MESLEĞE VE ÖRGÜTE BAĞLILIĞIN ÇOK YÖNLÜ İNCELENMESİNDE MEYER-ALLEN MODELİ

Transkript

1 İ.Ü. İşletme Fakültesi Dergisi, C: 28, S: 1/Nisan 1999, s; 7-İS MESLEĞE VE ÖRGÜTE BAĞLILIĞIN ÇOK YÖNLÜ İNCELENMESİNDE MEYER-ALLEN MODELİ Prof.Dr.Ayşe Can BAYSAL ve Prof.Dr.Mahmut PAKSOY İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Örgütsel Davranış alan ında son onbeş yıl öncesine kadar üzerinde çok sayıda kapsamlı araştırma yapılmış başlıca konu iş tatmini - performans ilişkisi olmuştur. Her ne kadar iki değişken birarada düşünüldüğünde aralarında kesin olumlu yönde bir ilişki olacağı varsayılmışsa da, bu ilişkinin olumluluğunu ve etki yönünü tutarlı bir biçimde destekleyen bulgular elde edilememiştir. Buna karşılık iş tatmini ile işe devamsızlık ve işgücü dönüşümü gibi işletme açısından olumsuz davranışlar arasında olumsuz yönde ilişki olduğunu destekleyen tutarlı bulgular vardır. O nedenle bireyin işinden tatmin olup olmaması yerine, iş yerine bağlılığı konusu önem kazanmıştır. Burada performans düzeyini etkilemede kuruma bağlılığın daha belirleyici rolü olduğu varsayılmaktadır. Dolayısıyla, örgütsel davranış alanında özellikle son beş yılda kuruma bağlılık konusunda çok sayıda araştırma yapılmıştır. "Kuruma bağlılık" kavramının işletme açısından önemi, kapsamı ve etki derecesini saptamak üzere çeşitli ölçekler geliştirilmiştir. Konuyu tek boyutta ele alan ölçeklerin yetersizliği nedeniyle çok boyutlu ölçek geliştirme çabalan ağırlık kazanmıştır. Meyer-Allen'in üç öğelî kuruma ve işe bağlılık ölçeği bu alanda geliştirilmiş ölçekler arasında en çok üzerinde çalışma yapılan ölçektir. Meyer- Allen'in geliştirdikleri ölçek hem işe bağlılık ile örgüte bağlılık kavramları arasında ayırım yapmakta, hem de her iki alanda bağlılığın nedenlerini belirleyici alt değişkenleri kapsamaktadır. Araştırmacılar, her iki alanda da duygusal bağlılık (affeetive component-ac), devam etme isteği (continuance commitment-cc) ve zorunluluk hissi (normative componet-nc) olmak üzere üç alt değişkenin varlığını

2 8 destekleyici çalışmalar ağırlık vermişlerdir. (Meyer-Allen, 1984; Meyer-Allen, 1991, Meyer-Allen-Smith, 1993). Araştırmacılar aynı zamanda belli bir iş kurumuna bağlı olmayan ve her dalda faaliyet gösteren çalışanlar ve kurumlara uygulanacak bir ölçek geliştirmeyi amaçlamışlardır. Yukarıda sözü edilen araştırmalar A.B.D gibi meslek edinmede ve işyeri seçmede nisbeten özgür ve oldukça çeşitli olanaklara sahip bireylerin bulunduğu bir ülkede yapılmıştır. Ayrıca bu ülkede bireylerin iş yerini değiştirme alışkanlıkları ve olanakları vardır. A.B.D. ile kıyaslandığında ülkemizdeki bireylerin olanakları çok daha kısıtlıdır. Türkiye'de çalışanların işe ve kuruma bağlılıklarını belirleyen benzer ait değişkenler olup olmadığının ve performans üzerindeki etkilerinin saptanması için ölçek geliştirilmesi gerektiği jnancı ile, Meyer-Allen'in çalışmasına benzer bir çalışma yapılmıştır. Araştırma Araştırmanın üç ait değişkenli ölçek oluşturma çalışmasında kullanılan temel değişkenler "mesleğe bağlılık" ve "kuruma bağlılıktır". Bu değişkenler ve alt değişkenlerinin tanımları aşağıda verilmiştir. Mesleğe Bağlılık İşe bağlılıktan farklı olarak mesleğe bağlılık, bireyin belirli bir dalda beceri ve uzmanlık kazanmak üzere yaptığı çalışmalar sonucunda mesleğinin yaşamındaki önemi ve ne kadar merkezi bir yere sahip olduğu ile ilgilidir. Kuruma Bağlılık Bu değişken, bireyin kurum çıkarlarını kendi çıkarlarına üstün görmesi hali ile tanımlanabilir. Yüksek düzeyde kuruma bağlılık kurumun amaç ve değerlerini benimseme, kurum için büyük çaba göstermeye istekli olma ve kurumda kalma isteği gibi özelliklere yol açar. "Mesleğe duygusal bağlılık", mesleği severek yapma, onunla özdeşleşmiş olmayı ifade eder. "Kuruma duygusal bağlılık" ise, o kurumla özdeşleşme, o kuruma ait olduğunu hissetmeyi içerir. "Mesleğe devam etme isteği" o konuya vazgeçemeyecek kadar yatırım yapmış olmak ve vazgeçmenin yüksek maaliyeti ile ilgilidir. "Kurumda kalmaya devam etme isteği" de, aynı şekilde o kuruma vazgeçemeyeceği kadar emek vermiş olmak, ayrılmanın yüksek maliyeti veya başka alternatiflerin olmaması şeklinde açıklanabilir.

3 "Mesleğe devam etmenin bir zorunluluk olduğu hissi" bu konuda bir sorumluluk hissetme ile ilgilidir. "Kurumda kalma sorumluluğu" da aynı şekilde bir sorumluluk hissi ile ifade edilebilir. Soru Formu Bu araştırmada kullanılan soru formu iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm kişisel bilgiler, ikinci bölüm ise, mesleğe ve kuruma bağlılıkla ilgili ifadelerden oluşmaktadır. Mesleğe bağlılıkla ilgili 18 ifade, kuruma bağlılıkla ilgili 16 ifade vardır. İfadeler 5 cevap şıklı Likert türü ölçeklerdir. Ölçeklerin eşdeğerliliğini sağlamak üzere Meyer-Allen'in Türkçeye tercüme edilen ölçeği tekrar İngilizceye çevrilerek kontrolü yapılmıştır. Güvenilirlik testi ile Cronbach alpha değeri bulunmuştur. Geçerlilik testi için "item analizi yapılmıştır. Örneklem İstanbul'da beş Devlet Üniversitesinden değişik uzmanlık dallarında görev yapmakta olan öğretim üye ve yardımcıları araştırmanın örneklem grubunu oluşturmaktadır. Öğretim üye ve yardımcılarının yaş ve meslekte çalışma sürelerine göre dağılımları Tablo 1 ve 2'de verilmiştir. Veri Analizi Veri analizinde ölçeklere verilen cevapların aritmetik ortalama ve standart sapmaları, alt ölçek puan toplamları belirlenmiştir. Alt değişkenleri belirlemek üzere faktör analizi yapılmıştır. Alt değişkenler arası ilişki aranmıştır. Ayrıca yaş, aynı kurumda çalışma süresi ve yakın gelecekte kurumdan ayrılma düşüncesi ile mesleğe ve kuruma bağlılık alt ölçekleri arasında ilişki aranmıştır. Bulgular Mesleğe Bağlılık Ölçeği Ölçeğin güvenilirlik sonucu Cronbach alpha katsayısı olarak bulunmuştur. Geçerlilik analizinde Kaiser-Meyer-Olkin Örnekleme Yeterlilik Katsayısı , Barlett Test of Sphericity.00 anlamlık düzeyinde bulunmuştur. Meslekle ilgili Faktör ayırımları üç alt değişkenle ilgili sorulara uygun düşmektedir. (Tablo 3) Diğer bir anlatımla mesleğe bağlılıkta üç alî değişkenden söz edilebilir. 9

4 10 "Mesleğe Duygusal bağlılık" güvenilirlik katsayısı alpha "mesleğe devam isteği" güvenilirlik katsayısı alpha ve "meslekte kalma zorunluluğu hissi" güvenilirlik katsayısı alpha olarak bulunmuştur. Kuruma Bağlılık Ölçeği Ölçeğin güvenilirlik katsayısı Cronbach alpha 'dir Kaiser-Meyer-Olkin Örnekleme Yeterlilik Katsayısı , Banletî Test of Sphericity ise 'dür (Anlamlılık düzeyi=.00) kurumla ilgili faktör ayırımları Meyer-Allen'in üç ait değişkenle ilgili sorunlarının kümelenmesine tam olarak uygun düşen sonuçlar bulunmamıştır. (Tablo 4.). Diğer bir anlatımla kuruma bağlılıkta "duygusal bağlılık" ile "zorunluluk hissi"ni ifade eden sorunların çoğu sonuçta birarada kümelenmiştir. "Kuruma devam isteği" soruları ise ayrı bir grupta kümelenmiştir. Bu şekilde kurumla ilgili başlıca iki faktör ortaya çıkmıştır. Ancak bu sorular Meyer-Allen'in çalışmasındaki gibi üç ayrı grup alındığında şu değerler elde edilmiştir. "Kuruma duygusal bağlılık" güvenilirlik katsayısı alpha , "kurumda kalmak isteği" güvenilirlik katsayısı alpha , "kurumda kalma zorunluluğu hissi" güvenilirlek katsayısı alpha olarak bulunmuştur. Mesleğe bağlılık ve kuruma bağlılık ölçekleri arasında ilişki aranmıştır. Tablo 5'te görüleceği gibi en yüksek korelasyon "kuruma duygusal bağlılık" ile "kuruma zorunlu bağlılık" arasındadır (r= ) Meyer-Allen'in (1993) araştırmasında da "kuruma duygusal bağlılık" değişkeni ile "kuruma zorunlu bağlılık" değişkeni arasında yüksek korelasyon bulunmuştur. (r=0.737). "Mesleğe duygusal bağlılık" değişkeni ile "Mesleğe devam isteği" değişkeni arasında çok düşük bir korelasyon bulunmuştur. Mesleğe bağlılık ve kuruma bağlılık ölçekleri arasında ilişki aranmıştır. Tablo 5'te görüleceği gibi en yüksek korelasyon "kuruma duygusal bağlılık" ile "kuruma zorunlu duygusal bağlılık" arasındadır (r= 0.622) Meyen-Allen'in (1993) araştırmasında da "kuruma duygusal bağlılık'değişkeni ile "kuruma zorunlu bağlılık" değişkeni arasında yüksek korelasyon bulunmuştur. (r=0.737). "Mesleğe duygusal bağlılık" değişkeni ile "mesleğe devam isteği" değişkeni arasında çok düşük bir korelasyon katsayısı düşük fakat olumsuz yönde çıkmıştır. Yaş değişkeni ile "meslekte kalma zorunluluğu", "kuruma duygusal bağlılık" ve kurumda "kalma zorunluluğu" değişkenleri arasında anlamlı ilişki bulunmuştur. Yaş ile diğer değişkenler arasında ilişki bulunamamıştır (Tabio-6). Meyer-Allen'in çalışmasında ise (1994) "yaş" ve "kurumda çalışma süresi" ile "kurumda devam isteği" değişkeni arasında bağlantı bulunmuş, diğer değişkenlerle bağlantı

5 ] 1 bulunmamıştır. Kurumda çalışma süresi iie "meslekte kalma zorunluluğu", "kuruma duygusal bağlılık" ve "kurumda kalma zorunluluğu" değişkenleri arasında ilişki bulunmuştur. Kurumda çalışma süresi ile diğer değişkenler arasında ilişki bulunamamıştır. (Tablo7). Yakın gelecekte kurumdan ayrılma niyeti ile "meslekte kalma zorunluluğu", "kuruma duygusal bağlılık" ve "kurumda kalma zorunluluğu" değişkenleri arasında olumlu yönde anlamlılık düzeyi yüksek iüşki bulunmuştur. Kurumdan ayrılma niyeti ile diğer değişkenler arasında ilişki bulunamamıştır (Tablo 8). SONUÇ Bu araştırma Meyer-Allen'in üç alt değişkenli mesleğe ve kuruma bağlılık modelini test etmek üzere geliştirdikleri ölçeğin Türkiye'ye uygulanması amacı ile yapılmıştır. Örneklem olarak üniversite öğretim üye ve yardımcılarının seçilmesinin nedeni bu kişilerin belirgin meslek dallarının olmasıdır. Ayrıca öğretim üye ve yardımcıları Türkiye'de genelde işe başladıkları eğitim kurumlarında emekli olana kadar çalışmaktadırlar. Bu nedenle mesleğe bağlılık ile kuruma bağlılık değişkenlerini ve nedenlerini incelemek üzere ideal bir örneklem grubu oluşturdukları düşünülmüştür. Araştırmanın burada bildirilen kısmındaki bulgular, mesleğe ve kuruma bağlılık değişkenlerinin farklı olduğu ve her iki alanda da bağlılığı etkileyen alt değişkenler olduğu ve bu tüm değişkenleri arasında değişik düzeyde ilişkiler olduğu görüşünü destekler niteliktedir. Ancak kuruma bağlılık ile ilgili alt değişkenler üzerinde tekrar ayrıntılı bir çalışmaya ihtiyaç olduğu düşünülmektedir. Böyle bir çalışma yapıldıktan sonra bu soru formu kullanılarak mesleğe ve kuruma bağlılık ve alt değişkenlerini işletme performansı ile etkileşimlerini ölçecek araştırmalar yapmak mümkün görünmektedir.

6 12 KAYNAKÇA Meyer, J.P. - Ailen, N.J.(1984) Testing the "side bat theroy" of organizational commitment: Some methodological considerations. Journal of Applied Psychology, 69,372,378. Meyer, J.P. - Ailen, N.J.(1991), A theree compment conceptualization of organizational commitment. Humen Resource Management Rewiew, 1, Meyer, J.P. - Ailen, N.J. Simith, C.A (1993). Çommiîment to organizations and occupatîons: Extension and test of a three component conceptualization. Journal of Applied Psychology, 78,4,

7 Tablo 1 : Yaş Değişkenine Göre Öğretim Üye ve Yardımcılarının Dağılımları Değer Değer Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Kümiilatif Karşılığı Yüzde ısı ve üstü Boş Toplam Geçerli 463 Boş 1 Tablo 2 : Meslekte Çalışma Sürelerine Göre Öğretim Üye ve Yardımcılarını Dağılımı Değer Değer Frekans Yüzde Geçerli Yüzde Kümiilatif Karşılığı Yüzde 1 Yıldan Az Yıl Yıl Yıl Yıl ve Üstü 1.2 Boş Toplam Geçerli 463 Boş 1 Tablo 3 : Mesleğe Bağlılık Değişkeni Faktör Analizi Sonuçları Factor 1 Factor 2 Factor 3 Factor 4 Factor 5 SORU SORU , SORU SORU SORU SORU SORU SORU SORU , SORU SORU SORU SORU SORU SORU SORU , SORU SORU

8 Tablo 4 : Kuruma Bağlıbk Değişkeni Faktör Analizi Sonuçları Factor 1 Factor 2 Factor 3 KURUM KURUM KURUM KURUM ,01665 KURUM KURUM KURUM ,05866 KURUM KURUM KURUM ,14438 KURUM 29, KURUM , KURUM KURUM KURUM KURUM Tablo 5: Mesleğe ve Kuruma Bağlıbk Alt Ölçekleri Arasında Korelasyon DEĞİŞKENLER i* MESLEK AC KURUM NC.2936 MESLEK AC KURUM AC.3024 MESLEK NC KURUM AC.3868 MESLEK NC KURUM NC.3498 MESLEK CC KURUM CC.3054 MESLEK NC MESLEK CC.3641 MESLEK AC MESLEK NC.2957 MESLEK AC MESLEK CC.0933 KURUM AC KURUM NC.6222 KURUM AC KURUM CC.1804 KURUM NC KURUM CC.2516 * Burada bildirilen korelasyon katsayıları "**" işaretlerinin dışında p =.00 düzeyindedir. ** p =.45 Tablo 6 : Yaş ili Mesleğe ve Kuruma Bağlılık Arası İlişki Bağımsız Değişken: Yaş r Anlamlılık Bağımlı Değişkenler Düzeyi Mesleğe Duygusal Bağlılık Mesleğe Devam isteği Meslekte Kalma Zorunluluğu *.0004 Kuruma Duygusal Bağlılık.13500*.0036 Kurumda Devam İsteği Kurumda Kalma Zorunluluğu.2126*.0000 * Anlamlılık düzeyi yüksek, olumlu yönde korelasyon

9 Tablo 7 : Kurumda Çalışma Süresi ile Mesleğe ve Kuruma Bağlılık Arası İlişkiler Bağımsız Değişken : Kurumda Anlamlılık Çalışma Süresi r Düzeyi Bağımlı Değişkenler Mesleğe Duvgusal Bağlıbk Mesleğe Devam İsteği Meslekte Kalma Zorunluluğu *.0004 Kuruma Duygusal Bağlılık *.0036 Kurumda Devam isteği Kurumda Kalma Zorunluluğu *.0000 * Anlamlılık düzeyi yüksek, olumlu yönde korelasyon Tablo 8 : Yakın Gelecekte Kurumdan Ayrılma Niyeti İle Mesleğe ve Kuruma Bağlılık Arası İlişkiler Bağımsız Değişken: Yakında Kurumdan Ayrılma Niyeti r Anlamlılık Bağımb Değişkenler Düzeyi Mesleğe Duygusal Bağlılık Mesleğe Devam isteği Meslekte Kalma Zorunluluğu.1772*.0001 Kuruma Duygusal Bağlılık.2468 *.0000 Kurumda Devam isteği Kurumda Kalma Zorunluluğu.2691 *.0000 * Anlamlılık düzeyi yüksek, olumlu yönde korelasyon