ÜNİTE PSİKOLOJİ İÇİNDEKİLER HEDEFLER PSİKOLOJİDE TEMEL YAKLAŞIMLAR

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER PSİKOLOJİDE TEMEL YAKLAŞIMLAR Modern Psikolojinin Gelişimi Psikoloji Tarihinde Düşünce Ekolleri Yapısalcılık İşlevselcilik Psikanalizm Davranışçılık Gestalt Psikolojisi Hümanizm (İnsancıl Yaklaşım) Bilişsel Psikoloji PSİKOLOJİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Psikoloji biliminin tarihsel temellerini öğrenecek Modern psikolojinin gelişim sürecini öğrenecek Psikoloji tarihindeki ekolleri açıklayabilecek Psikoloji tarihindeki önemli düşünürlerin temel görüşlerini öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 2

2 GİRİŞ Milattan önceki yıllardan itibaren düşünürlerin günümüz psikologlarının ele aldığı konularla ilgilenmiş olması psikolojide geçmiş ile şimdi arasında kopmaz bağlar olduğunun göstergesidir. Psikoloji günümüzde var olan tüm bilimsel disiplinlerin en eskilerinden biridir. Psikoloji kapsamında ele alınan konulara olan ilgi, zihinsel sorgulamaların en erken dönemlerine dek uzanmaktadır. İnsanlar eskiden beri kendi davranışlarından ve insan doğasına ait kurgulardan etkilenmiş, bunlarla ilgili pek çok felsefi ve teolojik görüşler ortaya koymuşlardır. Milattan önceki yıllarda Platon, Aristo ve diğer Yunan düşünürleri, bellek, öğrenme,motivasyon, algı, rüyalar ve irrasyonel davranışlar gibi günümüz psikologlarının ilgilendiği pek çok sorunla uğraşmışlardır. Ancak psikolojinin en eski disiplinlerden biri olduğu kadar, en yeni disiplinlerden de olduğu unutulmamalıdır. Her ne kadar temeli çok eskilere dayansa da modern anlamda psikoloji yaklaşık 150 yıllık bir geçmişe sahiptir. Bu durum 19. yüzyıl psikologlarından Hermann Ebbinghaus tarafından Psikoloji uzun bir geçmişe fakat kısa bir tarihe sahiptir. şeklinde ifade edilmiştir (Schultz ve Schultz: 2001). MODERN PSİKOLOJİNİN GELİŞİMİ 19. yüzyılın son çeyreğine kadar filozoflar insan doğasını birtakım kurgulara, sezgilere ve kendi tecrübelerine dayalı genellemeler yoluyla incelemiştir. Daha sonra doğa bilimleri alanında başarıları önceden ispatlanmış bilimsel yöntemlerin insan doğasına ilişkin sorunlara uygulanmasıyla yani insan zihni ve davranışları araştırılırken kontrollü gözlem ve deneyin kullanılmaya başlanmasıyla psikoloji felsefeden ayrılarak bağımsız bir bilim kimliğine bürünmeye başlamıştır. Birçok araştırmacı, Wilhelm Wundt un 1879 yılında Almanya nın Leipzig şehrinde dünyanın ilk psikoloji laboratuvarını kurmasıyla birlikte psikolojinin tam anlamıyla bir bilimsel kimlik kazandığını ileri sürmektedir. Bu gelişmeyi takiben yine Wundt tarafından 1881 yılında ilk psikoloji dergisi olan Felsefe Çalışmaları nın kurulması, 1888 yılında Pennsylvania Üniversitesi nin James McKeen Cattell ı, dünyada ilk kez ilan edilen şekliyle, psikoloji profesörü olarak ataması, 1887 de G. Stanley Hall ın Amerika da basılmış ilk psikoloji dergisi olan Amerikan Psikoloji Dergisi ni kurması ve 1892 de Amerikan Psikoloji Derneği (APA) nın kurulması psikolojinin hızla gelişmesine katkı sunmuştur. PSİKOLOJİ TARİHİNDE DÜŞÜNCE EKOLLERİ Bağımsız bir bilim dalı olarak ortaya çıktığı yıllarda psikoloji alanındaki çalışmalar, Wilhelm Wundt un görüşlerinden oldukça etkilenmiştir. Wundt, psikolojinin ana temasını, amaçlarını, bu alanda araştırılabilecek konu başlıklarını ve araştırma metodlarını belirlemişti. Ancak çok geçmeden bu durum değişmiş, psikolojinin Wundt un söyledikleriyle sınırlı olmadığını belirtenlerin sayısı gün geçtikçe artmış ve bu alanda çalışan araştırmacılar veya psikologlar arasında görüş Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Düşünce ekolü terimi bir düşünce yapısını ve düşünce hareketlerinin lideri ile birlik oluşturan bir grup psikoloğu ifade etmektedir. farklılıkları ortaya çıkmaya başlamıştır. Buna bağlı olarak 20. yüzyılın başlarından itibaren psikoloji alanında birkaç sistemli görüş ve düşünce ekolü birlikte varlık gösterir olmuştur. Bu ekollerin her biri psikolojinin niteliği hakkında farklı görüşler ortaya koymaktadır. Psikolojide, tarihindeki düşünce ekollerinin her biri aslında dönemin mevcut sistemli düşüncesine karşı bir tepki hareketi olarak ortaya çıkmış ve her bir ekol eski sistemde yetersiz ve eksik gördüğü noktalara dikkati çekerek bu yetersizliği ve eksikliği gidermek amacıyla yeni açıklamalar, kavramlar ve araştırma yöntemleri önermiştir. YAPISALCILIK Modern psikoloji tarihindeki ilk ekol olarak bilinen yapısalcılığa göre psikoloji, zihnin yapısını inceleyen bir bilim olmalıdır. Bu ekole göre psikolojinin üç temel amacı vardır: Bilinç süreçlerinin en temel elamanlarını analiz etmek, Bu elemanların nasıl organize olduklarını ve sentezlendiklerini keşfetmek, Bu elemanların organizasyonlarını yöneten yasaları saptamak. W. Wundt Wundt doğa bilimlerinin yöntemlerini psikolojiye uygulamayı ve psikolojinin ana temasını oluştururken doğa bilimlerinin kendi temalarını oluştururken izledikleri yolu izlemeyi uygun görmüştür. Bu doğrultuda da psikolojinin, zihnin yapısını (zihni oluşturan unsurları veya bilinç deneyimlerini) incelemesi gerektiğini, psikoloji alanındaki araştırmalarda da ilk adımın psikolojinin temel nesnesi olan zihnin unsurlarını tanımlamak olduğunu ileri sürmüştür. Wundt a göre psikoloji bilinç deneyimlerinin bilimi olduğuna göre, psikolojinin temel araştırma yöntemi de bu deneyimlerin gözlenmesini içermek zorundadır. Bir deneyimi onu yaşayan kişiden başkasının gözlemesi mümkün olamayacağından psikolojinin kullanacağı yöntem içe bakış olmalıdır. İçe bakış yöntemi bireyin kendi yaşantılarını kendi ifadeleri ile aktarmasını öngören bir yöntemdir. Yapısalcılığı savunanlara göre psikolojinin temel yöntemi, bireyin kendi deneyimlerinin ortaya konmasını sağlayan içe bakış (iç gözlem) olmalıdır. E. B.Titchener Titchener e göre de psikolojinin konusu, bilinç deneyimleri olmalıdır. Titchener bütün bilimlerin insan yaşantısının belli yönlerini ele aldıklarını fakat her birinin bu yaşantının ayrı bir yönüyle ilgilendiklerini, psikolojinin konusunun da deneyimi geçiren insanların yaşantıları olduğunu öne sürmüştür. Buna bağlı olarak Titchener da psikolojinin ancak içe bakış yöntemiyle sonuç elde edebileceğini savunmuştur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 İŞLEVSELCİLİK İşlevselcilere göre psikoloji, insanın çevresine uyum sağlama sürecini incelemelidir. Yapısalcıların, psikolojinin zihnin yapısını incelemesi gerektiği yönündeki görüşüne karşı çıkan bu ekole göre psikoloji zihnin işlevlerini veya organizmanın bulunduğu çevreye uyum sağlaması sürecini araştıran bir bilim olmalıdır. Bu ekolü savunanların üzerinde durdukları temel soru, zihinsel süreçlerin neyi başarabileceğidir. İşlevselcilere göre bir bilim dalı olarak psikolojiyle fizyoloji arasında sıkı bir bağ vardır. Bu alanların ikisi de organizmanın işlevsel faaliyetlerinin araştırılmasıyla ilgilenir. Ancak fizyoloji sindirim, boşaltım, dolaşım sistemleri gibi yaşamsal faaliyetleri araştırırken psikoloji organizmanın çevreye uyum sağlamasına yönelik faaliyetleri araştırır. W. James James e göre psikolojinin amacı zihnin elemanlarını değil, zihnin işlevlerini ortaya koymak olmalıdır. Ona göre zihnin en temel işlevi, bireyin çevreye uyum sağlaması sürecini dolayısıyla hayatta kalmasını kolaylaştırmaktır ve psikoloji alanındaki araştırmalar da buna yönelik olmalıdır. J. Dewey İşlevselcilik her ne kadar James tarafından kurulmuş bir ekol olsa da bu ekolün gelişmesini sağlayan en önemli kişi kuşkusuz Dewey dir. Dewey, Darwin in öne sürdüğü evrim teorisinden şiddetle etkilenmiş ve görüşlerini sosyal değişim tezi üzerine inşa etmiştir. Dewey e göre insan aklı gerçeklerle mücadele yoluyla gelişir. Zihin organizmanın hayatta kalmasını sağlayacak uygun davranışların meydana getirilmesini sağlamaktadır. Bu nedenle psikoloji, yaşamakta olan organizmanın araştırılmasına yönelmelidir. Dewey e göre zihinsel etkinlikler, doğrudan gözlenebileceği gibi oluşturdukları sonuçlar veya organizmanın yapısıyla olan ilişkisi açısından da incelenebilir. PSİKANALİZM Bu ekole göre insan davranışları ancak bilinç dışı süreçlerin çözümlenmesiyle anlaşılabilir. Bilinç dışının çözümlenmesi de hipnoz, rüya analizi ve serbest çağrışım gibi yöntemlerle gerçekleştirilebilir. Bu yöntemler özel koşullarda, uzmanlar tarafından uygulanabilecek yöntemlerdir. S. Freud Birçok araştırmacı ve yazara göre psikoloji tarihinin en popüler karakteri olan Freud, her davranışın bir nedeni olduğunu ancak bu nedenlerin genellikle farkında olunmayan bilinç dışı süreçlere dayandığını, dolayısıyla bilinç dışı analiz edilmeden davranışların açıklanamayacağını ileri sürer. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Freud a göre çocukluk yıllarındaki yaşantılar bireyin tüm davranışlarında, yaşam boyu etkisini gösterir. İnsanın kişiliği yaşamın ilk yıllarında genel hatlarıyla şekillenir ve daha sonrasında ciddi bir farklılık olmaz. Bu nedenle bireyin çocukluk yıllarındaki yaşantısını bilmek, onun davranışlarını anlayıp açıklayabilmeyi sağlayacak en önemli unsurdur. Freud, kendinden sonra gelen psikologların büyük kısmını etkisi altında bırakmış olduğundan psikoloji tarihinin en önemli karakterlerinden biri olarak kabul edilir. DAVRANIŞÇILIK Davranışçılara göre gözlenemeyen ve ölçülemeyen hiçbir şey psikolojinin ilgi alanına girmez. Hem yapısalcılığa hem de işlevselciliğe tepki olarak ortaya çıkan bu ekol, pozitif bir bilim olarak psikolojinin, gözlenebilir ve ölçülebilir davranışlara yönelmesi gerektiğini öne sürmektedir. Davranışçı ekole göre psikoloji, doğa bilimlerinin tamamen nesnel kollarından biridir ve hedefi davranışı tahmin ve kontrol etmektir. J. Watson Watson a göre psikoloji, yalnızca etki ve tepki açısından nesnel olarak betimlenebilecek gözlemlenebilir davranışsal etkinliklerle ilgilenmelidir. Ona göre asla görülemez, dokunulamaz, koklanamaz, tadılamaz veya hareket ettirilemez olan bilincin araştırılması ve varlığının ileri sürmek en az ruh kavramının ispatlanamazlığı kadar ispatlanamaz bir varsayımdır. O hâlde bilinç sürecinin varlığını gerçek sayan içe bakış tekniği de psikolojiyle tamamen ilgisizdir. E. L. Thorndike Davranışçılığın önemli temsilcilerinden biri olan Thorndike a göre organizmanın davranışlarıyla, davranışı kolaylaştıran koşullar ve organizmanın hazırbulunuşluk düzeyi arasında önemli bir ilişki söz konusudur. Bu nedenle davranışlar, çevresel koşullar ve organizmanın hazırbulunuşluk düzeyi incelenerek açıklanabilir. Psikoloji bu konuya yönelik çalışmalara odaklanması gerektiğini gösterir. Skinner ile ilgili örnek videoyu sistemde ünite başlığı altında yer alan video bölümünden izleyiniz. I. Pavlov Yaptığı deneysel çalışmalar sonucu tepkisel (klasik) koşullanma sürecini ortaya koyan Pavlov a göre insan ve hayvan organizmalarının davranışları aynı basit yasalarla açıklanıp incelenebilir. Psikoloji alanında yapılan araştırmalarda bu benzerlik temele alınarak karmaşık insan davranışları bile basit hayvan davranışlarından hareketle açıklanabilir. B. Skinner Skinner a göre davranışlar kendi yarattıkları sonuçlara göre şekillenmektedir. Bir davranışın olumlu sonuçlanması o davranışın sürdürülmesini sağlarken olumsuz Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 sonuçlanması o davranışın sürdürülme olasılığını azaltır. Bu nedenle davranışlar yarattıkları sonuçlar açısından incelenmelidir. Skinner ın yaptığı deneysel çalışmalar sonucu ortaya koyduğu bu görüşler edimsel koşullanma olarak nitelendirilen öğrenme sürecini ifade etmektedir. GESTALT PSİKOLOJİSİ Almanca bir sözcük olan gestalt, biçim örüntü veya bütün anlamına gelmektedir. Bu ekole göre davranışı anlamada en önemli şey algıdır. Algı, etrafımızdaki uyarıcıları anlamlandırma sürecinin bir sonucudur. İnsan yaşantısının ve davranışların örgütlülüğüne önem veren bu ekole göre ne davranışlar ne de zihinsel süreçler alt birimlere indirgenerek açıklanamaz. Çünkü bütün, kendisini oluşturan parçaların toplamından daha farklı ve anlamlıdır. Davranış kendisini oluşturan tek tek elementlerle belirlenmemiştir, bütünler söz konusudur ve parçalar ancak bütünün gerçek yapısı sayesinde belirlenir. M. Wertheimmer Psikolojinin nesnel bir bilim dalı olması gerektiğini ileri süren ve gestalt ekolünün öncülerinden olan Wertheimmer a göre insanlar uyarıcıları belli yasalar çerçevesinde algılarlar ve davranışlar ancak uyarıcı örüntüleri ve algısal örgütleme yasalarıyla açıklanabilir. K. Koffka Yapısalcı ve davranışçı ekolleri yaşantıları parçalara bölerek anlamsızlaştırdığı gerekçesiyle eleştiren Koffka ya göre uyarıcıları anlamlı kılan organizmanın algısal alanı ve bu alanı yönlendiren bilişsel süreçlerdir. Bu nedenle içe bakış yöntemi ancak organizmanın dış dünyayı nasıl algıladığını anlamak amacıyla kullanılmalıdır. HÜMANİZM (İNSANCIL YAKLAŞIM) Hümanizme göre insanı anlamanın en iyi yolu, objektifliğini kaybetmeden kendini onun yerine koyabilmek, onun bakış açısıyla olayları ele alabilmektir. Daha önce bahsedilen tüm ekollerin insanı anlamada yetersiz olduğunu ileri süren ve psikoloji tarihinde üçüncü güç olarak bilinen hümanizme göre her insan, insan olmaktan dolayı değerlidir ve saygıyı hakkeder. İnsanı davranışlarından hareketle anlamak ve açıklamak mümkün değildir. İnsanın anlaşılması için onun öznel yaşantı alanına nüfuz etmek gerekir ki bu da ancak empati yöntemiyle gerçekleşebilir. Bu yöntem karşımızdaki bireyin bakış açısıyla olaylara yaklaşabilmeyi, başka bir ifadeyle kendini onun yerine koyabilmeyi gerektirir. A. Maslow Maslow a göre her insanda doğuştan sahip olunan bir kendini gerçekleştirme eğilimi vardır. En yüksek dereceli insan ihtiyacı olan kendini gerçekleştirme bireyin tüm yetenek ve niteliklerini geliştirip var olan potansiyelini en üst düzeyde kullanmasını ifade eder. Ancak insanların bu noktaya gelebilmeleri için önce daha alt düzeyde yer alan bazı ihtiyaçlarını gidermiş olmaları gerekir. Maslow bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 ihtiyaçların hiyerarşik bir yapısı olduğunu öne sürmüş ve her bir ihtiyaç tatmin edildiğinde, hiyerarşide kendisinden bir üst basamakta bulunan diğer ihtiyacın harekete geçtiğini belirtmiştir. Bu ihtiyaçlar ve hiyerarşideki sıraları şöyledir: Yeme, içme, uyku ve cinsellik gibi fizyolojik ihtiyaçlar Güvenlik ihtiyacı Sevgi ve ait olma ihtiyacı Başkalarından saygı görme ve kendine saygı ihtiyacı Kendini gerçekleştirme ihtiyacı C. Rogers Rogers a göre psikolojik araştırmalar bireyin benlik saygısına yönelik olmalıdır. Benlik saygısı bireyin bulunduğu konuma ilişkin algısı ile ulaşmak istediği konuma ilişkin algısı arasındaki farkı ifade etmektedir. Benlik saygısı yüksek olan insanlar tam verimli hale gelebilir ve potansiyellerini üst düzeyde kullanabilirler. Rogers a göre psikolojik olarak sağlıklı veya kendini tam olarak ortaya koyan (benlik saygısı yüksek olan) insanın özelliklerinden bazıları şunlardır: Tüm yaşantılara açıklık, Her anı dolu dolu yaşama eğilimi, Düşünce ve davranışta özgürlük, Yüksek düzeyde yaratıcılık. BİLİŞSEL PSİKOLOJİ Bilişsel psikoloji ekolüne göre insan, uyarıcılara basit bir şekilde tepki vermekten ziyade uyarıcıları zihninde işleyerek bilgiyi oluşturan bir yapı olarak ele alınır. Psikoloji de uyarıcı ve tepki bağını değil, bilme işleminin gerçekleştiği zihinsel süreçleri incelemeli, bunları açıklamaya yönelik çalışmalara yoğunlaşmalıdır. Davranışsal tepkiler, ancak kendilerine eşlik eden zihinsel süreçler hakkında sonuç çıkarma kaynağı olarak kullanılabilir. J. Piaget Bilişsel ekolün önde gelen savunucularından Piaget ye göre insanlar sahip oldukları bilişsel yapılar (şemalar) aracılığıyla çevrelerinde olup bitenleri anlamlandırmaya çalışırlar. Doğuştan sınırlı sayıda da olsa var olan şemalar yaşantılar yoluyla çoğalır, zenginleşir ve gelişir. Böylelikle birey deneyim geçirdikçe (veya yaşı ilerledikçe) daha çok şemaya sahip olur ve böylelikle çevresine daha kolay uyum sağlar hale gelir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Ödev Özet Psikolojide Temel Yaklaşımlar Psikoloji alanında ele alınan konular eski çağlardan beri düşünürlerin ilgi odağında yer almasına karşın psikolojinin bağımsız bir bilim olarak ortaya çıkışı 19. yüzyılın sonlarında gerçekleşmiştir. Bu süreçte belirleyici olan da doğa bilimlerindeki nesnel yöntemlerin psikoloji alanında da kullanılmaya başlanmasıdır. Psikolojinin bağımsız bir bilim olarak görülmesi süreciyle birlikte bu bilimin alanına ilişkin birçok farklı görüş ileri sürülmüştür ki bu düşünce sistemleri ekol olarak nitelendirilmektedir. Psikoloji tarihindeki ilk ekol olan yapısalcılığa göre psikolojinin alanı zihnin yapısını incelemek olmalıyken işlevselcilik zihnin fonksiyonlarını araştırmak gerektiğine vurgu yapmıştır. Davranışçılığa göre psikoloji gözlenebilir davranışları ele almalıyken psikanalizme göre psikolojinin işi bilinç dışının incelenmesi olmalıdır. Gestalt ekolü insan yaşantısının bütünlüğünü ön planda tutmuş; hümanizm insanın öznel yaşantı alanına nüfuz edilmesi gerektiğini belirtmiş; bilişsel ekolü savunanlar ise davranışların kendilerine eşlik eden zihinsel süreçler aracılığıyla açıklanabileceğini vurgulamıştır. Davranışçı ekolün yapısalcı ve işlevselci ekolleri hangi yönlerden eleştirdiğini 200 kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız ve hazırladığınız belgeyi göndermek için yandaki ödev gönderme linkini tıklayınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdaki düşünürlerden hangisi işlevselcilik ekolünün savunucularındandır? a) Dewey d) Wundt b) Thorndike e) Titchener c) Watson 2. Aşağıdakilerden hangisinde Maslow un hiyerarşisindeki ihtiyaçlar doğru olarak sıralanmıştır? a) Güvenlik sevgi yeme,içme kendini gerçekleştirme saygı b) Güvenlik yeme,içme kendini gerçekleştirme saygı sevgi c) Yeme,içme kendini gerçekleştirme saygı güvenlik sevgi d) Yeme,içme güvenlik sevgi saygı kendini gerçekleştirme e) Kendini gerçekleştirme saygı güvenlik sevgi yeme,içme 3. Aşağıdakilerden hangisi gestalt ekolünün görüşlerini yansıtmaktadır? a) Psikoloji zihnin fonksiyonlarını araştırmalıdır. b) Bütün, parçaların toplamından daha fazla ve daha anlamlıdır. c) Gözlenemeyen davranışlar, psikolojinin ilgi alanına girmez. d) Psikoloji, bilinç dışı süreçleri incelemelidir. e) Davranışlar kendi yarattığı sonuçlara göre şekillenir. 4. Aşağıdakilerden hangisi psikanalizde kullanılan yöntemlerdendir? a) Empati d) Serbest çağrışım b) Deney e) Boylamsal araştırma c) İçe bakış 5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Wundt un görüşlerine uygundur? a) Bilincin elemanlarını incelemek, psikolojinin asıl amacı olmalıdır. b) Bilinç dışı süreçler analiz edilmeden davranışlar açıklanamaz. c) Zihnin yapısı değil işlevi önemlidir. d) Her insan, insan olmaktan dolayı saygıyı hak eder. e) Gözlenemeyen süreçlerin psikolojide yeri yoktur. Cevaplar:1.A, 2. D, 3.B, 4.D,5.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Bruno, J. F. (1996). Psikoloji Tarihine Giriş. İstanbul: Kibele. Fancher, R. E. (1997). Ruhbilimin Öncüleri. İstanbul: İdea. Geçtan, E. (1988). Psikanaliz ve Sonrası. İstanbul: Remzi. Reuchlın, M. (1991). Psikoloji Tarihi. İstanbul: İletişim. Schultz, D. P. & Schultz, S. E. (2001). Modern Psikoloji Tarihi. İstanbul: Kaknüs. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10