın düzeyi ve ülkemizin ko şullar ı göz önünde bulundurulursa, geli ştirilebilecek çözümlere, bu ki şi veya kurulu şlar ı n turizm ile ba ğ lar ı n ı ortaya koymakla başlanabilir. Bu noktada Turizm Bakanl ığı 'na büyük görev dü şmektedir. Yat ı r ımc ı firmalar ı n turizm ile ba ğlant ılar ı n ı ; halen turizm sektöründe çal ışı p çal ışmad ı klar ın ı ; yapt ı klar ı i şin kalitesini veya hecieflenen, noktaya ne kadar yakla şt ı klar ı gibi konuya ili şkin, yeterlilik düzeylerini ara şt ıracak olan kurulu ş Turizm Bakanl ığı 'd ı r. Firmalar bu yönden a şa ğı daki gibi kategorilere ayr ı labilir: Dünyada birçok yat ı r ı m ı n sahibi olan zincir otel gruplar ı turizm sektöründe deneyimli olduklar ı ndan, kendi sistemlerine göre in şaat, planlama ve proje i şlerini yürütmektedirler. Mimarl ık ve peyzaj mimarl ığı tasar ı mlar ı da kendi konseptlerini yans ıtmaktad ı r. Bu otel zincirleri turistik etkinlikte bulunacaklar ı ülkedeki yasal mevzuata zaten uymaktad ı rlar. Türkiye'de uzun y ı llardan beri turizm sektöründe çal ışmakta ve yat ı r ı m yapmakta olan firmalar ın da birço ğ u planlama gruplar ı n ı olu şturmu şlard ır. Bu gruptaki yat ı r ı mc ı firmalarla ilgili koyulacak ölçüt, profesyonel in şaat yönetimini sağlamak yönünden olabilir. Özellikle az deneyimli ve turizm sektörüne ilk kez at ılacak olan yat ı r ımc ı firmalara daha ciddi ölçütler uygulanmal ı d ı r. Gelece ğe yönelik turizm politikalar ı do ğrultusunda yeni yat ı r ımc ı lar ı n bilinçlenmesini sa ğlamak, temel amaç olmal ıd ı r. Birkaç projeyle turizmde referans sahibi olman ı n veya turizm sektöründe kal ıc ı l ığı sa ğ laman ı n olas ı olmad ığı, son y ıllardaki dalgalanmalarda iflas eden turizm firmalar ından anla şılabilir. Bu nedenle, bu firmalar için turistik tesis planlamas ı nda uzman; proje ve in şaat yönetimini sa ğlayacak firmalarla veya yat ı r ı mc ılarla çal ışma zorunlulu ğu getirilebilir. Yat ı r ı mc ı firman ın uzman bir dan ışman veya dan ışman grubu ile çal ışmas ı sa ğ lanmal ı d ı r. Tasar ım ve planlama süreci için öneriler Akdeniz iklimindeki bir turistik tesisin peyzaj tasar ı m ve planlamas ı, genel olarak turizm tesisi planlamalar ı nda ve özellikle de Akdeniz iklim ve bitki örtüsü konusunda uzman tasar ı mc ılar taraf ı ndan yap ı lmal ı d ır. Bu sürecin ba şlang ı c ından itibaren mimari tasar ı m ı ve peyzaj tasar ı mlar ı n ı gerçekle ştirecek olan gruplar genel konseptin bütünlü ğünü ve i şin koordinasyonu sa ğ lamak için s ık s ı k biraraya gelmelidirler. Peyzaj tasar ı m ı n ı yapacak gruba i şi, bizzat yat ı r ı mc ı firma veya proje ve in şaat yönetimini yürüten firma verebilir. Her ko şulda amaç, belirlenen alanda, öngörülen ölçütlere uyacak şekilde en iyi ve amaca en uygun tasar ı m ın gerçekle ştirilmesidir. Peyzaj projesinin uygulama denetiminin tasar ı mc ıya verilmesiyle projenin tüm detaylar ına kadar tam olarak uygulanmas ı sağlanabilir ve böylece gereken revizyonlar ı n denetim alt ı nda tutulabilir. Peyzaj tasar ım ve planlamas ı n ı yapacak firma, önceki deneyimlerine bak ılarak belirlenmelidir. Çünkü Antalya k ıy ılar ı ndaki turistik tesislerde deneyimsizlikten, birçok hatalar yap ı lm ış ve hâlâ yap ı lmaktad ı r. Örne ğin K ızı lçam (Pinus brutia) gövdelerinin orijinal zemin düzeyinden cm'e kadar doldurulmas ı; bir süre sonra a ğ açlar ın kurumas ı ve sadece bu nedenle Antalya'daki turistik tesislerde yüzlerce, çam ın ölümü, deneyimsizli ğin çarp ı c ı göstergelerinden biridir. Ayn ı şekilde, Akdeniz iklirninin özelliklerinin fark ı nda olunmamas ı, tesisin i şletme a şamas ında ekonomik külfetler getirecek, zaman zaman aktif turizm sezonundaki onar ımlar, görüntü kirlili ği yaratacakt ı r. D ış meunda kullan ılacak yap ısal malzemelerin özellikleri iyi tan ı nmal ı ; yap ılacak bütün altyap ı sistemleri mevcut iklimsel verilere uygun olmal ıd ır. Malzemelerin standartlara uygun olup olmad ığı, içeri ği, rengi, formu ve uygulama kolayl ığı gibi özellikleri tasar ımc ılar taraf ı ndan değerlendirilmelidir. I şlevselli ğin üç boyutu olan yap ı sal, fiziksel ve estetik ve kültürel i şlevsellik, peyzaj tasar ım ve planlama sürecinde önemlidir. Tasar ım yapacak grup tesisin bulundu ğu parselin tüm peyzaj özelliklerini, yak ı n ve uzak çevre ile olan ili şkilerini, yörenin kültürel altyap ıs ı n ı ve sosyal ya şama ili şkin değerlerini, yak ı n çevrenin tarihi ve arkeolojik miras ı n ı, do ğal hayvan topluluklar ı n ı ve ortam ı n insan duyular ına yönelen çevre özelliklerini incelemek, değerlendirmek zorundad ı r. Peyzajla ilgili altyap ı sistemlerinin en önemlilerinden, arazi drenaj sistemi de tasar ı mc ı taraf ından kurulmal ı d ı r. Doğal arazi e ğimleri ile uyu şmayan peyzaj tasar ım ve kotland ı rmas ı ile arazi şekillendirmesi, i şletme aç ı s ı ndan büyük sorunlar yaratabilecektir. Tasar ımı n bitkisel boyutu, Akdeniz iklimi ko şullar ı nda iyi değerlendirilmesi gereken bir konudur. iklimle bitkiler aras ı ndaki ili şkiler, iklime uygun bitki türleri, bitkilerin büyüme h ız ı, turistik tesislerin bitkisel peyzaj tasar ımlar ı n ı etkileyen faktörlerdir. Çünkü Antalya'da yap ılan bitkisel düzenlemeler çok k ısa zamanda tasar ı mc ı n ı n kafas ı nda yaratt ığı görünüme ula şabilmektedir. Ayr ıca alanda varolan hava ak ı mlar ı ve güzel manzaralar uygun olmayan bitkisel tasar ı m ve uygulamayla kesilmemelidir. Yap ı sal peyzaj uygulama süreci için öneriler In şaat alan ındaki yap ısal peyzaj uygulamalar ı, yap ı in şaatlar ı n ın son a şamalar ı nda ba şlat ılmal ı d ı r. Yap ı lar aras ı ndaki kotiann ne şekillerde birbirine ba ğlanaca ğı, arazi şekillendirme projesinde ortaya ç ıkacakt ı r. Detaylar ı iyi çözülmü ş bir yap ısal peyzaj projesi, yap ı mimarisinden farkl ı yöntemler gerektirebilir. Tasar ı mlara ili ş kin detaylar ı n tam uygulanmas ı, uygulamac ı müteahhit ve ta şeronlara zor gelebilmektedir. Bu nedenle, yap ısal uygulama a şamas ı nda, proje müellifinin ayn ı zamanda projenin kontrolü olmas ı sa ğlanmal ı d ı r. Özellikle informal çizgiler, kal ı plar, ve daha önce kar şı laşı lmayan formiar ı n üretimini yapmak, uygulamac ılara genellikle formal çizgilerin kullan ı ld ığı mimari formlar ı gerçekle ştirmekten daha zor gelebilir ve denetimin kaç ı r ı ld ığı durumlarda projeden farkl ı uygulamalar ortaya ç ı kabilir. Maliyeti sürekli olarak düşürme eğiliminde olan yat ı r ımc ı firma bu i şi, malzeme kalitesini dü ş ürerek veya kalifiye olmayan i şçilik kullanarak

8 78 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 4 yapabilmektedir. K ısa vadede elde edilecek kazançlar, uzun vadede asl ında zarar anlam ı na gelebilir. Yap ısal peyzaj uygulamas ı, mutlaka konular ı nda uzman ta şeronlar taraf ından gerçekle ştirilmelidir. Aksi ko şulda önemli uygulama sorunlar ı ortaya ç ı kabilir. Örne ğin yüzme havuzu çevresindeki güne şlenme alan ı niteli ğindeki sert zeminlerde ıslak ayakla kaymay ı engelleyecek yüzey dokusuna sahip malzemenin kullan ı lmamas ı sonucunda insanlar için fiziksel i şlevselli ğ i yetersiz bir uygulama ortaya ç ı kabilmekte ve i ş letmeciler doğacak kazalardan dolay ı büyük tazminatlar ödemek zorunda kalabilmektedirler. Yap ı lar ı ve d ış mekânlardaki fasiliteleri birbirine ba ğlayan yürüme yollar ı n ı n tasar ı m ı nda fiziksel engeli' insanlar ı n gereksinimi olan rampalara yer verilmelidir. Bu rampalar ayn ı zamanda apartlar şeklindeki konaklama ünitelerine servis yapmak için de gereklidir. Yap ısal peyzaj uygulamalar ı nda Akdeniz iklimi ko ş ullar ına uygunlu ğun sa ğlanmas ı zorunludur. Bu yönden, e ğer projenin gere ği olan yap ısal malzemeler ve yöntemler iklimle uyumsuzsa, mutlaka proje müellif ınin karar ı doğrultusunda daha uygun olanlarla de ğ i ştirilmelidir. Bitkisel peyzaj uygulama süreci için öneriler Turistik tesisin bitkisel peyzaj uygulamalar ı n ı n, tüm yap ı in şaatlar ı, altyap ı çal ışmalar ı ve yap ısal peyzaj uygulamalar ı ndan sonra ba şlat ı lmas ı uygun olmaktad ı r. Tersi durumlarda bitirilen i şler bozulabilmekte; bu da zaman ve para kayb ı na neden olmaktad ı r. Peyzaj uygulamas ı n ı yapacak ki şi veya grubun, Akdeniz iklimi ve Antalya özelindeki do ğal bitki örtüsü, do ğalla şm ış kültürel ve kültürel bitki örtüsünün türlerini, bitki türlerine ili şkin tüm habitüs özelliklerini, büyüme h ızlar ı n ı, hastal ı k ve zararl ı lara olan duyarl ı l ı k düzeylerini, kök yap ılar ı n ı, ölü örtü olu şturma özellikleri gibi düzenlemeyi do ğrudan etkileyecek bilgilere sahip olmas ı gerekmektedir. Şantiye yap ı lar ı ile birlikte kurulan bir üretim seras ı, bitkisel uygulama s ı ras ında i şleri önemli ölçüde kolayla şt ı ran bir yöntem olarak uygulanmaktad ır. Sera ko şullar ında bitkiler, dikilebilecek büyüklü ğe k ısa sürede ula şmaktad ı r. D ışardan al ınan boylu fidanlar ise, yo ğ un bak ı mla oldukça iyi geli şme göstermekte ve düzenlemede istenilen görünümü verebilmektedir. Üretim sürecini, yörenin do ğal bitki örtüsünü ve kültür bitkilerini iyi tan ıyan; üretim yöntemleri konusunda bilgi ve deneyim sahibi bir peyzaj mimarinin yönlendirmesi gerekmektedir. Bitkisel uygulama şantiyenin kendi olanaklar ı ile yürütülebilir ya da belirli a şamalarda ta şeronlar kullanabilir. Bitkisel uygulaman ı n tamam ı n ı n bir ta şerona verildi ğ i durumlarda yat ı r ımc ı aç ı s ından en önemli nokta i ş in denetimidir. Bu amaçla tasar ımc ı denetimi kendisi yapabilir veya yat ı r ı mc ı firman ı n peyzaj mimari denetim görevini yürütebilir. Yöredeki uygulamac ı peyzaj şirketlerinin mesleki denetimi, Peyzaj Mimarlar ı Odas ı taraf ı ndan yap ılmal ı d ı r. Özellikle Akdeniz iklimi ko ş ullar ı nda çal ışma deneyimine sahip şirketlere "iklimsel i ş yeterlili ği lisans ı " verilmelidir. Böylece yat ı r ımc ı firmalar Odan ı n yeterlilik verdi ğ i şirketlerle rahatl ıkla iş yapabileceklerdir. İşin süresi boyunca ç ı kabilecek aksakl ı k ve yanl ış l ı klardan ta şeronlar ve müteahhit şirketler sorumlu tutulabilir ve bu durum hakk ında Peyzaj Mimarlan Odas ı bilgilendirilebilir. Mesleki disiplini sa ğlamak ve kaliteyi korumak amac ıyla getirilen bu öneri bütün yönleriyle ele al ınabilir ve yap ı lacak düzenlemeler gereksinimlere göre belirlenebilir. Bitkisel uygulaman ı n temelleri konusunda dokümanlar haz ı rlanabilir. Bu dokümanlar bir tür Akdeniz iklimi ko ş ullar ında bitkisel uygulama ve bak ım şartnamesi niteli ğinde olabilir. Peyzaj uygulamalar ı n ı n şartnameyle ihale edilmesi i şverenin tam denetimini sa ğlayabilecektir. İşletme ve bak ım süreci için öneriler D ış mekan düzenlemelerinin bak ım ve temizlik süreci bitkisel uygulamalardan sonra ba şlamaktad ı r. Bak ım i şletmenin bir parças ı olup a şa ğı daki i şleri kapsamaktad ı r: D ış mekândaki bitkisel peyzaj düzenlemesi yap ı lm ış alanlar ı n bak ı m ı ve geliştirilmesi İç mekan bitkisel düzenlemelerin bak ı m ı ve geli ştirilmesi Hastal ık ve zararl ılarla mücadele program ı n ı n olu şturulmas ı Araç ve yaya yollar ı n ı n, park alanlar ı n ı n ve di ğer sert yüzeylerin temizlik ve bak ı m ı Servis alanlar ı n ı n temizli ğ i iç ve d ış mekandaki tüm su yüzeylerinin ve havuzlar ı n temizlik ve bak ı m ı Konuklar ın kat ı l ı m ı için basit do ğa aktivitelerinin organizasyonu (Örne ğin tesis içinde bahçe turu veya doğ al bitki örtüsü içinde yürüyü ş gibi) Bak ım i şlerinin düzenli olarak yap ı lmas ı için bir peyzaj mimari; yeterli say ı da nitelikli bahç ı van ve temizlik elemanlar ı; bak ı m i şlerine yönelik, yeterli say ıda, amaca uygun ve kaliteli araç, alet ve ekipmanlar gerekir. Bitkisel çöplerin ta şı nmas ı nda kullan ılan ta şı y ıc ı lar ı n, çim biçme makinelerinin ve di ğer ekipmanlar ın hem sessizlik yönünden mü şteri ho şnutlu ğu, hem de fosil yak ıt kullanmayarak çevreye daha dost olmas ı yönlerinden elektrikli olanlar ı n ı n seçilmesi tesis için art ı puand ı r. Çim alanlar ın bak ımı, daha özel bilgi birikimi gerektirebilir. Sulama sisteminin çim alanlar için yeterli ve uygun olmas ı bak ım ı n kolayla şmas ı n ı sa ğlayan önemli bir faktördür. Sulama sistemi, bu konuda uzman firmalar taraf ı ndan, tasar ımc ı n ı n yaratt ığı bitkilendirme desenine göre haz ı rlanmal ı ve uygulanmal ı d ı r. İşletme a şamas ı nda d ış mekanlar ı n tasar ım ıyla ilgili kullan ım sürecinde ç ı kan sorunlar konusunda projeyi haz ı rlayan tasar ı mc ıya ba şvurulmas ı gerekir. istenen de ğ i şiklikler, tasar ı mc ı ve mühendislerin denetiminde yap ı lmal ı d ı r. Gerekli yap ısal de ğ i şikliklerin tesisin teknik servisince yap ı ld ığı ko şulda ilerde daha büyük sorunlar olu şabilmektedir. Bitkisel de ğ i şiklikler için de ayn ı durum söz konusudur. Tesisin üst düzey yöneticilerinin veya yat ı r ı mc ı ki şinin bitkilere; düzenlemeye ili şkin yeni dü şünceleri bitkisel tasar ı m ı yapan ki şi taraf ı ndan de ğ erlendirilebilir, önerilen dü şünce, tasar ım ı destekliyorsa uygulanabilir. Bitkisel bak ım ın amac ı, yarat ılan düzenlemenin süreklili ğ ini sa ğ lamakt ı r. Projede öngörülüp dikilen ancak iklime uyumsuzluktan veya çe şitli nedenlerden geli şemeyen bitkilerin yenileriyle de ğ i ştirilmesi ya da iptal

9 SAYAN, M.S. ve Y. ÖZTAN., "Antalya k ıy ı şeridindeki turizm tesislerinin fiziksel planlama sürecinde ortaya ç ı kan sorunlar ve çözüm önerileri" 79 edilmesi gerekebilir. Bu durumlarda öncelik, tesisin deneyim sahibi peyzaj mimar ı nda olacakt ı r. Tan ıt ım ve pazarlama süreci için öneriler Sorunlar bölümünde belirtildi ği üzere bir tesisin sahip oldu ğu d ış mekâna ili şkin çevresel özellikler onun di ğerlerinden farkl ı olmas ı n ı sa ğ layan faktörlerdir. Tan ıt ı m çal ışmalar ı tesisin "özgünlük" boyutunu öne ç ıkarabilir. Haz ırlanacak reklam bro şürleri ve kitapç ı klar ı nda dürüst olarak, sadece sahip olunan özellikler vurgulamal ı d ı r. Abart ı l ı renkler, montaj resimler veya hayal dünyas ı ça ğr ışı m ı yapan ifadeler, konuklar ın asla rastlayamayacaklan, göremeyecekleri ortamlar olmaktan otaya gitmemekte ve hayal k ı r ı kl ığına neden olabilmektedir. Tesisin yerle ştiği araziyi ve çevreyi olu şturan elemanlar ı n her biri, bütünün bir parças ı d ır. Bu güçlü altyap ı, peyzaj tasar ı mlar ıyla yeniden şekillendirilir ve geli ştirilir. Böylece do ğal özelliklerin de ğerinin artt ı r ı lmas ı sa ğlanabilir. Tan ıt ım ve pazarlama sürecindeki her çal ışman ın amac ı, bilinçli olarak belirlenmi ş stratejik yakla şımlara göre, insanlara inanarak ve ısrarla, tesisin Akdeniz ortam ından kaynaklanan "özgünlük" boyutunun anlat ı lmas ı ve gösterilmesi olabilir. Sonuç Bu çal ışmada, Antalya k ı y ılar ı nda bulunan turistik tesislerin, peyzaj mimarl ığı hizmetlerine dayal ı fiziksel çevre olu şum süreci ara şt ı r ı lm ış ve birtak ım sorunlar ı n varl ığı saptanm ışt ı r. Alt ı grupta toplanabilen bu sorunlar, genellikle do ğal özelliklerden olu şan bir parselin, turistik tesis kompleksi durumuna dönü şünceye kadar geçen süreçte ve sonras ı ndaki varolu ş sürecinde ya şanmaktad ı r. Bu süreç, yat ı r ı mc ı firma taraf ından cazip bir k ı y ı da bulunan turistik tesis arazisi için tahsisin al ı nmas ı yla ba şlamakta; tesisin aç ı lmas ı na kadar olan k ısa sürede yo ğun olarak devam etmekte; i şletme a şamas ı nda bir programa girmekte; tan ıt ım ve pazarlama a şamas ı nda da uzun y ıllara yay ılmaktad ır. Sürecin, peyzaj mimarl ığı hizmetleriyle do ğ rudan ilgili bölümleri, yo ğun olarak tesis aç ı l ı ncaya kadar olan in şaat a şamas ında ve tesis aç ı ld ı ktan sonra i şletme a şamas ı nda yer almaktad ı r. Tesislerin %52.27'sinde bitkisel peyzaj uygulama sürecinde; %47.72'sinde yap ı sal peyzaj uygulama sürecinde; %45.45'inde i şletme ve bak ım sürecinde; %38.63'ünde tasar ım ve planlama sürecinde; %34.09'unda tan ıt ım ve pazarlama sürecinde ve %31.81'inde de yat ı r ı mc ıdan kaynaklanan sorunlar saptanm ışt ı r. Ara şt ı rmada ele al ınan tesislerin en önemli sorununun bitkisel peyzaj uygulamalar ından kaynakland ığı (%52.27) görülmektedir. Sonuç olarak Antalya kly ılar ı ndaki turizm tesislerinde peyzaj mimarl ığı ile ilgili baz ı sorunlar ın olduğ u söylenebilir. Bu sorunlar tasar ım ve uygulama a şamas ı nda tesislerin d ış mekânlar ı na yeterli önemin verilmesi ve bu çal ışmadaki önerilerin uygulanmas ıyla giderilebilir. Ancak benzer sorunlar ülke genelinde görülmektedir. Ülkemizde genel olarak, turistik tesislerin iç mekan düzenlemelerine, d ış mekânlardan daha fazla önem verilmektedir. Oysa tüm dünyada insanlar ın kapal ı mekânlardaki gereksinimlerini kar şılamaya yönelik standartlar ın e şdeğerli ği sa ğlanm ışt ı r. Bu durumda turistik tesislerin "tek" ve "özel" olmas ı n ı sa ğlayan şey, iç mekanlar ın sahip oldu ğ u lüks ve ihti şamdan çok, peyzaj, do ğal vejetasyon, do ğal arazi yap ıst ve yerel-kültürel özellikler gibi sadece o alana özgü ve ba şka bir yerde bulunamayacak peyzaj özelliklerinin varl ığıd ı r. Karşı l ı kl ı etkile şimlerin olumlu oldu ğ u bir turizm şekli, turizm geli şimleri ile do ğal ve kültürel peyzaj özellikleri aras ı ndaki ili şkinin kalitesine ba ğ l ıd ır. Turistik geli şimlerde, doğal çevre ile yap ısal çevrenin birbirleriyle bütünleştirilmesi; insanlar için ya şanabilir d ış mekânlar ı n olu şturulmas ı nda peyzaj mimarl ığı hizmetlerinin Önemi büyüktür. D ış mekân düzenlemelerinin turizm pazar ı nda tesisin rekabet gücüne sa ğlad ığı katk ı n ın dnemini anlam ış olan profesyonel yat ı r ımc ılar, peyzaj mimarl ığı hizmetlerinin tam olarak gerçekle şmesini sa ğlamakta; k ısa ve uzun vadede sorun ya şamamaktad ı rlar. Kaynaklar Ayala, H Resort Hotel Landscape As An International Megatrend. Annals of Tourism Research. Pergamon Press., U.S.A. Volume 185: Anonim, Bat ı Akdeniz ve Güney Ege Turizm Geli şim Ara şt ı rmas ı-güney Antalya Turizm Geli şim Projesi. T.C. Turizm ve Tan ıtma Bakanl ığı Planlama Dairesi Ba şkanl ığı ve Turizm Bankas ı A. Ş. Genel Müdürlü ğü, Ankara. Anonim, Antalya. Yurt Ansiklopedisi. Cilt: 2 s.748 Anadolu Yay ı nc ı l ı k A. Ş. İ stanbul. Anonim, Güneybat ı Türkiye Turistik Yat ı r ı m Alanlar ı. T.C. Turizm Bankas ı A. Ş., Ankara. Anonim, Turizm Endüstrisi '99 Katalo ğu. Ekin Yaz ı m Merkezi, İstanbul. Anonim, Antalya K ı y ı Yerleşmeleri-Planlama, Yap ılanma Kullanma ve Sorunlar ı. TMMOB Mimarlar Odas ı Antalya Şubesi, Maraton Ofset ve Matbaac ı l ı k, Antalya. Anonim, Turizm Mevzuat!. T.C.Turizm Bakanl ığı, Ankara. Anonim, Club Med Summer Katalo ğu, No: 157. Anonim, 1998a. Belediye Belgeli Konaklama İstatistikleri Bülteni. T.C. Turizm Bakanl ığı Yat ırı mlar Genel Müdürlü ğü, Yay ı n no: 1999/1, Ankara. Anonim, 1998b. Konaklama İstatistikleri Bülteni. T.C. Turizm Bakanl ığı Yat ı r ımlar Genel Müdürlü ğ ü, Yay ın no: 1999/3, Ankara. Anonim, 1998c. Turizm Istatistikleri Bülteni. T.C. Turizm Bakanl ığı Yat ı r ımlar Genel Müdürlü ğü, Yay ı n no: 1999/4, Ankara. Anonymous, Gulet Touristik Türkei. Beker, O K ı y ı lar ı n Turizm Amaçl ı Kullan ı m ı. Çukurova Üniversitesi K ı y ı lar ı n Korunmas ı Paneli, Adana, Betuyab., Belek Turizm Merkezi Katalo ğ u.

10 80 TARIM BILIMLERI DERGISI 2000, Cilt 6, Say ı 4 Bovy, M. B., ve F. Lawson, Tourism and Recreation Development. The Architectural Press Ltd., London. England, R Culture! Identity and Consumerism: The Phenomenon of Mass Tourism. International Symposium on Architecture of Tourism in the Mediterranean (Policies- Planning-Design). Y ı ld ız University Faculty of Architecture, Istanbul, Volume 2, Proceedings 1: Gee, C. Y Resort Development and Management. Educational Institue of the American Hotel and Motel Association, Michigan. Gunn, C. A Vacationscape-Designing Tourist Regions. Van Nostrand Reinhold Co., New York. lkezawa, H The Mediterranean Resorts. Process Architecture Publishing Co., Ltd., Tokyo, Japan. lnskeep, E Tourism Planning: An Integrated and Sustainable Development Approach. Van Nostrand Reinhold, New York. Kalkan, O Turizm Mevzuat ı m ız. T.H.K. Bas ı mevi, Ankara, Korça, P Halk ın Turizmin Çevresel Etkilerini Alg ı lamas ı ve Değerlendirmesi. Turizm Geli ştirme ve E ğitim Vakf ı Yay ı n ı No: 31, Istanbul, 3. Mieczkowski, Z World Trends in Tourism and Recreation. Peter Lang Publishing Inc., New York. Olal ı, H Turizm Politikas ı ve Planlamas ı. İ.Ü. i şletme Fakültesi Yay ı nlar ı. Yön Ajans, Istanbul. Pearce, D Tourism Today-A Geographical Analysis. Longman Scientific&Technical, s , England. Rutes, W. A. ve R. H. Penner, Hotel Planning and Design. Whitney Library of Design, New York. Sağcan, M Rekreasyon ve Turizm. Cumhuriyet Basimevi, İzmir. Sayan, M. S Antalya K ı y ı Band ındaki Baz ı Turizm Amaçl ı Tesislerin Peyzaj Mimarl ığı Yönünden Irdelenmesi Üzerinde Bir Ara şt ırma. Doktora Tezi (bas ı lmam ış). Ankara: Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarl ığı Anabilim Dal ı. Smith, A. S Beach Resort Evolution-Implications for Planning. Annals of Tourism Research. Pergamon Press Ltd., U.S.A. Volume 19: Yenen, Z. ve F. Öztürk, (editörler), Türkiye'de Son On Y ı lda Turizm Yap ı lar ı Uygulamalar ı Sempozyumu (bildiriler). Y ı ld ız Üniversitesi Mimarl ı k Fakültesi Yay ı nlar ı, Istanbul.