T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ANABİLİM DALI SINIF ÖĞRETMENLİĞİ SON SINIF ÖĞRETMEN ADAYLARININ TÜKENMİŞLİK DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ İlknur ÇAVUŞOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA 2009

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ANABİLİM DALI SINIF ÖĞRETMENLİĞİ SON SINIF ÖĞRETMEN ADAYLARININ TÜKENMİŞLİK DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ İlknur ÇAVUŞOĞLU Danışman: Doç.Dr. Songül TÜMKAYA YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA 2009

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Doç. Dr. Songül TÜMKAYA (Danışman) Üye: Yrd. Doç. Dr. Sabahattin ÇAM Üye: Yrd. Doç. Dr. Ayten İFLAZOĞLU SABAN ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..../.../ 2009 Doç. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 i ÖZET SINIF ÖĞRETMENLİĞİ SON SINIF ÖĞRETMEN ADAYLARININ TÜKENMİŞLİK DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ İlknur ÇAVUŞOĞLU Yüksek Lisans Tezi, Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Songül TÜMKAYA Ağustos, 2009, 84 sayfa Bu çalışmanın amacı, Çukurova Üniversitesi, Eğitim Fakültesi sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlik düzeyleri ve tükenmişlik düzeylerinin cinsiyet, algıladıkları ekonomik düzey, mezun oldukları lise türü, yerleştirildikleri bölüm tercih sırası, genel not ortalamaları ve öğrenimini devam ettirirken barınma yerine göre aralarında anlamlı bir farklılık olup olmadığını incelemektir. Ayrıca öğretmen adaylarının tükenmişlik düzeylerine etkileyen durumlara ilişkin görüşleri de belirlenmiştir. Araştırma öğretim yılında Çukurova Üniversitesi, Sınıf Öğretmenliği Lisans Programında öğrenim gören 137 si kız, 96 sı erkek olmak üzere toplam 233 son sınıf öğretmeni adayı ile yürütülmüştür. Tükenmişlik düzeylerini belirlemek için Tükenmişlik Ölçeği Kısa Versiyonu(BMS) ; kişisel bilgiler için araştırmacı tarafından geliştirilen Kişisel Bilgi Formu kullanılmıştır. Öğretmen adaylarının tükenmişlik düzeylerini etkileyen durumları belirlemek için Görüşme Formu kullanılarak yarı yapılandırılmış görüşme tekniği ile veriler toplanmıştır. Toplanan verilerin analizinde nicel veriler t-testi ve varyans analizi teknikleri kullanılarak analiz edilmiş, nitel veriler içerik analizi ile çözümlenmiştir. Yapılan analizler sonucunda öğretmen adayının %28,3 ünün tükenmişlik düzeylerinin çok düşük olduğu, %42,5 inin tükenmişlik tehlikesi yaşadığı, %20,6 sının tükenmişlik yaşadığı ve %8,6 sının ciddi düzeyde tükenmişlik yaşadığı belirlenmiştir. Öğretmen adaylarının tükenmişlikleri sosyo ekonomik düzeye göre farklılık gösterirken, cinsiyet, mezun oldukları lise türü, öğrenim gördükleri tercih sırası, genel not ortalaması ve barınma yerine göre farklılaşmamıştır.

5 ii Nitel verilerin analizleri sonucunda ise düşük tükenmişlik yaşayan öğretmen adayları yüksek tükenmişlik yaşayanlardan farklı olarak okudukları bölümden beklentilerinin karşılandığı ve gelecekten umutlu olduklarını ifade etmişlerdir. KPSS, mesleki kaygılar, mesleğe hazır hissetme, mesleğin toplumda algılanan statüsü ve yaşanan problemlere yaklaşım biçimleri konusunda ise her iki grup da ortak görüş bildirmişlerdir. Anahtar Kelimeler : Öğretmen adayları, Tükenmişlik.

6 iii ABSTRACT AN ANALYSIS OF THE BURNOUT LEVEL OF PRIMARY SCHOOL TEACHING DEPARTMENT STUDENT TEACHERS İlknur ÇAVUŞOĞLU MA Thesis, The Department of Primary School Teaching Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Songül TÜMKAYA August, 2009, 84 pages This study aims to investigate Çukurova University, The Faculty of Education, The Department of Primary School Teaching fourth year-student teachers burnout level and to see whether there are meaningful relations between this level and some variables; namely, gender, perceived economic level, the type of high school graduated, the rank of the university preference, the mean of scores and the accommodation during the university life. Also, the student teachers point of views about situations that might be influential on their burnout level were taken. This research was conducted in the academic year, with 233 fourth year-primary School Teaching Department student teachers (137 females, 9 males) at Çukurova University. In order to determine the burnout level, the short version of the Burnout Inventory (BMS) developed by the researcher, herself, and Personal Information Form were used. In addition; the Interview Forms prepared by the researcher were administered to the student teachers in order to find out possible influential factors on the student teachers burnout level. T-test and variance analysis were conducted on the quantitative data and content analysis was performed on the qualitative data of the study. The results showed that the burnout level of 66 student teachers out of 233 (28.3 %) was very low. 99 of them (42.5 %) faced the burnout danger and 48 of them (20.6 %) had the burnout problem. Lastly; 20 of them (8.6 %) experienced the burnout problem at a serious level. The student teachers burnout level changed according to their socio-economic level. However; gender, the type of the high-school graduated, the

7 iv range of university preference, the mean of scores and the accommodation did not show any changes. As a result of the analysis on the qualitative data, different from the student teachers with high level of burnout, the student teachers with low level of burnout expressed their satisfaction from their department they went and they said that hey were hopeful about the future. In terms of the exam for the selection of civil servant (KPSS), occupational fears, the feeling of being ready for the profession, the perceived status of the profession in the society and the approach of dealing with problems, both groups had the same ideas. Keywords: student teachers, the burnout syndrome

8 v ÖNSÖZ Bu çalışmada sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlik düzeylerinin bazı değişkenler açısından farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. Bu çalışmada elde edilen bulguların tüm araştırmacılara ve eğitime katkısı olmasını dilerim. Bu çalışmanın planlanmasında ve gerçekleşmesinde yardımcı olanlara teşekkür ederim. Başta bu çalışmanın gerçekleşmesinde değerli katkılarından dolayı danışmanım Doç. Dr. Songül TÜMKAYA ya sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca tez jürisi üyeleri Yrd. Doç. Dr. Sabahattin ÇAM ve Yrd. Doç. Dr. Ayten İFLAZOĞLU SABAN na araştırmam boyunca gösterdikleri sabır, özveri ve yardımlarından dolayı en içten sevgi, saygılarımı sunar ve teşekkür ederim. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü çalışanlarına ve Ç.Ü. Araştırma Fonuna (Proje No: EF 2007 YL 17), araştırmam boyunca anket ve ölçeklerin uygulanmasında benden yardımlarını esirgemeyen hocalarıma, araştırmam sırasında beni motive eden arkadaşlarıma teşekkür ederim. Son olarak çalışmam boyunca bana sabır ve anlayış göstererek desteklerini benden esirgemeyen anneme, babama ve kardeşlerime sonsuz teşekkürler. İlknur ÇAVUŞOĞLU Adana, Ağustos, 2009

9 vi İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT.. iii ÖNSÖZ....v TABLOLAR LİSTESİ..... ix EKLER LİSTESİ... x BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Sayıltılar Sınırlılıklar Tanımlar Kısaltmalar BÖLÜM II KURAMSAL BİLGİLER ve İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Tükenmişlikle İlgili Kuramsal Açıklamalar Tükenmişlik Kavramı Tükenmişliği Açıklayan Modeller Tükenmişliğin Belirtileri Fiziksel Belirtiler Davranışsal Belirtiler Psikolojik-Duygusal Belirtiler Tükenmişliğin Nedenleri Tükenmişliğin Sonuçları Tükenmişliği Önleme ve Tükenmişlikle Başa Çıkma Yolları İlgili Araştırmalar...26

10 vii Yurt Dışında Yapılan Araştırmalar Yurt İçinde Yapılan Araştırmalar BÖLÜM III YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Modeli Evren ve Örneklem Veri Toplama Araçları Tükenmişlik Ölçeği Kısa Versiyonu BMS- Türkçe ye Uyarlaması Tükenmişlik Ölçeği Kısa Versiyonunun Puanlanması ve Değerlendirilmesi Kişisel Bilgi Formu Görüşme Formu Verilerin Toplanması Verilerin Analizi...43 BÖLÜM IV BULGULAR 4.1. Nicel Verilerin Analizine ilişkin Bulgular Sınıf Öğretmenliği Son Sınıf Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Düzeylerine İlişkin Bulgular Öğretmen Adaylarının Cinsiyete Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmen Adaylarının Algıladıkları Sosyo-Ekonomik Düzeye Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmen Adaylarının Mezun Oldukları Lise Türüne Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmen Adaylarının Öğrenim Gördükleri Programı Tercih Sırasına Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular

11 viii Öğretmen Adaylarının Genel Not Ortalamalarına Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Öğretmen Adaylarının Barındıkları Yere Göre Tükenmişliklerine İlişkin Bulgular Nitel Verilere İlişkin Bulgular Öğretmen Adaylarının Ruhsal Durumları Öğretmen Adaylarının Okudukları Programdan Beklentileri Öğretmen Adaylarının Meslekleri İle İlgili Düşünceleri Öğretmen Adaylarının Mesleğe Ne Hazır Olma Durumları Sınıf Öğretmenliği Son Sınıf Öğretmen Adaylarının Meslekleri İle İlgili Kaygılarına İlişkin Bulgular Öğretmen Adaylarının Kendilerini En Çok Yoran Durumları Öğretmen Adaylarının Öğretmenlik Mesleğinin Toplum Tarafından Algılanışı İle İlgili Görüşleri Öğretmen Adaylarının Gelecekleri İle İlgili Düşünceleri Öğretmen Adaylarının Olası Bir Sorun Karşısında İzledikleri Yollar BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM 63 BÖLÜM VI SONUÇ ve ÖNERİLER 6.1. Sonuçlar Öneriler Uygulamaya Yönelik Öneriler Yapılacak Araştırmalara Yönelik Öneriler...72 KAYNAKÇA...73 EKLER...81 ÖZGEÇMİŞ...84

12 ix TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No Tablo 1. Araştırma Evreni ve Örneklemindeki Öğretmen Adaylarının Cinsiyete Göre Dağılımı Tablo 2. AFA ve DFA Sonucu Maddelerin Faktör Yükleri İle Madde-Toplam Puan Korelasyon Değerleri Tablo 3. Sınıf Öğretmenliği Son Sınıf Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanları, İlişkin Frekans ve Yüzde Değerleri Tablo 4. Öğretmen Adaylarının Cinsiyete Göre Tükenmişlik Puanları, Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve t-testi Değerleri Tablo 5. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Algıladıkları SED e İlişkin t- testi Değerleri Tablo 6. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Mezun Oldukları Lise Türüne İlişkin Betimsel Değerleri Tablo 7. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Mezun Oldukları Lise Türüne Göre Varyans Analizi Sonuçları Tablo 8. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Öğrenim Gördükleri Programın Tercih Sırasına İlişkin Betimsel Değerleri...48 Tablo 9. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Öğrenim Gördükleri Programın Tercih Sırasına Göre Varyans Analizi Sonuçları.. 49 Tablo 10. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Genel Not Ortalamalarına Göre Betimsel Değerler Tablo 11. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Genel Not Ortalamalarına Göre Varyans Analizi Sonuçları.50 Tablo 12. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Barındıkları Yere Göre Betimsel Değerleri Tablo 13. Öğretmen Adaylarının Tükenmişlik Puanlarının Barınma Yerine Göre Varyans Analizi Sonuçları Tablo 14. Nitel Verilere İlişkin Özet Bulgular... 52

13 x EKLER LİSTESİ Sayfa No Ek 1: Tükenmişlik Ölçeği Kısa Versiyonu Ek 2: Kişisel Bilgi Formu Ek 3: Görüşme Formu....83

14 1 BÖLÜM I GİRİŞ Yaşamda meydana gelen değişiklikler sebebi ile insanlar üzerinde oluşan baskı ve stresin yoğun olarak yaşanması sonucu bu durumu tanımlamak için 1970 li yıllarda literatüre Freudenberger tarafından kazandırılan ve insanların aşırı çalışmaları sonucunda işlerinin gereklerini yerine getiremez duruma gelmeleri anlamına gelen tükenmişlik kavramı o yıllardan itibaren yaygın bir araştırma konusu olmuştur. Daha sonra Maslach ve Jackson (1981) tükenmişliğin en fazla kabul edilen modelini geliştirerek bu kavramı, duygusal tükenme, başarıda düşüklük ve duyarsızlaşmada görülen artış olarak tanımlamışlardır (Akt. Kırılmaz, Çelen ve Sarp, 2003). En sade haliyle tükenmişlik fiziksel olarak enerjinin tükenişi olarak tanımlanmakta çalışma ortamıyla ve bireyin etkileşiminin bir sonucu olduğu varsayımına yönelik gerçekleştirilen araştırmalar sonucunda, hem birey hem de örgütler açısından olumsuz etkilerini göz önüne sermektedir (Budak ve Sürgevil, 2005). Tükenmişlik oldukça yaygın görülen bir durumdur. Çalışan kişilerin %80 i iş yaşamlarının bir noktasında tükenmişlik ile karşı karşıya kalabilmektedirler. Yalnız bu durum aniden gelişen bir durum değildir, yavaş yavaş gelişmekte, bazı etmenlerle beslenerek ortaya çıktıktan sonra da kişinin ruhsal dengesini bozmakta, iş-aile-sosyal yaşamında önemli yoksunlukların yaşanmasına neden olabilmektedir (Güdük, Erol, Yağcıbulut, Uğur, Özvarış, ve Aslan, 2005). Tükenmişlik kavramı, ilk olarak yoğun insan ilişkilerini gerektiren sağlık çalışanlarında incelenmeye başlanmış daha sonra ise öğretmenlik, polislik, yöneticilik gibi benzer iletişimi gerektiren meslek gruplarında da araştırma konusu olmuştur (Gündüz, 2004). Tükenmişlik insanlarla yüz yüze ilişki içinde olan meslek çalışanlarında oldukça sık rastlanan bir durum olduğundan, eğitim alanında çalışan kişiler tükenmişliğe en yatkın risk gruplarından biridir. Eğitim alanında yapılan tükenmişlik araştırmalarının çoğu ise öğretmenler üzerinde yürütülmüştür. Öğretmenlik, insanlarla yoğun etkileşim içeren, dolayısıyla tükenmişlik sendromuna maruz kalan bir meslek grubudur (Erdemoğlu Şahin, 2007). Geleceğimizi emanet edeceğimiz nesillerimizin yetiştiği eğitim kurumlarında görev yapan öğretmenlerimizin üzerindeki yük ve sorumluluk oldukça ağırdır. Çünkü öğretmenlik, çalışma koşullarının zor olması sebebiyle yorucu ve yıpratıcı olan

15 2 meslekler arasında sayılmaktadır (Adasal, 1977; Akt. Altıntaş, 1999). Olumsuz koşullar ve gerilime neden olacak ortamda görev yapan öğretmenlerin verdiği hizmetin niteliğinde bozulma, sağlığında sorunlar meydana gelmektedir (Baysal, 1995). Öğretmenlik mesleğinde, alan bilgisi ve meslek bilgisine sahip olmanın yanında, özveride bulunmak, hoşgörülü olmak, sürekli kendini yenilemek, işini severek ve isteyerek yapmak çok önemlidir. Öğretmenlerin daha olgun, sabırlı, insan ilişkileri güçlü ve toplumda daha duyarlı tutum ve davranışlara sahip olması beklenmektedir (Baysal, 1995). Öğretmenlik mesleğini tercih edecek bireylerin bu özelliklerinin olması mesleğin olumsuz koşulları ile başa çıkmalarına yardımcı olacaktır. Tükenme belirtisi genellikle çok başarılı olmak için yoğun ve dolu bir programla çalışan, her çalışmada kendi üzerine düşenden fazlasını yapan ve sınırlarını tanımayan kişilerde görülür. Böyle kişiler kendilerini aşan bir çalışma temposuna girdiklerinden dolayı belli bir sure sonra yapacakları işlere yetişemez olurlar ve uğradıkları başarısızlık sonucunda da büyük hayal kırıklıkları yasarlar. Aşırı yük altına girmek, tükenmişliğe yol açan nedenlerden yalnızca bir tanesidir. Kişiler çalışma koşulları uygun olamadığında, işlerini severek yapamadıklarında ya da problemleriyle ilgili olarak uygun başa çıkma davranışları göstermedikleri zamanlarda da tükenmişlik belirtisi gösterebilirler (Ören ve Türkoğlu, 2006). Tükenmişliğin pek çok nedeni vardır. Tükenmişliğin nedenleri insanların beklentileri ile ilişkilendirilmektedir. Genellikle gerçek dışı beklentilerin ve gerçek ile beklentiler arasındaki uyumsuzluğun fazla olması sonucunda gelişen bir durumdur. Öğretmenlerin tükenmişliği, stresli öğretim koşullarına, öğrencilere, öğretme durumuna ve yönetim desteğinin eksikliğine tepki şeklinde geliştirilen olumsuz bir örnek olarak gösterilebilir (Tümkaya, 1996). Öğrenci disiplin problemleri, öğrencinin duyarsızlığı kalabalık sınıflar, gönülsüz tayinler, rol çatışması ve öğretmenlerin eleştirilmesi gibi stres faktörleri onlarda tükenmişliğe yol açabilmektedir. Yaşam doyumu, bireylerin kendi yaşam örüntüleri ve standartları ile ilişkili süreçlerinin bir bütünüdür. Öğretmenlerin ekonomik durumları, mesleki statüleri, hizmet verdikleri yer ve çevre koşulları ve beklenti düzeyleri gibi değişkenler onların yaşam doyumlarını etkileyen unsurlardır. Dolayısıyla öğretmenlerin iş doyumu ve mesleki tükenmişlik düzeylerini algılama biçimleri, yaşam doyumlarını da etkilemektedir (Avşaroğlu, Deniz ve Kahraman, 2005). Meslek, kısa veya uzun, planlı veya plansız bir eğitim sonucu öğrenilen faaliyetlerdir (Kuzgun, 2000). Ayrıca meslek kişinin salt kendi doyumu için değil

16 3 başkalarının yararı için yaptığı ve karşılığında bir kazanç elde ettiği faaliyettir. Meslek etkinlikleri ile kişi kapasitesini kullanır, bir şeyler üretir ve yaratır. Bu etkinliklerden duyulan haz ve sağlanan doyum genel yaşama da yansır. Aynı şekilde, çalışma yaşamındaki huzursuzluk ve doyumsuzluk da kişinin psikolojik sağlığını tehdit eder. Çalışma hayatındaki mutsuzluğun en önemli nedeni ise kişinin seçtiği mesleğin niteliklerine uygun olmamasıdır. Genellikle bireyler üniversiteye girişte, program seçimlerinde ailesinin ve yakın çevresinin etkisinde kalmakta, gerçekte ilgi duymadığı meslekle ilgili bölümleri seçebilmektedirler. Meslek tercihi yapmadan önce her bir mesleğin genel çalışma koşulları, çalışma olanakları ve getirileri, mesleğe başlamak için ve meslekte yükselmek için gerekli yetkinlikler, kariyer olanakları ve mesleğin geleceği ile ilgili bilgi sahibi olmalıdır. Yetenek ve ilgilerine uygun olmayan mesleği seçen kişilerin çalışmaya karşı isteksiz, verimi düşük, yeniliklere karşı açık olmayan ve her zaman farklı bir mesleğe geçme gayretinde oldukları görülmektedir (Gümüş, 2006). Bu nedenlerden dolayı göreve ilk başlandığında mesleğin gerçekleri bireylere olumsuz duygular yaşatabilmektedir. Bu durumda da bireylerin tükenme yaşamaları kaçınılmazdır. Öğretmen adayları da mesleklerinin çalışma koşulları ile ilk olarak eğitim aldıkları dört yıllık fakülte programının son yılında öğretmenlik uygulaması dersinde uygulama okullarında karşılaşmakta, uygulama sırasında hem okuldaki çalışma ortamını, hem de okul içindeki idareci-öğretmen-öğrenci ilişkilerinin nasıl olduğunu yaşayarak öğrenmektedir. Öğretmen adayları uygulama okullarına devam ettikleri sırada, asıl öğretmen olarak görevlerine başlamadan pek çok olumsuzluk ile karşılaşabilmekte, mesleklerinden ve çalışma ortamından soğuyabilmektedirler. Birçok faktör bunun nedenleri arasında sayılabilir. Bu nedenler kişinin kendisinden kaynaklı nedenler ve çevreden kaynaklı neden olarak iki grupta toplanabilir. Kişinin kendisinden kaynaklı nedenler arasında, seçilen mesleğin kişiye ne kadar uygun olduğu söylenebilir. Çünkü öğretmenlik mesleği ayrı bir yetenek gerektiren özel bir meslektir, öğretme yeteneği ve öğretmeyi sevme gibi birçok özelliğe sahip olan bireyler bu mesleği severek isteyerek yapabilir, yıpratıcı koşullara karşı daha dirençli olabilirler. Çevreden kaynaklı nedenler arasında ise sınıflarında aktif olarak derse girdikleri, kendilerine rehberlik etmesi beklenen sınıf öğretmenlerinin desteğini görememeleri, sınıfta, öğretmenler odasında ya da okul içindeki diğer mekânlarda kendilerinin öğretmen olarak kabul edilmemesi ve bunun öğrencilere de hissettirilmesi ve eksiklerinden dolayı olumsuz yönde eleştirilmeleri sayılabilir.

17 4 Öğretmen adaylarını meslek seçimi dışında mesleğe karşı olumsuz yönde etkileyen nedenlerden biri olarak Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) söylenebilir. Eğitimini tamamlamış ve iş yaşamına adım atacak olan üniversite gençliğinin önemli bölümünü oluşturan öğretmen adayları mezun olduktan sonra girecekleri KPSS nedeniyle psikolojik sorunlar yaşamakta ve zorlanmaktadırlar. Bu zorlanmalar depresyon, kaygı ve umutsuzluk düzeyini büyük oranda arttırmaktadır (Tümkaya, Aybek ve Çelik, 2007). Yapılan araştırmalar tükenmişliğin hem fiziksel sağlıkla (Belcastro 1982; Belcastro ve Hayes 1984; Akt. Oğuzberk ve Aydın, 2008) hem de depresyon ve kaygı gibi psikiyatrik problemlerle ilişkisini ortaya koymaktadır (Wykes ve ark. 1997; Akt. Oğuzberk ve Aydın, 2008). Bu nedenle yaşanan bu durumların tükenmişlik yaşanmasında etkisinin olduğu söylenebilir Problem Amerikan Stres Enstitüsü nün yaptığı çalışmanın sonuçlarına göre, öğretmenlik, sağlığı tehlikeye sokan ve günlük yaşamsal problemlerle başa çıkmayı zorlaştıran yüksek riskli meslek gruplarından biri olarak değerlendirilmektedir (Baltaş ve Baltaş, 1998). Dolayısıyla, tükenmişlik yaygın olarak görülen ve yalnızca öğretmenlerde değil, eğitim sisteminde de sorunlara yol açan bir durumdur (Kırılmaz, Çelen ve Sarp, 2003). Eğitimin kalitesi öğretmenlerin nitelikli olması ile yakından ilgilidir. Meslek hayatı boyunca başarı grafiği yüksek öğretmenlerin sayısının fazla olması hem daha nitelikli insan yetişmesini hem de kaliteli eğitim sistemi için çok önemlidir. Bunun için de öğretmenlik mesleğini tercih eden kişilerin işlerini severek ve isteyerek yapmalarının önemi tartışılmaz. Öğretmenlik mesleği, bazı stres kaynaklarından dolayı psikolojik açıdan riskli bir meslektir. Bu risklerin temelinde disiplin sorunları, kalabalık sınıflar, yönetimle olan sorunlar, fiziki koşullardaki yetersizlik, öğrenci-öğretmen-aile üçgeninde yaşanan sorunlar, sosyal ve politik baskılar gibi sorunlar sayılabilir(türk, 2004; Akt.Erdemoğlu- Şahin, 2007) Literatürde, olumsuzlukların yaşanması, enerjinin kaybı ya da fiziksel rahatsızlıklarla karakterize olan, ruhsal ve fiziksel enerji azalması durumu öğretmenlerde tükenmişlik olarak karşımıza çıkmaktadır. Öğretmen tükenmişliği sonucunda oluşan sorunlar sadece öğretmeni değil, öğrencilerine yaklaşımını, verdiği hizmetin kalitesini, okulda ve okul dışında çevresiyle olan ilişkilerini de etkilemektedir.

18 5 Bunun sonucunda eğitim-öğretimin kalitesinde düşüş meydana gelmektedir (Girgin ve Baysal, 2007). Izgar (2001), ülkemizde ve birçok ülkede öğretmen tükenmişliği ile ilgili yapılmış araştırma sonuçlarında genç ve tecrübesiz çalışanların, yaşça daha büyük ve tecrübeli çalışanlara oranla daha çok tükenmişlik yaşadıkları ortaya çıktığını belirtmektedir. Genç öğretmenlerin meslek hayatlarının ilk yıllarında tükenmişlik yaşamalarının nedenleri arasında, tercih ettikleri mesleğin çalışma koşulları ile karşılaştıkları anda beklentilerinin aksine bir çalışma hayatı ile karşılaşmış olmaları olabilir. Öğretmen eğitimi programlarında öğretmen adaylarına gerekli mesleki formasyonu kazandıran öğretmenlik meslek bilgisi; kuramsal dersler ile uygulamalardan oluşmaktadır. Öğrenciler, program süresince kuramsal derslerde edindikleri bilgileri uygulamalar yoluyla davranışa dönüştürmektedirler. Programlar yalnızca kuramsal konulardan ya da uygulamalardan oluşmamakta; kendi içerisinde bir bütünlük oluşturmaktadır. Böyle bir oluşumda öğrenciler bir yandan dersler yoluyla öğretim süreçlerine ilişkin bilgi edinmekte, diğer yandan uygulamalar yoluyla bu bilgileri davranışa dönüştürme olanağı bulmaktadır. Ancak öğretmen adaylarının bu uygulamalar esnasında birçok sorunla karşılaştıkları bilinmektedir. Öğretmen adaylarının, öğretmenlik uygulamaları süresince karşılaştıkları sorunlar, uygulama öğretmeni ve okulu açısından incelendiğinde; uygulama öğretmenlerinin, öğretmen adaylarına karşı ilgisiz tavrı nedeniyle adayların olumsuz yönde etkilenmesi, uygulama öğretmenlerinde gözlenen pedagojik formasyon eksikliği, uygulama öğretmenlerinin görev ve sorumluluklarına karşı duyarsız davranması, öğretmen adaylarının isteklerine karşı duyarsız olunması, mesleğini sevmeyen öğretmenlerin adayları olumsuz yönde etkilemesi, adaylara öğretmenlik becerilerini öğretmemeleri, adayların okulda yürütülen çalışmalar hakkında bilgilendirilmemesi, okul yönetiminin adaylara öğretmen gibi davranmaması gibi problemlerle karşılaştıkları görülmüştür (Sılay ve Gök, 2004). Öğretmen adayları, teorik derslerin mesleklerindeki başarı düzeyini etkilemeyeceğini, uygulamalı derslerle öğretmenliğe hazırlanmalarının yararlı olacağını belirtmektedirler. Çünkü meslek yaşamlarında başarısız olabilecekleri kaygısı kendilerini sıkıntılı bir duruma sürüklemektedir (Çınar, Er ve Aksüt, 2007). Yeni nesillerin mimarları olarak öğretmenler küreselleşen dünyada her ne kadar önem taşısa da, öğretmen adaylarının mesleklerine bakışı ve gelecek kaygısı, eğitim sistemimiz için bir sorun oluşturmaya devam etmektedir. Belirgin bir politikası olmaması yönünden öğretmenle ilgili sorunlar Türkiye de bir yumak oluşturmaktadır.

19 6 Toplumun gerçek mimarı olarak kabul edilen öğretmene saygının giderek azalması yalnız ekonomik, sosyal, siyasal yaşamımızdaki aşınmadan kaynaklanmamaktadır. Ne yazık ki, bugün eğitimi devlet görevi olarak üstlenen en üst birimlerde bile öğretmene gereken ilgi ve saygı gösterilmemektedir. Böylece hükümetlerle birlikte değişen eğitim politikaları ve belirgin bir politikanın yokluğu, sağlıklı bir toplumun oluşmasındaki en önemli unsur olan öğretmenleri etkilemektedir. Öğretmenliğin yüksek statüde bir meslek olduğu kabul edilmelidir. Çünkü öğretmenin bir toplumdaki sosyal, kültürel ve ekonomik konumu ile toplumun gelişmişlik düzeyi arasında yakın bir bağlantı mevcuttur (Çınar, Er ve Aksüt, 2007). Öğretmen alımlarının KPSS ile yapıldığı görülmektedir. Yani Türkiye nin dört bir yanında dört ya da beş yıllık lisans eğitimlerini tamamlayıp öğretmen olmaya hak kazanan gençler devletin kadro açmaması nedeniyle bekleyen öğretmen yığınına eklenmektedirler. Bunun da öğretmen adaylarının gelecek kaygısı yaşamalarına neden olduğu söylenebilir. Mezun olup diploma sahibi olmak yeterli görülmemektedir. Bu sorunlar öğretmen adaylarının stres yaşamalarına neden olmaktadır. Tükenmişlik kavramının strese dayalı bir kavram olduğu düşünülürse, öğretmen adaylarının tükenmişlik yaşaması da kaçınılmaz olmaktadır. Yapılan literatür çalışmalarında ülkemizde genellikle mesleğini yapan öğretmenlerin tükenmişlikleri ve nedenleri üzerine araştırmalar yapılmıştır. Mesleğe başlamamış olan aday öğretmenlerin tükenmişlikleri ve nedenleri üzerinde yapılan araştırmalar ise yok denecek kadar azdır. Bu noktadan hareketle nitelikli öğretmen adayları yetiştirmek için öğretmen adaylarının tükenmişlik düzeylerini ve nedenlerini belirlemek, bunun yanında tükenmişliğe neden olan faktörleri ortadan kaldırmak için alınması gereken önlemleri sunmak amacıyla böyle bir konunun araştırılması gereksinimi duyulmuştur. Ayrıca bu araştırma, bu konudaki araştırmaların artması ve topluma nitelikli insan gücünü yetiştiren öğretmenlerin daha etkili ve verimli olmasının sağlanması açısından önemlidir. Problem cümlesi: Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlikleri; cinsiyet, algıladıkları ekonomik düzey, mezun oldukları lise türü, öğrenim gördükleri programı tercih sırası, genel not ortalamasına ve öğrenimini devam ettirirken barındıkları yere göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır?

20 Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın genel amacı, Çukurova Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Sınıf Öğretmenliği programı son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlikleri ve tükenmişliklerinin; cinsiyet, kendilerini algıladıkları ekonomik düzey, mezun oldukları lise türü, yerleştirildikleri bölüm tercih sırası, genel not ortalamaları ve öğrenimini devam ettirirken barındıkları yere göre anlamlı bir şekilde farklılaşıp farklılaşmadığını incelemektir. Araştırmada ayrıca öğretmen adaylarının tükenmişliklerini etkileyen faktörlerin neler olduğunu da belirlemektir. Genel amaçtan yola çıkarak araştırmanın alt amaçları şu şekilde belirlenmiştir: 1. Sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlik düzeyleri nasıldır? 2. Sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlikleri cinsiyetlerine göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır? 3. Sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlikleri kendilerini algıladıkları ekonomik düzeye göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır? 4. Sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlikleri mezun oldukları lise türüne göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır? 5. Sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlikleri öğrenim gördükleri programın tercih sırasına göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır? 6. Sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlikleri genel not ortalamalarına göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır? 7. Sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının tükenmişlikleri öğrenim görürken barındıkları yere göre anlamlı bir şekilde farklılaşmakta mıdır? 8. Sınıf öğretmenliğinin son sınıfına devam eden düşük ve yüksek seviyede tükenmişliğe sahip öğretmen adaylarının tükenmişlik düzeylerine etki eden yaşantılarına ilişkin görüşleri nelerdir? 1.3. Araştırmanın Önemi Bir meslek olarak öğretmenlik, öğretebilme yeteneği, iletişim becerisi, sabır ve anlayış gibi birçok özelliğe sahip olmayı gerektirse de verimli bir öğretmen olabilmek için kişinin mesleğini sevmesi, destek görmesi ve çalışma koşullarının iyi olması gerekmektedir. Öğretmenlik mesleği sorumluluk gerektiren mesleklerden biridir.

21 8 Meslek seçimi sırasında birçok öğrenci bunu düşünememekte ve göreve başladığında hayal ettiği bir çalışma ortamı bulamamaktadır. İşte bu nokta da tükenmişlik devreye girmekte ve kişiyi verimsizleştirmeye başlamaktadır. Dolunay ve Piyal (2007) yaptıkları çalışmada bireylerin öğretmenliklerinin ilk zamanlarında tükenmişliği daha fazla yaşadıkları sonucuna ulaşmış, toplam hizmet süresi arttıkça tükenmişliğin azaldığını belirtmiştir. Bu sebeple işe yeni başlayan öğretmenlerin tükenmişlik ve tükenmişlikle baş edebilme konusunda bilinçlendirilmelerini önermiştir. Fives, Hamman ve Oliveraz (2005) öğretmen adayları üzerinde yaptıkları araştırmada, öğretmen adaylarının uygulama okullarındaki rehber öğretmeleri ile etkileşimlerinin onların öğretmenlik bilgisine olumlu etkisinin olduğunu fakat yapılan uygulama sonunda tükenmişliğin kendini hissettirdiği ortaya çıkmıştır. Ayrıca öğretmenliğin ilk yıllarında aday öğretmen olarak yaşanılan olumsuz duyguların geliştiğini söylemektedirler. Bu araştırmanın sonucunda öğretmen adaylarının tükenmişliklerine etki eden birçok faktörün öğretmen adaylarını nasıl etkilediği sorusuna cevap bulunabileceği düşünülmektedir. Bu nedenle araştırma sonuçlarının öğretmen adaylarını etkileyen olumsuzlukları en aza indirebilmek için neler yapılabileceği konusunda da bazı ipuçları vermesi beklenmektedir. Sınıf öğretmenliği son sınıf öğretmen adaylarının uygulama okullarını, zorunlu gidilen stres dolu bir ortamdan çok, görev süresince zevkle yapacakları mesleklerinin ilk adımını oluşturan ve eksiklerini görerek kendilerini geliştirebilme olanağı veren, deneyim kazandıracak bir fırsat olarak görmelerini sağlayacak bir uygulama dersi ortamının nasıl oluşturulacağı sorusuna cevap aranması açısından da önemlidir. Öğretmen adaylarının uygulama okullarına isteyerek gitmesi ve görevini istekli ve mutlu olarak yapması onların mesleğine daha iyi hazırlanmasını, performansı yüksek ve üretken birer öğretmen olmalarını sağlayacaktır. Çünkü istekli yapılan her iş çoğunlukla başarı ile sonuçlanmaktadır. Böylelikle öğretmen adaylarının tükenmişliği yaşama riski de azalacaktır. Araştırma, öğretmen adaylarının tükenmişliklerinin nedenlerini ortaya çıkararak elde edilen sonuçlar ışığında gerekli önlemlerin neler olduğunu belirlemek, gelecek kuşaklara eğitim verecek ve rehberlik edecek öğretmen adaylarının mesleğine daha iyi hazırlanarak, uzun yıllar verimli olabilmesi için sunulan öneriler açısından önemlidir. Ülkemizde bir araştırma dışında bu alanda araştırma yapılmamış olması, çalışma sonucunda elde edilecek bulguların öğretmen adaylarındaki tükenmişliğin nedenlerini

22 9 ve bu nedenleri ortadan kaldıracak çözüm yollarını belirlemek açısından ileride yapılacak çalışmalara yönlendirici veriler sağlaması beklenmektedir Sayıltılar 1. Öğretmen adayları ölçme araçlarına içtenlikle ve dürüst bir şekilde cevap vermişlerdir Sınırlılıklar 1. Araştırma Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi sınıf öğretmenliği son sınıfa devam eden (birinci ve ikinci öğretim) öğretmen adayları ile sınırlıdır. 2. Araştırma verileri Tükenmişlik Ölçeği Kısa Versiyonu, araştırmacı tarafından hazırlanan Kişisel Bilgi Formu ve Görüşme Formu ile toplanan verilerle sınırlıdır Tanımlar Tükenmişlik (burnout): Mesleğe bağlı tutum ve davranışlardaki değişiklikler sonucu ortaya çıkan fiziksel, duygusal ve ruhsal yorgunluk şeklinde ifade edilen ve sonuç olarak kişisel başarı ve yeterlilik duygularının azalmasına yol açan bir durumdur (Maslach ve Leither 1997; Akt. Ok -Uğurluoğlu, 2002, s.10). Duygusal Tükenmişlik (Emotional Exhoustion): Çalışanların fiziksel ve duygusal açıdan kendilerini aşırı yıpranmış ve bitkin hissettikleri duygusudur (Maslach, 1976; Akt. Altıntaş, 1999, s.7) Duyarsızlaşma (Depersonalizasyon): Kişinin hizmet verdiği kişilere karşı, onların özgür birer varlık olduğunu dikkate almadan, duygudan yoksun biçimde davranmalarını tanımlar (Çam, 1991, s.83). Kişisel Başarı (Personal Accomplishment): İnsanlarla çalışan bireylerde yeterlilik ve başarıyla üstesinden gelme duygularını ifade eder (Çam, 1991, s.83).

23 Kısaltmalar BMS: The Burnout Measure Short Version (Tükenmişlik Ölçeği Kısa Versiyon). KBF: Kişisel Bilgi Formu GF: Görüşme Formu YK: Yüksek Tükenmişlik Puanına Sahip Kız Öğrenci YE: Yüksek Tükenmişlik Puanına Sahip Erkek Öğrenci DY: Düşük Tükenmişlik Puanına Sahip Kız Öğrenci DE: Düşük Tükenmişlik Puanına Sahip Erkek Öğrenci

24 11 BÖLÜM II KURAMSAL BİLGİLER VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Bu bölümde, tükenmişlikle ilgili kuramsal bilgiler, araştırma probleminin oluşturulmasına yönelik olarak yapılan literatür taraması sonuçları ve ilgili araştırmalara yer verilmiştir Tükenmişlikle İlgili Kuramsal Açıklamalar Kuramsal açıklamalar kısmında; tükenmişlik kavramı, tükenmişliğin nedenleri, tükenmişliğin belirtileri, tükenmişliğin sonuçları, tükenmişliği açıklayan modeller yer almaktadır Tükenmişlik Kavramı Tükenme, çalışanların hizmet verdiği insanlara karşı ilgilerinin kaybolmasını içerir. Tükenmişlikte fiziksel tükenmişliğe duygusal tükenme eşlik eder. Duygusal tükenme, çalışanların ilgili oldukları insanlara uzun bir süre en ufak olumlu bir duygu, sempati ya da ilgi duymaması şeklinde ortaya çıkar. Böyle bir durumda bu kişilerde sıklıkla insanları çok alaycı ve insancıl olmayan bir tarzda algılama gelişir. Daha sonra onları küçük düşürecek şekilde hitap etme ve buna göre de yardım etme davranışları gelişir. Sonuç olarak verilen hizmet ya da gösterilen ilginin niteliğinde bir bozulma görülür (Weiskopf, 1980; Mazur ve Lynch, 1989) yılında Freudenberger in ilk defa kullanmış olduğu tükenmişlik (burnout) kavramı Journal of Social Issues da yayınlanan çalışmalarında yer almış ve başarısızlık, enerji ve güç kaynakları üzerinde aşırı istek ve taleplerden dolayı verimin azalması olarak tanımlamıştır (Peker 2002). Kavramın ortaya çıkmasıyla birlikte konuyla ilgili araştırmalar yapılmış ve ilk on yılda tükenmişlik kavramının birçok tanımı yapılmıştır (Aydın, 2004). Cherniss (1980) ise tükenmişliği strese karşı bir tepki olarak ele almış ve aşırı bağlılığın bir sonucu olarak ortaya çıkan tükenmişliği aşırı stres veya doyumsuzluğa tepki ile işten geri çekilme olarak tanımlamıştır. Mc Carty ye (1985) göre de tükenmişlik bir stres denklemidir. İlerleyici bir stres sürecidir.

25 12 Demirtaş ve Güneş (2002) geniş anlamda tükenmişliği kişisel olarak yaşanan, yoğun duygusal isteklerin bulunduğu ortamda uzun süreli çalışmaların sonucu yaşanan uzun zamanlı ve azalmayan stres sonucu hissedilen, fiziksel yıpranma, çaresizlik ve ümitsizlik duygusu, hayal kırıklığı ile olumsuz benlik kavramının gelişmesiyle olumsuz davranışlar sergilemesi durumu olarak tanımlamışlardır. Öncü araştırmacılara göre tükenmişlik, yüksek motivasyonlu kişilerin coşkularını kaybettikleri bir aşınma sürecinin sonucudur (Freudenberger, 1980; Maslach, 1982; Pines ve Aronson, 1988). Freudenberger, (1974) tükenmeyi, enerji, kaynaklar ve kişisel güçle ilgili aşırı talepler neticesinde bitme olarak tanımlarken, Maslach (1978), bireyin bütün ilgisini ve birlikte çalıştığı bütün arkadaşlarına karşı duygusal hislerini kaybetmesi ve onlara karşı olumsuz davranışlar göstermesi şeklinde tanımlamıştır (Akt., Maslach, Schaufeli ve Leiter, 2001). Bütün bu tanım ve ifadeler ışığında tükenmişlik kişinin günlük yaşamında olaylar karşısında sürekli ümitsizliğe düşerek olumsuz duygular hissetmesi ve yaşam enerjisini ve neşesini zaman içinde kaybetmesi olarak tanımlanabilir. Tükenmişliğin bireylerin yaşamındaki etkisi düşünüldüğünde ise yaşanma sıklığı ve düzeyi bireysel farklılıklar göstermektedir. Bununla birlikte tükenmişliğin kişilerin aile, iş ve sosyal etkileşimlerinde olumsuzluklara neden olduğunu, fiziksel ve ruhsal sağlığında bozulmalara sebep olduğunu söylemek mümkündür (Ok-Uğurluoğlu, 2002) Tükenmişliği Açıklayan Modeller İnsan davranışlarının tanımlanması ve gruplandırılmasının zor olması ve kişilerin olumsuzluklarla başa çıkma düzeylerindeki farklılıklardan dolayı tükenmişliğin doğasını, nedenlerini ve ortaya çıkma sürecini açıklamak üzere farklı modeller önerilmiştir. Edelwich e (1980) göre tükenmişlik süreci dört aşamada yaşanmaktadır. Bunlar; İdealist coşku, durgunluk, engellenme ve apati (duygusuzlaşma) dir (Akt. Ok- Uğurluoğlu). İdealist coşkuda birey mesleği ile ilgili yüksek motivasyon ve beklenti içindedir. İş hayatında belirlediği hedeflere ulaşabilmek için prensipler belirleyerek idealist bir tavır sergilemektedir. Fakat zamanla gösterilen çabanın karşılığında, birçok kural, yargı ve sorunlardan dolayı istenen destek ve karşılık bulunamaz ve çalışan kişi tükenmişliğin ikinci aşaması olan durgunluk düzeyine gelemeye başlar. İkinci aşama olan durgunluk

26 13 evresinde kişi sahip olduğu enerjiyi yavaş yavaş kaybeder. İdeallerinden ödün vermeye başlar ve sosyal hayatın önemi iş hayatının önüne geçer (Gündüz, 2004). Engelleme aşamasında birey mesleğini yapmaya devam etme konusunda kendini sorgulamaya başlar, mesleğinde kendisiyle ilgili kaygıları ön plana çıkar. Zamanla amaçlarını gerçekleştirme yolunda engellendiği düşüncesi oluşmaya başlar. Engellenme iki şekilde oluşabilir. Birincisi bireyin hizmet götürülen kişilerin gereksinimlerini gideremeyerek engellenmesidir. İkincisi ise kişinin sıklıkla hizmet verdiği kişilerin gereksinmelerini karşılamak için kendi ihtiyaçlarını gözden çıkarması yani engellenmesidir (Ok-Uğurluoğlu, 2002). Bu durumun devam etmesiyle kişi uygun olmayan savunmalar yaparak içine kapanır ve duygusuzluk sürecine girer (Gündüz,2004). Bu evre çalışan kişinin hizmet verdiği kişilerle olan ilişkilerine her şekilde yansır. Genellikle teslim olmuşluk ve her şeyden vazgeçmişlik havası vardır (Bailey,1985; Akt. Baysal, 1995). İş doyumsuzluğu, yakınmalar, çekişmeler ve tartışmalar ortaya çıkar. Çalışan ya işten erken ayrılmaya ya da gelmemeye veya rapor alarak uzaklaşmaya başlar. Risk istemez bu sebeple mesleki güvence daha önemli hale gelir (Ok- Uğurluoğlu, 2002). Cherniss (1980) tükenmişliği zamana yayılmış bir süreç olarak ele almaktadır. Bu modele göre tükenmişlik iş stresine bir tepki olarak başlayan ve psikolojik olarak işle ilişkiyi kesme ile sonlanan bir süreçtir. İş ortamındaki oryantasyon, iş yoğunluğu, müşteri ilişkileri, özerklik ve kurumsal hedefler gibi bir dizi özellikler, belirli mesleki özelliklerle işe giren farklı talep ve destekleri beraberinde getiren bireylerle etkileşim içindedir. Bu faktörler hep birlikte değişik derecelerde yaşanan stres kaynaklarına neden olmaktadırlar. Bireyler bu stres kaynaklarıyla farklı şekillerde baş etmektedirler. Bazıları problemleri aktif olarak çözme yoluna giderken bazıları da olumsuz tutumlarını değiştirerek sorunla baş etmeyi tercih etmektedirler. Gerek çevreden gelen gerekse bireyin kendisinin yarattığı talepler bireyin baş edebilme gücünü aşıyorsa stres oluşmaktadır. Bu durumda birey, stresle başa çıkmak için ilk olarak stres kaynağını ortadan kaldırmayı seçmektedir. Eğer başarılı olmazsa stresle başa çıkma tekniklerine başvurarak rahatlama yoluna gidebilir. Eğer yine birey başarılı olmazsa, bu kez duygusal yükünü azaltmak için, işle olan psikolojik ilişkisini kesmektedir. Stresle başa çıkma teknikleri olumsuz durumun iyileşmesinde etkili olmuşsa, bireyde olumlu davranış değişikliği ortaya çıkar. Bu teknikler etkili olmamışa, olumsuz tutum değişiklikleri görülmektedir (Ok- Uğurluoğlu, 2002).

27 14 Pines in modelinde ise motivasyon kavramı önem kazanmaktadır. Bireysel anlamda yüksek motivasyona sahip olan kişiler işyerinden motivasyon almaz ise tükenmişlik yaşayabilmektedir (Akt. Özgen, 2006). Pines modeline göre tükenmişlik, bedensel, duygusal ve zihinsel açıdan bitkinlik durumu olarak tanımlanmaktadır. Kronik yorgunluk, enerji azalması, bezginlik ve zafiyet, bedensel bitkinliğin göstergeleridir. Çaresizlik, umutsuzluk, aldanmış olma duygusu ve hayal kırıklığı duygusal bitkinliği ifade etmektedirler. İşe yaramama değersizlik, suçluluk duyguları ve kendine karşı olumsuz tutumlar içinde olma ise zihinsel bitkinliğin belirtileridir (Ok-Uğurluoğlu, 2002). Pines e göre (1993) tükenmişliğin temelinde kişiyi baskı altında tutan iş yaşamı vardır. Fakat böyle bir iş yaşamı daha çok güdülenme düzeyi yüksek olanları etkilemektedir. Güdülenme düzeyi yüksek olan kişiler meslek hayatına, başarılı olma, takdir edilme ve kalıcı izler bırakma gibi hedefler ve beklentilerle başlamaktadırlar. Güdülenme düzeyi yüksek olan bireyler, iş çevresini destekleyici olarak algılarlar. Böylece bu bireyler, beklentilerini ve dolayısıyla kendini gerçekleştirme fırsatını da beraberinde yakalamaktadırlar. Ancak, iş çevresinde stres boyutunun yüksek, destek ve ödül boyutunun düşük olduğu durumlarda, yaşanılan başarısızlık, tükenmişliğin en önemli nedenini oluşturmaktadır. Bir kez tükenmişlik yaşandığında güdülenme düzeyleri giderek azalmaktadır. Bu durum bazı bireylerde işten ayrılma veya iş değişikliği ile sonuçlanmaktadır (Pines 1993). Meier in (1983) kuramı, Bandura nın (1977) çalışmasını temel alarak tükenmişlik kavramında değişik boyutlar içeren yeni bir yaklaşım önermektedir. Tükenmişlik, bireylerin işlerinden anlamlı pekiştireç, kontrol edilebilir yaşantı veya bireysel yeterliliğin az olmasından dolayı, küçük ödül ve büyük ceza beklentisinden kaynaklanan bir durum olarak tanımlanmaktadır (Akt. Başören, 2005). Bu yaklaşımda tükenmişlik iş deneyimlerinin tekrarı ile sonuçlanan durum olarak ele alınmış ve üç aşamada açıklanmıştır. Bireyin; 1. İşle ilgili olumlu pekiştireç davranışı beklentisinin düşük ve ceza beklentisinin yüksek olması, 2. Varolan pekiştireçleri kontrol etme ili ilgili beklentisinin yüksek olması, 3. Pekiştireçleri kontrol etmek için gerekli davranışları göstermede, öz yeterlik beklentisinin düşük olması.

28 15 Böyle düşük seviyelerde beklentisi olan bireyler sıklıkla korku ve anksiyete gibi olumsuz duygular yaşamaktadırlar. Bu yaklaşımın dört boyutu bulunmaktadır (Akt. Başören, 2005). Bunlar; 1. Pekiştirme Beklentileri: Belli iş yaşantılarının kişinin gizli ya da açık amaçlarını karşılayıp karşılamayacağı ile ilgili beklentileridir. İş yaşantısı sonuçları, bireyin atfettiği değer ve anlama göre bireyden bireye değişir. Şöyle ki, bir öğretmen sınıfta sürekli soru soran öğrencilerle çalışmak isterken diğer bir öğretmen sessizce dinleyen öğrencileri tercih edip bu şekilde doyum sağlayabilir. Her ikisi de bu şekilde işlerinden memnuniyet duyarken, tam tersi bir durum her ikisi için de doyumsuzlukla sonuçlanabilir(akt. Başören, 2005). 2. Sonuç Beklentileri: Belli sonuçlara yol açan davranışlar hakkındaki betimlemeler olarak tanımlanmaktadır. Pekiştirme beklentileri, belli sonuçların istenen amaçları karşılayıp karşılamadığını tanımlarken, sonuç beklentileri hangi davranışların o sonuçları elde etmede gerekli olduğunu tanımlamaktadır. Örneğin; bir öğretmen Öğrenciler bu konuyu öğrenemezler şeklindeki beklentisini destekleyen yaşantıları nedeniyle bezginlik yaşayabilir(akt. Başören, 2005). 3. Yeterli Olma Beklentileri: Verimli davranışı yapmada kişisel yeterlik beklentisine işaret eder. Bandura, (1977) yeterli olma beklentisi ve sonuç beklentileri arasındaki farka dikkat çekmiştir. Bu bilme (sonuç beklentisi) ve yapma (yeterlik beklentisi) arasındaki farktır. Yeterlik beklentisi, bireyin sonuçlar üretmede gerekli davranışları başarılı bir şekilde yapma kabiliyetidir. Örneğin öğretmen, öğrenciler materyali öğrenmediği için tükenmişlik yaşayabilir (sonuç beklentisi) ya da öğretmek için kişisel yeterlikten yoksun olduğunu hissedebilir (yeterlik beklentisi) (Akt. Çavuşoğlu, 2005). 4. Bağlamsal İşleme Süreci: Bu süreç tükenmişlik yaklaşımının en geniş kategorisidir. Çünkü bu kategoride insanın beklentileri nasıl öğrendiği, sürdürdüğü ve değiştirdiğiyle ilgili açıklama yapılmaktadır. Bağlamsal işleme, insanın bağlamda bilgi işleme süreçlerine işaret etmektedir. Sosyal guruplar, örgütsel yapı, öğrenme tarzı ve kişisel inançlar buna örnek olarak gösterilebilir(akt. Çavuşoğlu, 2005). Meier e (1983) göre bu kavram Bandura nın (1977) yeterli olma beklentilerini bilişsel süreçlere bağlamasıyla ilgilidir. Bandura ya göre çevresel olaylarda yer alan yeterli olma bilgisi birey tarafından bilişsel süreçlerden geçirilerek filtre edilir. Böylece iki ayrı kişinin yaşadığı benzer başarı deneyimi yeterli olmayı farklı etkiler, çünkü;

29 16 bireyler başarılarını farklı düşünmektedirler. Bandura ya (1977) göre bilişsel süreçler, yeni davranış kalıplarının akılda tutulmasında ve kazanılmasında önemli rol oynamaktadır (Akt. Şanlı, 2005). Suran ve Sheridan ın (1985) yaklaşımı gözlem ve deneyimlere dayanmakta ve Erikson un kişisel gelişim kuramını temel almaktadır (Akt. Şanlı, 2006). Erken ve orta yetişkinlik süresince gelişimsel açıdan benzer özellikler gösteren dört basamağın detaylı olarak incelenmesi konusunda girişimde bulunan yaklaşımdaki basamaklar şunlardır; 1. Basamak; kimlik, rol karmaşası, 2. Basamak; yeterlilik, yetersizlik, 3. Basamak; verimlilik, durgunluk, 4. Basamak; yeniden oluşturma, hayal kırıklığı. Her bir basamak, tükenmişliğin oluşumunda etkili olan hayat tarzını içermektedir. Bu yaklaşıma göre tükenmişlik her basamakta yaşanma ihtimali bulunan çatışmaların doyumsuz kalmasıyla ortaya çıkmaktadır(akt. Şanlı, 2006). 1. Basamak; kimlik, rol karmaşası; Profesyonel gelişim ile ilgili konuların etkin olarak dikkate alınması, lisenin son sınıfında ve üniversitenin ilk yıllarında başlamaktadır. Kişisel ve mesleki kimlik rollerinin oluştuğu bu zaman dilimi, psikolojik gelişim açısından kritik bir dönemdir. Ego kimliği ve rol karmaşası arasındaki çatışmaların kararlılığı, mesleki seçim ile profesyonel ve bireysel hedeflerin belirlenmesinde ağırlık kazanmaktadır. Ebeveyn, aile ve yaşıtlar, destek, yönlendirme ve kendine saygı konularında önemli kaynaklar oluşturmaktadır. Temel sorun Nasıl bir profesyonel olacağım? sorusunu içermektedir. Bu sorunun yanıtı meslek seçimi yönünü ve meslek labirentinde bireye yol gösteren ilk duygulara dayanmaktadır. Mesleki gelişimin anlamlı bir şekilde tamamlanamaması, gelecekte bireyi rol karmaşası ile karşı karşıya bırakmaktadır. Böylece, bireylerin tükenmişlik tohumları atılmış olur. Kimlik, tüm benliğimle ben kimim? sorusuna yanıt bulma sürecidir (Akt. Başören, 2005). 2. Basamak; yeterlilik, yetersizlik; Profesyonelin kimlik süreci, bireyin işindeki yeterlilik duygusunu elde etmesi ve kişisel-sosyal yaşamını etkili bir şekilde birleştirmesi ile tamamlanmaktadır. Bu sürede birey becerileri geliştirerek

30 17 bağımsızlaşmaktadır. Deneyim esnasında birey, insanların gözünde profesyonel kimlik geliştirir ve bunu yapmak için duyulan kaygının çoğu azalır. Bundan sonra gelen soru yaptığım işte ne kadar iyiyim? sorusudur. Bu sorunun en tutulan çözümü, kendini diğer eş düzeydeki profesyonellerle karşılaştırmak ya da birkaç yıl sonraki pozisyonda kendini görmeye çalışmaktır. Kendini başkalarıyla kıyaslama, bir çok profesyonelin yaptığı kadar ya da onlardan daha iyi olabilirim hissine yol açmaktadır. Bu dönem yirmili yaşların başlarında oluşmaktadır. Bu tür bir karşılaştırmanın sonucu olumsuzsa, birey kişisel yetersizlik ve mesleki aşağılık duygusu ile baş başa kalmaktadır. Meslekle ilgili katı beklentileri olan bireyin tükenme riski olabilir. Yeterlik ise kişinin yapmayı seçtiği işte kendini değerli hissetmeyi öğrenme sürecidir (Akt. Şanlı, 2006) 3.Basamak; verimlilik, durgunluk; Çıraklığın tamamlanmasıyla profesyonel birey sistemden özgür hale gelmekte ve meslek süreci başlamaktadır. Bu süreç otuzlu yaşlar ile başlayan ve otuzlu yaşların sonlarına kadar süren bir süreçtir. İlk kararlar; yer ve tarz (profesyonel küçük bir kolejde mi, büyük bir üniversitede mi çalışmak istiyor; yalnız bir pratisyen mi yoksa bir enstitü üyesi mi olmak istiyor?) belirlemeyi içermektedir. Özel ilgi, eğilim ve yetenekler açık hale gelmektedir. Beceriler özelleşmeye başlamakta ve bir tanesi özel yetenek ve ilgi için belirgin hale gelmektedir. Bu noktada profesyonel birey, kariyerinin amacını ilk kez sorgulamaktadır. Bu durum evlilik ve çocuk sahibi olmayı erteleyen bireyler için daha zor bir zamandır. Kariyer ve kişisel mutluluk ilişkisi incelenir ve belki sorumluluğu seçme ihtiyacı ortaya çıkabilir. Bu durum, çocuk sahibi olmak isteyip, kariyerine de ara verme çatışması yaşayan kadınlar için daha zordur (Akt. Başören, 2005). Bu aşama profesyonelin odaklandığı ve üretici olduğu bir aşamadır. Bireyin hayatını sağlamlaştırıp, yeteneklerine olanak verme duygusu, enerjisini işte verimli olma ve yaratıcı bir yaşam tarzı geliştirme üzerine çevirebilmektedir. Ancak profesyonelin stil ve ilgi geliştirememesi, bir amaç ve hedefsizlikle sonuçlanmaktadır. Yetenekleri yaratıcı olarak kullanabilecek bir ortam olmayınca, daha önceki başarılar da anlamlı görünmeyecektir. Kişi ne yapacağını bilemez hale gelmektedir. hepsi bu muymuş? duygusu hakim olmaya başlamakta ve tükenmişlik kaçınılmaz bir son haline gelmektedir. Verimlilik ise yaratıcı olmayı, bireyin kendisini olduğu gibi ifade etmeyi ve öyle davranmayı öğrenme sürecidir (Akt. Şanlı, 2006).