Macarıstanda elektrik enerjisindən istifadə tariflərinin müəyyənləşdirilməsi metodoligiyasının təkmilləşdirilməsi

Transkript

1 Macarıstanda elektrik enerjisindən istifadə tariflərinin müəyyənləşdirilməsi metodoligiyasının təkmilləşdirilməsi Çaba Kovаç Macarıstan Enerji Bürosu Kommunal Müəssisələrin Tənzimlənməsinə dair Komissiya Üzvlərinin Mİlli Assosiasiyasının (NARUC) Tarif Dərəcələrinin Təkmilləşdirilməsi və Kommunal Xidmətlərin Tənzimlənməsi mövzusunda Peşə Təlimi Bakı, 07-11/05/2007 1

2 Təqdimatın məzmunu Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrünün metodoligiyası (01/01/ /12/2000) İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrünün metodoligiyası (01/01/ /12/2004) Üçüncü qiymət tənzimlənməsi dövrünün metodoligiyası(01/01/ /12/2008) İki əsas komponentin müqayisəsi Macarıstanda qiymət tənzimləsi metodologiyasının inkişafı sxemi 2

3 Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2000 (1) Tənzimləmə şəraiti Məhdudiyyətsiz, qismən sərbəst müəssisələr. Uzun müddətli müqavilələr əsasında tək alıcı modeli. Dövlətə mənsub topdansatış müəssisəsi və sistem operatoru (yeganə alıcı). Regional elektrik enerjisi təchizatı müəssisələri (paylama və təchizat fəaliyyətlərinin birləşməsi). Rayon istilik generatorları da olan böyük, mərkəzləşdirilmiş elektrik enerjisi stansiyaları 3

4 Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2000 (2) Əsas prinsiplər Sahibkarlıq-neytral tənzimləmə. Nazirlik Fərmanında əsas qaydalar (qiymət müəyyənləşdirilməsinin metodu və dərəcəsi, illik düzəlişlər). Xərcə əsaslanan tarif müəyyənləşdirilməsi. Müəssisələrin üç qrupu: - istehsalçılar, - ötürücü müəssisələr, - elektrik enerjisi təchizatçıları. 4

5 Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2000 (3) Daxil olmuş məlumatlar: o Audit olunmuş balans hesabatları və mənfəət bəyannamələri (1994 və 1995-ci illər). omeb tərəfindən həyata keçirilmiş xərclərin yoxlanmasının nəticələri. o 1996-cı il üçün gözlənilən nəticələr inflyasiya, valyuta mübadiləsi məzənnələri, dəyişikliklər, xüsusi xərc komponentləri, kəmiyyətlərdə dəyişikliklər və s.). o Ötürücü müəssisə tərəfindən qiymətləndirilmiş kəmiyyətlər. 5

6 Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2000 (4) Metodologiyanın əsas maddələri: otarif bazası: 1995-ci ilin balans hesabatında Sənaye Qiyməti İndeksinə vurulmaqla kapitalın balans dəyəri. otətbiq olunmuş Quymət İndeksi: Macarıstan Mərkəzi Statistika İdarəsi tərəfindən hesablaması (faktiki) və Maliyyə Nazirliyininrəsmi qiymət proqnozları (gələcək ehtimallar). o Maksimum köhnəlmə: hüquqi şəxslərin vergi qanunu ilə müəyyənləşdirilmiş köhnəlmə normaları əsasında hesablanmışdır. 6

7 Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2000 (5) Metodologiyanın əsas maddələri: o Ətraf mühit-, faizlər- və sığorta xərcləri və gələcək ehtiyatlar (generatorlar) əsaslandırılmış xərclərdir. omənfəət Norması (Aktivlər/Kapital üzərində): 8 % CD = K * INF * ƏV/Əİ * 0,08 CD = Verilmiş Şirkətlər Qrupu üçün kapitalın dəyəri E = Aktivlər (1995-ci il) INF = S ƏV = Əsaslandırılmış Vəsaitlər Əİ = Əmlak investisiyaları (1995-ci il) burda: 7

8 Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2000 (6) Metodologiyanın əsas maddələri: o Əsaslandırılmış paylama şəbəkəsi itkiləri: 12 % o Eyni topdansatış və pərakəndə qiymət tarifləri (heç bir regional tarifin elektrik enerjisi müəssisələrinin həqiqi rentabelliyi arasında məlum fərqlərin olmaması). o İstehsal həcmi və enerjinin qiyməti ayrı-ayrı zavodlar və bloklar üçün müxtəlif ola bilər, orta istehsal qiyməti tənzimlənirdi. 8

9 Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2000 (7) Qiyməti tənzimləmə qaydaları - Ümumi qayda: ildə bir dəfə inflyasiya faizinə əsasən düzəliş edilir. dinf = SQİ * d burda: dinf = düzəliş verilmiş inflyasiya faizi IPI = Sənaye Qiyməti İNdeksi k = düzəliş faktoru (0,85 < k < 0,95) MEB tərəfindən təklif olunmuşdur. Ayrı-ayrı şirkət qrupları üçün ayrı-ayrın dəyərlər mümkün idi. 9

10 Birinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2000 (8) Qiymətin tənzimlənməsi qaydaları - İş gedən zaman düzəlişlər, bu o zaman olur ki: təzə generatora görə lazım olduqda, istehsal həcmində gözlənilməyən dəyişikliklər olduqda, neftin qiymətlərində həlledici dəyişikliklər olduqda, Metodologiya əsasında hesablanmış orta qiymətlə faktiki orta qiymət arasında fərq 3 % - dən çöx olduqda. 10

11 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (1) Tənzimləyici şərait Məhdudlaşdırılmamış, qismən sərbəst müəssisələr. Bazar modeli: uzun müddətli müqavilələrlə tək alıcı, sonra müxtəlif. Dövlətə mənsub tənzimlənən topdansatış müəssisəsi. Regional elektrik enerjisi təchizatı müəssisələri (paylama və təchizat fəaliyyətlərinin birləşməsi). Rayon istilik və paylama generatorları da olan böyük, mərkəzləşdirilmiş elektrik enerjisi stansiyaları 11

12 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (2) Əsas Prinsiplər Tam sahibkarlıq-neytral tənzimləmənin olmaması. Nazirlik Fərmanında əsas qaydalar (qiymət müəyyənləşdirilməsinin metodu və dərəcəsi, illik düzəlişlər). Xərc əsasında tarif müəyyənləşdirilməsi, stimullaşdırıcı elementlər daxil olmaqla. Başlanğıcda: üç cür müəssisə qrupu: - istehsalçılar, - ötürücü müəssisələr, - elektrik enerjisi təchizatçıları, sonradan hibrid modelin tənzimlənən hissəsi (01/01/2003-cü il tarixindən bazarın açılışı). 12

13 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (3) Daxil olmuş məlumatlar: o Audit olunmuş balans hesabatı və gəlir bəyannamələri (1999-cu il). omeb tərəfindən həyata keçirilmiş xərclərin yoxlanmasının nəticələri o 2000-ci il üçün gözlənilən nəticələr inflyasiya, valyuta mübadiləsi məzənnələri, dəyişikliklər, xüsusi xərc maddələri, kəmiyyətlərdə dəyişikliklər və s.). otənzimlənən müəssisələr arasında müqavilələr. o Ötürücü və tənzimləyici müəssisələr tərəfindən qiymətləndirilmiş kəmiyyətlər. 13

14 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (4) Metodologiyanın əsas maddələri: o Ümumi Qayda: 1999-cu ilin xərci * İQİ oxüsusi xərc maddələri: kapitalın dəyəri, köhnəlmə, yanacaq xərci, şəbəkə itkiləri. o Yanacaq xərcinin hesablanması: - neft: neftin qiymətinin 25 ABŞ dolları olması əsasında -təbii qaz: tənzimlənmiş Macarıstan qiymətləri -nüvə: ayrı-ayrı sınaqlar - kömür: 1999-cu ilin xərci * INF 14

15 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (5) Metodologiyanın əsas maddələri: otarif bazası: balans hesabatında İstehlakçı Qiymət İndeksinə vurulmaqla vəsaitlərin balans dəyəri. otətbiq olunmuş qiymət indeksi: Büdcə qanununda və Mərkəzi Statistika İdarəsində müəyyənləşdirilmiş SQİ (Sənaye Qiyməti İndeksi) əvəzinə İQİ (İstehlakçı Qiymət İndeksi). o Maksimum köhnəlmə: hüquqi şəxslərin vergi qanununda müəyyənləşdirilmiş köhnəlmə normaları ilə hesablanmaqla. Yeni vəsaitlərə gəldikdə (2000-ci ildə aktivləşdirilmiş), köhnəlmə vəsaitin istismar müddətinə əsaslanaraq müəyyənləşdirilmişdir. 15

16 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (6) Metodologiyanın əsas maddələri: omənfəət faizi: riskdən azad tarif (xəzinədarlıq hesabı) + birinci tarif (generatorlar: 1%, digərləri: 0,5%). Dövlətə mənsub müəssisələrdə tarif dərəcəsi müxtəlif ola bilər. omənfəət faizi (aktivlərə görə): 9,8 % və 9,3 % CD = ƏV * INF * f CD = Verilmiş Şirkətlər Qrupu üçün kapitalın dəyəri INF = Istehlakçı Qiymət İndeksi ƏV = Əsaslandırılmış Vəsaitlər 1999 f= mənfəət faizi (0,098 və 0,093) burda: 16

17 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (7) Metodologiyanın əsas maddələri: opaylama şəbəkəsinin əsaslandırılmış itkiləri: 10,8 % (texniki: 8,9 %, digər: 1,9 %). Faktiki məlumat: texniki: 8,9 %, digər: 3,8 %). o Eyni topdansatış və pərakəndə satış tarifləri (heç bir regional tarifin elektrik enerjisi müəssisələrinin rentabelliyi arasında məlum fərglərin olmaması). o İstehsal həcmi və enerjinin qiyməti ayrı-ayrı zavodlar və bloklar üçün müxtəlif ola bilər, orta istehsal qiyməti tənzimlənirdi. 17

18 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (8) Qiymət tənzimlənməsi qaydaları - Ümumi qayda: ildə bir dəfə düzəliş verilmiş inflyasiya faizi ilə. dinf = İQİ * k burda: dinf = düzəliş verilmiş inflyasiya faizi, İQİ = İstehlakçı Qiymət İndeksi k = düzəliş faktoru/amilidir (0,7= < k =< 0,9) MEB tərəfindən təklif olunmuşdur. Müxtəlif şirkət qrupları üçün ayrı-ayrı dəyərlər mümkün idi. 18

19 İkinci qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2004 (9) Qiymət tənzimlənməsi qaydaları - İş gedən zaman düzəlişlər, bu o zaman olur ki: təzə generatora görə lazım olduqda, istehsal həcmində qabaqcadan gözlənməyən dəyişikliklər olduqda, neftin və təbii qazın qiymətlərində həlledici dəyişikliklər olduqda, Metodologiya əsasında hesablanmış orta qiymətlə faktiki orta qiymət arasında fərq 3 % - dən çöx olduqda. 19

20 Üçüncü qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2008 (1) - Şəbəkə tariflərini (və tənzimlənən segmentdə enerji qiymətlərini) fokusa almaq. -Qiymətin tənzimlənməsi dövrü: paylama 4 il, ötürmə hər il. -Tarif Bazası: Köhnəlmə hesablanmış bərpa dəyəri -Mənfəət faizi (aktivlərə görə): 7,1 % (WACC) -Köhnəlmə: vəsaitlərin faydalı istismar müddəti - Əsaslandırılmış paylama şəbəkəsi itkisi: 8,7 % (8,2 % + 0,5 %) - İnflyasiya: İQİ + k - 1,8 < k < 2,2 (əlavə) 20

21 Üçüncü qiymət tənzimlənməsi dövrü 01/01/ /12/2008 (2) - Vahid formalı topdansatış və pərakəndə qiymət tarifləri, bununla bərabər regional paylama müəssisələri arasında yenidən bölüşdürmə. - Tam bazar açılışı üçün hazırlıq (yalnız şəbəkə tarifləri tənzimlənir, ola bilsin ki, regional üçün fərqli olmaqla). 21

22 Əsas komponentlərin müqayisəsi (1) komponent Bazar modeli Tarif müəyyənləşdir mə mütodu Tariflər Qanunvericilik 1. Tək alıcı Xərc üstəgəl və qiymət həddi Vahid forma Nazirlik Fərmanı Qiymət tənzimləmə dövrü 2. Tək alıcı/hibrid Xərc üstəgəl və qiymət həddi Vahid forma Nazirlik Fərmanı 3. Hibrid/ Rəqabətli (?) Xərc üstəgəl və qiymət həddi Vahid forma, lakin yenidən paylama Nazirlik Fərmanı 22

23 Əsas komponentlərin müqayisəsi (2) Komponentlər Tarif bazası Mənfəət faizi (norması) Mənfəət faizinin hesablanması Köhnəlmə 1. Kapital 8 % Beynəlxalq Norma Vergi Qanunu Qiymət tənzimləmə dövrü 2. Vəsaitin Balans Dəyəri 9,8 % (9,3 %) Riskdən azad mənfəət faizi + əsas risk Vergi Qanunu/İstismar Müddəti 3. Köhnəlmə hesablanmış bərpa dəyəri 7,1 % WACC (kapitalın orta cəki ilə dəyəri) İstismar Müddəti 23

24 Əsas komponentlərin müqayisəsi (3) Komponentlər Düzəliş İnflyasiya k Əsaslandırıl mış şəbəkə itkiləri Qiymət tənzimləmə dövrü İllik İllik İllik IPI * k CPI * k CPI + k 0,85-0,95 0,7-0,9 1,8-2,2 12 % 10,8 % 8,7 % 24

25 Macarıstan qiyət tənzimləmə metodologiyasının inkişaf sxemi X-2 ilində əməliyyat xərcləri year X-2 ilində kapitalın dəyəri Digər metodoloji dəyişikliklər X-1 dəyişikliklər İnflyasiya və yanacağın qiymətində dəyişikliklər Fərdi xərc yoxlamalarına əsaslanan xərclər Yanacağın qiymət göstəricisi Başlanğıc qiymət bazası, 01/01/ X ili Mübadilə məzənnələri İQİ (SQİ) Gözlənilməyən əsaslandırılmış xərclər Məhsuldarlı q amili (k) İllik tənzimlənən qiymətlər 25

26 Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm! Çaba Kovаç